1 Дәрістер Дәріс №1. Тері және мех шикізатын химиялық талдау

«Химиялық маталардың терілік - техникалық қасиеттері»

ПӘНІНІҢ ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
5В072600 «Жеңіл өнеркәсіп бұйымдарының технологиясы және құрастырылуы» мамандығына арналған.

ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

Семей

2013

Бұл кітап А.А. Головтееваның, Д.АКуцидидің және Л.Б.Санкинның 2007 ж. Жарық көрген «Лабораторный практикум по кожи и меха» кітабының 3-ші басылымы негізінде жазылып, ғылымының кейінгі жаңалықтарымен толықтырылды.Оның ішінде Жамбыл жеңіл және тамақ өнеркәсібі институтының.Былғары және мех технологиясы кафедрасында орындалған еңбектерінің елеулі орын алғанын айрықша атап айту керек.

Былғары және мех шикізаттарының және өнімдерінің сапасын тексеру өте маңызды шара болып табылады.Бұл халықтың әлеуметтік жағдайының жақсаруына әсерін тигізіп,тұтынушыларға тек сапалы өніммен жасалған өнімнен жасалған былғары бұйымдарын сатуға мүмкіндік береді. Сондықтан, міндетті түрде пайдаланатын шикізаттың, былғарының және мехтардың құрамын химиялық,физико-химиялық, механикалық әдістермен анықтап, оның мемлекеттік стандартка сайкес болуын қадағалау керек. Былғары мен мехтың құрамында болатын хром, цироний, титан қоспалары, өсімдіктен алынатын және синтетикалық илегіш заттар, әртүрлі майлар, бояулар, әрлеу заттары дайын өнімнің сапасына өздерінің әсерін тигізеді.

Сонымен қатар,былғары тканінің және түгінің физика механикалық қасиеттерін анықтаудың да өте маңызы бар. Өйткені былғары және мех өнімдерінің тұтынысқа төзімділігі де сол көрсеткіштерге байланысты.

Оқулықта осы мәселелердің бәрі толығымен қамтылған. Оқулық жоғарғы оқу орындарының жеңіл өнеркәсіп саласында оқитын студенттерге, ғылыми мамандарға және инженер-техник қызметкерлеріне арналған.

Оқырман қауымның сын-ескертпелері болса оны алдын-ала ризашылық пен қабыл аламыз. Біздің мекен жайымыз: 484030. Тараз қаласы, Төле би көшесі.58, Жамбыл жеңіл және тамақ өнеркәсібі технологиялық институты «Былғары және мех технологиясы» кафедрасы.

ТЕРІ ЖӘНЕ МЕХ ШИКІЗАТЫНЫҢ, БЫЛҒАРЫ МЕН МЕХТІ ХИМИЯЛЫҚ ТАЛДАУ

Мех және тері шикізатының химиялық талдаудың мақсаты ,оларды құрайтын бөлшектерінің мөлшерін; ылғалдылығын, көнді затын, минералды заттарды,майлы заттарды, және басқаларды анықтау болып табылады. Химиялық талдау нәтижесін былғары, мех және тері шикізаты сапасын сипаттауға қолданады.

Мех және былғары шикізаттың құрайтын бөлшектерінің мөлшері терісі сыпырылған жануарлардың тегіне, өмір сүру жағдайларына және алғашқы өндеу сипатына, консервлеу әдістеріне ерекше байланысты болады.

Теріні құрайтын бөлшектер былғары мен мехқа айналатын болғандықтан, былғары және мехтың химиялық құрлымын анықтайтын көрсеткіштер де осы факторға байланысты. Бірақ олар былғары және мех өндірісінің процестеріне де тәуелді болады. Мысалы, бір шикізаттан алынған күнделікті аяқ киімнің жоғары бөлігі (хроммен иленген сиыр терісі) және жұмыс аяқ киімі (хроммен иленген сиыр терісінің юфтісі) құрамындағы майлы заттың мөлшеріне қарай айқын айырмашылығы болады.(Былғарылардың түріне сәйкес 5-6% және 22%-тен кем емес). Былғары мен мехтың атқаратын қызметтеріне байланысты тиісті химиялық құрамы болу керек.

Мех және былғары шикізатын,мех және былғарыны құрайтын бөлшектердің негізгі мөлшері мемлекеттік стандартпен және техникалық шарттармен мөлшерленген.

Химиялық талдау нәтижесінде көрсеткіштердің шектелген мөлшерден едәуір ауытқуы мех пен былғарының өндірісінің технологиялық процесіндегі немесе шикізаттың алғашқы өндеуіндегі өзгерісті көрсетеді. Сол себептен, химиялық талдаудың нәтижесі мех және былғарының әрбір технологиялық процесінің дұрысталып өткізуіне бақылау жасайды және сонымен бірге мех пен былғарыдан біркелкі сапалы өнім алуына мүмкіндік туғызады.

Химиялык зерттеу тері жане мех шикізатың санасын бағалайтын негізгі әдісі болып табылады. Химиялык талдау нәтижесінде ылғалдық,миниралдық, белоктық,майдық жане шикізатты консервілген заттарды,жүнді және ерімеитін коспалардын мөлшерін анықтайды. Бұл анықтаулар технологиялык процестегі белоктардын баланысын табу үшін керек.

Химиялык талдау жүргізу үшін терілердін салмағын аныктаған соң әрбір үш үлгінін біреуінен көлденен 4мм болатын жолак кесіп алады. Жолакты көлденен екі бөлекке бөледі де, ұзындығы 3-4мм болатындай майдалап тығыз тығыны бар екі шыны ыдысқа салады. Талдауды жүргізу кезінде параллельді екі накты өлшемді біреуін бірінші шыны ыдыстан, екіншісін- екінші ыдыстан алады.

Ылғал мөлшерін аныктау

Тері және мех шикізатынын ылғал мөлшерін анықтау әдісі, әдете майдаланған үлгілерді келтіруге негізделген. Ол кептіру тәсілмен, температурасмен және ұзактығымен белгіленген. Шикізат үлгілерін келтіру шкафында 135С температурада, кем дегенде 8сағат жүргізуді талап етеді.  

Температураны 170-180 С деиінжоғарлату кептіру ұзактығын 1сағатка дейінгі қысқартыуға мүмкіндік береді.

Тері мен мех шикізатының ылғал мөлшерін анықтаудын жеделдету әдісіне инфрақызыл шамы саулесінің көмегімен кептіру адісі жатады. Бұл әдістің негізгі кемшілігі – кептіру сонда көрсетудін ақиқаттығының жоқтығы. Соның салдарынан шикізат термиялык ыдырауға дейін қызып кету мүмкін.

Практикада шикізаттағы ылғал мөлшерін анықтау үшін келесі әдістер кеңінен қолданылады; қысқа мерзімде кептіру шкафында жоғарғы температурада кептіру және ашық дистиллация тәсілмен кептіру.

Кептіру шкафында кептіру. 3-3.5 г майдаланған шикізат тыаналитикалык таразда, тұрақты масасына дейінгі жеткізлген және өлшенген алюминді бюкс ыдыспен, салмағын өлшеп 1 сағатқа  170-180⁰С темпетратурада кептіру шкафында кептіремі. Бюкеті қыздырылған кальций холориді бар эксикаторда 20 ⁰С дейінгі салқындатканнан соң шикізаттармен өлшейміз. Шикізаттағы ылғал мөлшермасалық үлесі %

бұл жерде; а- кептіруге дейінгі шикізат массасы, г; b кептіруден кейінгі шикізат массасы.г.

Мұндай кептіру кезіндегі шикізаты үлгілерінен ылғалдын толык кететіні эсперменталды түрде даленденген бұл тәсілдін апслуті кателігі = 0,3% салыстырмалы кателгі 1%.

Ашық дистиллация кептіру тасілі мен кептіру. Бұл тасілі майлығы өте жоғары шикізаттын ылғалдын аныктауға ұсынылған. Ашық дистилация тасілмен кептіруді 170 С температурада жүргізіледі бірак шикізата майлы заттардын тотығу бұл кезінде болмайды. Бұл әдіспен аныктау кезінде шикізатын өлшенетін үлгілерін, ауадағы, оттегін аркетіне тұракты дистилатциялайтын затқа батырамыз, сонда ауамен жанаспаиды. Дистилациялаитын заттар ретінде өсімдік майларын (күнбағыс, макта майсан,) парафинді колдануға болады. Оларға қойлатын негізгі талап қыздыру іағата скезінде тұракты массаның сакталу әлсіз көпіршіктенуі. Талдау жүргізу алдында тазартқыш заттарды 2 сағаттай 200 С кыздырып содан сон суыту керек.

Тұракты массаға жеткізлген жане өлшенген алюминді бюкске (немесе фарфор ыдысқа) 15 г өсімдік майын (немесе парафинді) құяды. Майдын дал масасын аналетикалык таразда бос бюкспен май құйылған бюкс салмағын айырмашылғын білеміз. Анелетикалық таразда өлшенген 3.5- 4.5г майдаланған шикізаты, май құйылған бюкс саламыз. Бюкс ішіндегісмен , 165С кыздырлған, жабық спералды электро жылткышка койамыз, оның тығыны бос жабылу керек. Кыздыру 15мин. өткенде тығынды алып тастап жылыткышқа бюксты қоямызда қыздыруды 170С (одан асырмай ) көбеитеміз. Жоғары температурада қыздыруды 2 -3 мин жүргіземіз. Қыздыруды аяқталғанын май бетінін көпіршіктенбеуне байқауға болады.

Бюксті тығынмен жабамыз, эксикаторда суытамыз, аналитикалық таразыға тартамыз. Егер параллельді бақылаудан айырмашылық болса, онда бюксті қайтадан 10 мин, 165±5 ⁰С қыздырып, суытып, аналитикалық таразыда салмағын өлшейміз.

Шикізаттағы ылғал мөлшері (массалық үлесі),%


бұл жерде а-шикізаты салынған майлы бюкстің құздырғанда дейінгі масасы,г;Н- шикізат салмағы,г.

Бұл әдістінмалы салысты қателігі-1 проценттей болады.Кептіру температурасы 15г.май құйылған бақылау бюкске енгізілген терометор арқылы қадағалайды.

Осы әдістің әр түрлі консервленген шикізаттардағы (дымқыл тұздау және тұшв құрғату) ылғалдықты анықтауға қолдануға болады.

1.1.2.Майлы заттардың мөлшерін анықтау

Тері және мех шикізатында майлы заттардың мөлшерін анықтау үшін,органикалық еріткіштермен оларды айырып алып кептірген соң май қалдығының салмағын өлшейді. Айырып алу әдісі көбінесе Зайченко аппаратында жүргізілген . Майлы заттардың мөлшерін анықтау және есептеу мехтытың былғары, тканінің жіне былғарынын майлы заттарынын мөлшерін анықтағандай әдіспен жасалады. Майды айырып алу әдісі өте діл, бірақ та ұзақ жүргізіледі және еңбекті көп қажет етеді.

ЦНИИКП- де жасалған жана рефрактометриялық әдісі майлы заттардың мөлшерін анық тауда жылдамдатады. Бұл әдістін мәнімонбронафталинмен терідегі май заттарды қыздыру кезінде айырып алып майлы заттардың ертіндісін сыну көрсеткішіннін анықтаумен аяқталынады. Бұл көрсеткіш ертіндідегі майлы зат мөлшеріне тікелей байланысты. Монобромнафталинің қайнау температурасының жоғарлығы (281⁰С) теріден майлы заттардыажырату 100 ⁰С жүргізуге мүмкіндік береді. 3-3.5г майдаланған шикізат (нақты зат мөлшерін анелетикалық тазыда өлшейді) өлшенген тұрақты массаны бюкстердің түбіне пинцетпен біркелкі етіп бөліп салады.Сынақ ерткішпен толық жуылатындай етіп, бюреткадан тамшылаған 3мл монобром нафталин құяады.Бюкс қақпақпен жауып.100 ⁰ С-та қыздырылған кептіру шкафінде қойып 30 мин, өткеннен кейін сынақты кептіру шкафында шыны таяқшамен бюкстың бір шетіне жылжытып (шыны таяқшаны бюксстің ішінде қалдыру керек),оны майлы заттардың ертінділері сырғып ағатындай етіп бір шетіне қисайтыңқырап қояды. 10 мин. өткен соң бюксты шкафтан алып, шыны таяқшамен рефрактометр призмасының үстіне 2-3 тамшы ерітінді құйып,сыну көрсеткішін анықтайды (IV тарауды қара). Майлы заттардың сынақтағы мөлшерін (массалық үлесін) сол көрсеткішін % анықтайды:

Майдың сыну көрсеткішін П_май алдын-ала анықтап алады,оның көрсеткіш терінің терінің түріне байланысты болады.Мысалға 20 ⁰С температурада сиыр майында П_май = 1,4566, ал шошқа майында П_май=1,4677.

Егер анықтауда 20⁰ С жоғары температурада жүргізсе онда 36 бетте корсетілген формула бойынша түзетулер енгізеді. Ол кезде температураны 1⁰С жоғарылатқанда,сұйық майлардың және монобромиафталинннің сыну көрсеткіші 0,00037-ге қатты майлардікі 0,00035 төмендейдітінін есепке алады.

1.1.3.Көндік заттардың мөлшерін анықтау

«Көндік зат» түсіндегі тері және былғары шикізатындағы «терінің негізгі белоті коллаген» деген түснік береді

Коллагеннен басқа тері құрамына талшықты (оластин,ретикулин) және глобулярды (альбумин, глобулин, муцин, мукоиді) белоктар кіреді. Сол себептен көндік заттардың коллагені мөлшерін терідегі жалпы азоттың мөлшермен (кельдаль бойынша) анықтау жарамсыз.

Осы себептен теріден майды, миниралды және консервлеитін заттарды, ерімейтін қоспаларды, жүнді алып тастағаннан кейінгі қалдықтың бәрін көндік деп қарауға болмайды.

Шикізаттағы көндік затты анықтау тәсілі тері үлгісін терен қышқылдық гидрозлиздеу тәсіліне негізделген.

Оксиоролин бойынша аныұтау. Майдалған 1 г теріні кептіргіш щкафта 120-125 ⁰С-та 6 тұз қышқылертіндісі бар ампула 8 сағат бойынша гидролиздеиді. Гидролизатты ампуладағы 500мл өлшемді қолбаға құйып көлемінбелгіген дейін жеткзеді. Содан кейін қағаз сүзгі арқылы сүзеді де алғашқы сүзілген сұйықтықтын порциасын төгіп тастайды. Сүзілген сұйыктықтық 25 мл пипеткамен 100 мл өлшемді колбаға құйып, фенолофталейннің қатысумен сілгімен бейтарапта,ерітін ді көлемен колбанын белгісіне деиін жеткізеді. Ары қарай, ергіш белоктарды окспорлин арқылы анықтағандай етіп жүргізіледі. Көндік заттардың мөлшерін калореметияның көмегімен анықталған оксипролин мөлшерін 7,8 коэффициентіне көбейту жолмен есептейді. Әдістін салыстырмалы қателігі ±3- 5%.

Желатинді балқыту(еріту) арқылы анықтау.Бұл әдістің мәні коллагенді қышқылдық ортада қайната отырып ерітуде болып табылады.

Бұл кезде глобулярлы белоктар коагуляция жасайды да жүнмен бірге сүзіліп, желатин ертіндісімен бөлінеді.Көндік заттарын анықтау ертіндідегі желатин концентрациясы бойынша оның биуреттік комплексін колориметриялау арқылы немесе азоттың мөлшерін аңықтау арқылы жүргізіледі.

10г. Жуық майланған шикізатты 250-300 мл конусты колбаға салып, оған 150мл 0,5 %-тұз қышқылы ертіндісін құяды. Колбаны кері мұздатқышпен қосып, электрлі жылытқышқа ішіндегісі қайнағанша ұстап, құмды моншаға ауыстырады.еріту уақыты 1 сағат созылады. Одан кейін ерітіндіні мақта дәкені ыстық тазартылған 75-90 мл сумен, төрт рет шайып колбаның ішіндегісін белгіге дейін жеткізеді де көндік заттардың санын, колориметриялық немесе жалпы азот мөлшері әдістермен анықтайды.

Колориметриялық әдіс мынаған негізделген: сілтілі белок ертіндісіне мыс сульфаты ертіндісін қосқанда күлгін бояумен боялынады.Бояудың пайда болуын, ертіндіде болған қосылыс түзілуімен түсіндіруге болады.

Калибрлеуші түзуді белогі 98% кем емес астық желатинді қолдану арқылы туғызады.

0,4-0,5 г.аналитикалық таразыда өлшенген желатинді (абсолютті құрғақ зат массасына есептелген) химиялық стақанға салады да 50мл. сүзілген таза жылы су құйып, ісіну үшін 30 мин. қойып қояды.Содан кейін стақанды 50-60 ⁰С су моншасына қойып, желатиннің толық еруі үшін ішіндегісін шыны таяқшамен оқтын- оқтын араластырады.

Стакандағы ертіндіні 500мл. өлшемді колбаға толық құйып мұқият шайқағаннан кейін, бюреткаға құяды.Содан кейін түрлі концентрациялы ертінділер серияларын дайындайды. Көлемі 100 мл.он өлшемді колбаға бюреткадан желатин ерітіндісінің 5, 10, 15, 20, 25, 30, 35, 40, 45, 50 мл көлемін құяды, оларды араластырып, колбалардың жартысына дейін тазартылған суды құйып, 1мл. 10 % күдіргіш натрий және 5 % мыс сульфаты ерітіндісін қосып, колбаны белгісіне дейін сумен жеткізіп, мұқият араластырады. Ертінділерді қаранғы жерде 20 мин. ұстап қағаз сүзгімен конустық колбаға сүзеді де, сары жарық фильтрмен фотоколориметрлейді.

Алынған көрсеткіштердің негізінде, калибрлеуші сызықты абцисса осіне желатиннің концентрациясымен, ал ординат осіне фотоколиметр көрсеткішін салып, тұрғызады.

Калибрлеуші сызық арқылы сыналатын ерітіндіден (ерігеннен кейін) көндік заттардың құрамын анықтайды.

5 мл. ертіндіні 100 мл өлшемді колбаға құйып, колбаның жартысына дейін тазаланған суды қосады және 1 мл. 10 % күйдіргіш натрий және 1 мл. 5 % мыс сульфатының ертіндісін құйып, колбаның көлемін белгісіне дейін сумен жеткізіп, араластырып. 20 мин. қараңғы жерге қояды.Содан соң ертіндіні бүктелген қағаз сүзгі арқылы сүзіп, фотоколимериялайды.Көндік заттардың мөлшерін (массалық үлесін) формула бойынша есептейді:

бұл жерде: а-калибрлік сызық арқылы табылған желатин концентрациясы г/см ³; Н- шикізаттың нақты салмағы.г: Ү.-фотоколметрилау үшін алынған ертінді көлемі (5мл);Ү-ерітілген желатин ертіндісінің көлемі (500мл).

Әдістің салыстырмалы қателігі 1,3 % абсолютті қателігі ±0,36. Ерітілген желатинде азот мөлшерін анықтауды К ельдаль әдісі бойынша кәдімгі немесе Конвей модификация арқылы анықтайды.

Дәріс №2 Минералды заттардың мөлшерін анықтау. Былғары мен мехті химиялық талдау

Тері және мех шикізатының құрамындағы минералды заттарды, терінің нақты мөлшерін өртегеннен қалатын күл ретінде анықтайды.

Жаңадан сыпырылған теріде салыстырмалы азғана мөлшерде минералды заттар болады (орташа 0,5 %). Консервіленген терідегі минералды заттардың мөлшері консервілеу әдісіне байланысты болады. Ылғалды тұздау, кептіріп тұздау, қышқылды тұздау, консервілеу әдістерінде, терідегі минералды заттардың мөлшері күрт өседі.

Бұл күлдің мөлшерін аныұтау кезінде әжептәуір қиындық туғызады. Бір жағынан мол минералды заттар терінің күлге айналуын бояулатады, ал екінші жағынан олар жаққан кезде ұшып кетуі мүмкін, бұл анықтау нәтижесінде кері әсерін тигізеді. Сондыұтан осы консервілеу әдістерін ен кейін терідегі күлді анықтауда заттың нақты мөлшерін алдын-ала күйдіріп, содан суда сілтімен өңдеп ең аяғында түпкілікті отта қыздырады.

Аналитикалық таразыда өлшенген 4г шикізатты тұрақты массаға жеткізілген және өлшелінген адысқа салып, суық муфелді пешке қойып, нақты зат толық көмірленгенше жайлап қыздырлады. Содан кейін, тигельі 50 мл. ыстық тазартылған суы бар химиялық стақанға салып электірлік жылытқышпен 15 мин қайнатады.Сумен жақсы араласу біткен соң тигельді тазартылған сумен шайып, кептіргіш шкафіне кептіреді, ал стақан ішіндегісін қағазды күлсіз сүзгімен сүзеді.Қағаз сүзгідегі тұнбаны, тазартылған сумен, шайып суды хлор ионы кеткенше жуады; шайын суды фильтратқа қосады. Сүзгіні тигелге қайтадан салып кептіргіш шкафінде ылғалдың түгелдей кеткенінше ұстайды, содан соң муфелді пеште жайлап қара дақтары ( көмір белоктары) кеткенше күйдіреді. Күйдірілген және суытылған тигелде фильтратты бөлшекпен құйып,су моншасында құрғағанша буландырады. Фильтрат тигелге толық құйылып құрғатылғаннан соң, тигелді 1 сағат муфелді пеште қақтап былғары тканінде немесе былғарыдағы күл құрамын анықтағанындай жолмен әрі қарай жүргізеді. Күлдің құрамын (массалық үлесін) процентпен соған ұқсас есептейді.

Тұзсыз-құрғақ кептірілген терідегі күл мөлшерін анықтау әдісінде өртеу және қақтау қолданады.Бұл кезде терідегі күлдің мөлшерін анықтауға аралық сумен айыру қолданылмайды.

Былғары және мехтің түрлері химиялық құрамына қарай санымен ғана емес,сапасымен де айырмашылықтанады. Егер олардың барлық бөліктерінің қосынды саны 100% деп алсақ,әртүрлі мех және былғары құрамын мынандай түрге келтіруге болады.

Иленбеген былғары (қайыс,жарғақ), минералмен иленген бірақ полимермен немесе басқа органикалық заттармен толықтырылмаған өсімдіктік және синтетикалық илегіштер қолданылмаған былғары және мехтың былғары ткані үшін және де көн үшін:

Ы+МЗ+МАЗ+КЗ=100%

бұл жерде: Ы,МЗ,МАЗ,КЗ- ылғалдың,минералды заттардың,майлы заттардың және көндік заттардың өзіндік мөлшері, %

Синтетикалық және өсімдік илегіштермен жалғыз немесе минералды илегіш заттармен,араластыра иленген бірақ полимерлермен толықтырылмаған былғарылар үшін:

Ы+МЗ+МАЗ+КЗ+И_б+З_{о р г}=100%

бұл жерде: И_б – байланысқан илегіштер; З_{о р г} - сумен жуылып кететін органикалық заттар.

Егер технологиялық процесте қосымша илеу немесе жартылай фабрикатты полимермен толықтау жасалған болса,онда олар да мехтің былғары ткаінің немесе былғарының құрамдас бөлігі болып табылады.

Химиялық талдау үшін үлгілерді дайындау, бір немесе бірнеше былғары немесе мех терілерінің белгілі участкілерінен алынған сынақтарды ұзындығы 5 ені 0,5 мм өлшеммен майдалаумен аяқталады. Мех шикізатының үлгісінің түгі қырқылады.Үлгілерді майдалау дәрежесі талдау нәтижесінің дәлдігіне әсерін тигізеді.

Ұлтан былғарысын арнайы машинаның көмегімен майдалайды,олардың арасындағы ыңғайлысы Шебекин былғары зауытында жасалған машина.( 1 сурет). Бұл машинаның басты жұмысшы мүшесі пыщақтық білек 1, оған осіне 10⁰ С бұрышпен төрт құрышты жолақ пышақ 4 арқылы өтуі үшін пышақтарда тесіктер кесілген. Былғары үлгілерін пышақты білекке 0,7 С^-1 айналу жиілігімен қысып,ось бойында жылжытатын майдалайды. Майдаланған үлгілері пышақ білегінің астына орналасқан жылжитын қорапта 3 жиналады.

1 сурет.Былғары үлгілеріне майдалайтын машина

Аяқ-киімнің жоғарғы бөлігіне арналған былғарыны және мехтың былғары тканін пышақпен немесе қайшымен майдалайды.

Толық химиялық талдау үшін майдаланған үлгілердің массасы, өсімдік және синтетикалық илегіштермен иленген былғары үшін 35г, ал минералмен иленген былғары мен мех былғары үшін 22г кем болмауы керек.

Майдаланған үлгіні банкіге немесе шлифтелген тығыны бар колбаға салып араластырады.

Майдаланған үлгісі бар ыдыстың, талдау жүргізілген кезде, аузы берік жабылуына қатаң бақылау жасау керек, олд тек анықтауға керекті мқлшерді алу кезінде ғана ашылуы керек.Бұл ережені сақтамау майдаланған үлгілерді талдау кезінде ылғалдылығының өзгеруіне, соның нәтижесінде үлгідегі құрамдас бөлшектердің проценттік мөлшерінің өзгеруіне алып келіп соғады.

Мехтің былғары тканінің және былғарының құрамдық көннен басқа, бөліктері екі параллельді анықтау арқылы табады.Көндік заттың мөлшерін анықтау кезінде үш параллельді талдау жүргізіледі.Талдаудын нақты нәтижесін, параллельді анықтаудағы арифметикалық ортаның, үтірден кейін ондық бөлігіне дейінгі дәлдікпен есептейді.Бұл кезде егер үтірден кейінгі екінші ондық белгі 5-ке тең, немесе кіші болса, онда есепке алмайды, ал егер 5-тен жоғары болса, одан бір сан ретінде бірнеші ондық қа қосылады.

Дәріс №3 Ылғал мөлшерін анықтау. Минералды затттардың мөлшерін анықтау

Былғары және мехтың былғары ткані гидроскопиялық материял болып табылады.Олардағы ылғалдық мөлшері салыстырмалы ылғалдық пен және қоршағын ауаның температурасына байланысты.Белгілі температурада ауаның температурасына байланысты .Белгілі температурада ауаның әрбір салыстырмалы ылғалдылығына, тепе –тендік ылғалдылық деп аталатын, ылғалдық мөлшері сәйкес келеді.Мех және былғарыдағы ылғылдылық мөлшеріне, илеу түрі мен толықтыруға қолданатын заттардың табиғаты әсер етеді.Мемлекеттік стандартқа сәйкес өндірлетін мехтағы және былғарыдағы ылғалдылық мөлшеріне, илеу түрі мен толықтыруға қолданылатын заттардың табиғаты әсер етеді.Мемлекеттік стандартқа сәйкес өндірлетін мехтағы және былғарыдағы ылғалдық мөлшері 16% көп болмауы керек. Ылғал мөлшерінің өзгеруі, мех және былғарының ауданына қалындығына, созылу, сығылу қаттылығының шегіне, серпінділік- созымдылық қасиеттеріне әсер етеді. Сондықтан мех және былғарының барлық анықтаулары ылғалдылыққа есептеліп жүргізіледі.Былғары және мехтың былғары тканін құрайтын құрамдас бөліктерінің проценттік мөлшері ылғалдық мөлшеріне байланысты.

Былғарының және мехтың былғары тканінің ылғалының мөлшерін 128- 130 ⁰С немесе 100-105 ⁰С температурада кептірілген, майдаланған үлгі массасының, кемуін өлшеу арқылы анықтайды. Бірінші жағдайда кептіріу қарқынды жүргізіледі және талдау жылдамдатылады.Бірақ, байланыс оған зат мөлшері 18% асатын былғарыда, мысалы юфть, қайысы тек 100-105 ⁰С температурада кептіріледі.

2 сурет.Ылғалдықты тазарту әдіспен анықтайтын аспап

2-2,5 г.жуық майдаланған үлгіні, тұрақты массаға жеткізілген және өлшенген шыны немесе алюминді бюксте аналитикалық таразыда тартып, жоғарыда көрсетілген температурада кептіргіш шкафінде кептіреміз 30 мин өткен соң бюксті күйдірілген калий хлориді бар эксикоторға салып бөлме температурасына дейін суытып, содан кейін таразыда өлшейді. Содан кейінгі (15 мин. уақыт ішінде) суытуды және таразыда өлшеуді бюкстегі үлгі мөлшері қалыпты массаға жеткенінше қайталайды.Бұл кезде келесі және оның алдынғы таразыда өлшенген салмақтың айырмашылығы 0,0010 г. аспауы керек.

Егер кептіру 100-105 ⁰С температурада өткізілсе, бірінші кептіру кезені 4 сағ. созылады , ал одан кейінгісінің әрқайсысы 2 сағ. өтеді. Ылғал мөлшерін есептеу үшін бюкестегі кептірілген үлгінің мөлшерінің ең кіші массасын аоады.

Ылғал мөлшерін (массалық үлесін ),% мына формуламен анықтайды:

бұл жерде :a-кептірілгенге дейінгі былғары немесе мех былғары тканнің үлгісінің мөлшері, b- кептірілгеннен кейінгі былғарының немесе мех былғары массасы, г.

Егер параллельді анықтаудың ауытқуы арифметикалық ортадан ±2 % аспайтын болса, онда талдау нөтижесін қолдануға болады деп саналады.

Төменде кептіру шкафінде ылғалды кептіруді жүргізу және анықтау нәнижесін жазудың формасы ұсынылған.

1 ші сынақ 2 сынақ

Кептіруден кейінгі бюкс массасы 1 ші. г.

Кептіруден кейінгі бюкс массасы 2 ші. г.

Кептіруден кейінгі бюкс массасы 3 ші. г.

Бюкстің тұрақты массасы г.

Үлгімен бірге бюкс массасы г.

Үлгі мөлшері, г.

Үлгімен бірге кептірілгенен кейінгі бюкс массасы. 1 ші

Үлгімен бірге кептірілгенен кейінгі бюкс массасы. 2 ші

Үлгімен бірге кептірілгенен кейінгі бюкс массасы. 3 ші

Үлгімен бірге кептірілгеннен кейінгі бюкстің

Тұрақты массасы кейінгі,г.

Кептіру кезіндегі ылғал кемуі,г

Ылғал мөлшері, процент.

Ылғалдын орташа мөлшері, проц
Мех және былғарыдағы ылғал мөлшерін анықтау үшін басқа да тәсілдерді қолдануға болады: ыстық ауа тоғанда кептіру немесе сәуле шығау шамымен құрғату, дистилляциялық әдіс, экспресс әдістер ж.б. Бұл әдістер мех және былғарының ылғалын анықтаудың уақытын едәуір қысқартады бірақ кей кезде жеткілікті дәлдікті қамтамасыз етпейді.

Ылғал мөлшерін дистиллициялық әдісімен анықтаудың негізгі, органикалық сұйықпен кептірілетін материялдан ылғал ығыстырылып шығарылады да оның мөлшері арнайы аспаптар жиналып есептеленеді. Қолданылатын органикалық сұйықтық (толуол-ксилол) сумен араласпайтын, материалмен химиялық әрекетке кіріспейтін және қайнау температурасы судың қайнау температурасынан жоғары болу керек. Дистилляциялық әдіс майлылығы өте жоғары былғарыдағы ылғал құрамын анықтауға ұсынылады. Бұл тәсілмен ылғал мөлшерін анықтауды 2 суретте көрсетілген аспаппен жүргізіледі.

Былғары және мехтың былғары тканнің 5г. нақты мөлшерін (0,001 г. абсолюттік қателікпен өлшенген) колба 1 салып 100 мл толуол құяды. Колбаны қабылдағыш жинағышпен 3, қосып,мұздатқышпен 2 жалғастырады. Приборды штативке бекітіп, мұздатқышқа су жіберіп, колбаны ішіндегісімен қайнағанша қыздырады. Қыздырудың мұздатқыштан колбаға секудына 2-4 тамшы су таматындай етіп жүргізіледі. Айыру 2 сағ. жүргізіліп, бітуіне 5 мин. қалғанда мұздатқышқа келетін су ағының тоқтатады. Толуолдың қыздырылған ертіндісінде жуылған, мыс сыммен мұздатқыш қабырғасындағы тамшыларды кетіреді, содан соң трубканы үстіңгі жағынан 20 мл ыстық толуолмен шаяды.

Қабылдағыштағы 4 сұйықтық 20-22 ⁰С дейін суыған соң, айырылған судын мөлшерін (төменгі қабат), 0,01 мл абсолюті қателікпен өлшейді.Ылғал мөлшерін (массалық үлесін), проц, мына формула бойынша анықтайды:

бұл жерде:Ү-қабылдағыштағы су көлемі, мл; Н- былғарының немесе мехтың былғары тканінің анықтауға арналған салмағы, г.