1. Жаңа дәуір қарсаңындағы Азия және Африка халықтарының қоғамдық құрылысы мен саяси картасы. Феодалдық қатынастар дағдарысы
ХҮІІ-ХҮІІІ ғғ. Азия және Африка елдерін отарлау. Империалистік державалардың отаршылдық саясаты
жүктеу/скачать 1.24 Mb.
|
| 50. ХҮІІ-ХҮІІІ ғғ. Азия және Африка елдерін отарлау. Империалистік державалардың отаршылдық саясаты.
Капитализм тұсында отарлар – шет мемлекеттің (метрополис) билігіндегі, саяси және экономикалық тәуелсіздіктен айырылған, ерекше режим негізінде басқарылатын елдер мен аумақтар. Митрополиттік елдер отаршылдық саясат жүргізе отырып, «бөтен» елдер мен аумақтарға өз үстемдігін орнатады. Отаршылдық саясат – бұл негізінен ұлты емес халқы бар, әдетте, экономикасы нашар дамыған халықтарды, елдерді және аумақтарды әскери, саяси және экономикалық мәжбүрлеу арқылы құлдандыру және қанау саясаты. Оны метрополия елдерінің қанаушы таптары жүзеге асырады. 17 ғасырдың екінші жартысынан бастап дамыған құл саудасы мен отарларды тонау негізінде Еуропа елдерінде ірі капиталдың шоғырлануына әкелді. Англияны сол кездегі басты капиталистік елге айналдырудың бір тұтқасы болды. Алғашқы қорлану кезеңінде отарлармен сауда-саттық дүниежүзілік нарықтың қалыптасуына және дүниежүзілік еңбек бөлінісінің бастауларының пайда болуына үлкен ықпал етті. «Америкада алтын және күміс кеніштерінің ашылуы, жергілікті тұрғындардың жойылуы, құлға айналуы және шахталарда жерленуі, Шығыс Үндістанды жаулап алу мен тонаудың алғашқы қадамдары, Африканың қара нәсілділер үшін қорғалатын аң аулауға айналуы. – капиталистік өндіріс дәуірінің таңы осылай басталды. Бұл идиллиялық процестер қарабайыр жинақтаудың негізгі нүктелері болып табылады» (К. Маркс, К. Маркс пен Ф. Энгельсті қараңыз, Соч., 2-бас., 23-том, 760-бет). Капитализм дәуірінің басталуымен Ұлыбритания ең ірі отаршыл державаға айналады. 18-19 ғасырлардағы ұзақ күрес барысында Францияны жеңіліске ұшыратқан ол өзінің иеліктерін өз есебінен, сондай-ақ Нидерланды, Испания, Португалия есебінен көбейтті. Ұлыбритания Үндістанды бағындырды. 1840–42 және 1856–60 жылдары Франциямен бірігіп Қытайға қарсы апиын соғыстарын жүргізді, нәтижесінде құлдық келісімдер енгізді. Ол Сянганды (Гонконг) иемденді, Ауғанстанды бағындыруға тырысты, Парсы шығанағындағы бекіністерді, Аденді басып алды. Өнеркәсіптік монополиямен бірге отаршылдық монополия Ұлыбританияны бүкіл 19 ғасырда дерлік ең қуатты держава позициясын қамтамасыз етті. Отаршылдық экспансиясын басқа державалар да жүзеге асырды. Франция Алжирді (1830-48), Вьетнамды (19 ғ-дың 50-80 жж.) бағындырды, Камбоджаға (1863), Лаосқа (1893) протекторат орнатты. Орыс патшалығының отаршылдық экспансиясы негізінен оңтүстік-шығыс пен шығысқа тарады. Орыс патшалығы Орта Азия мен Кавказ аймақтарын өзінің отарына айналдырды. 19 ғасырдың 1-жартысында. Америка Құрама Штаттары отарлар үшін күреске қосылды. Олар жариялаған Монро доктринасы (1823) (Монро доктринасын қараңыз) АҚШ-тың Латын Америкасы елдерін монополиялық қанау туралы талаптарын айғақтады. 1940 және 1950 жылдардағы АҚШ 19 ғасыр Қытай мен Жапонияға тең емес шарттарды бекітті. Отаршылдық құлдық саясаты оның құрбанына айналған халықтардың қаһармандық қарсылығына тап болып, отарлар мен тәуелді елдерде бірқатар қуатты ұлт-азаттық қозғалыстарды тудырды. Мысалы, 1832-47 жылдардағы Абд әл-Қадырдың жетекшілігімен Алжирдің тәуелсіздігі үшін болған халық соғысы, 1810-26 жж Америкадағы испан отарларының тәуелсіздігі үшін соғыс, бұл елдерге испандық биліктің жойылуына әкелді. , 1857-59 ж. Үндістандағы халық көтерілісі, 1850-64 ж. Қытайдағы Тайпин көтерілісі, 1879-82 жж. Ораби пашаның басшылығымен Египет халқының көтерілісі, 1881-98 ж. Судандағы махдистер көтерілісі, 1881-98 ж. 80-90 жылдардың соңындағы Үндіқытай елдеріндегі көтерілістер. 19 ғасыр, Оңтүстік-Батыс Африкадағы 1904–07 жылдардағы Гереро және Хоттентот көтерілістері, т.б. Бірінші дүниежүзілік соғыс және әсіресе Ұлы Октябрь социалистік революциясы капитализмнің жалпы дағдарысының басталуы болды, оның бір көрінісі империализмнің отаршылдық жүйесінің дағдарысы болды. Қазан төңкерісі отаршыл және тәуелді елдердегі жеңісті ұлт-азаттық революциялар дәуірін бастады. Империализмнің отаршылдық жүйесінің дағдарысы азаттық күрестің күшті өрлеуінен көрініс тапты: Қытайдағы төртінші мамыр қозғалысы (1919), Кореядағы жапондарға қарсы көтеріліс (1919), Үндістандағы, Индонезиядағы жаппай ұлт-азаттық қозғалыс, Египет, Сирия, Ирак, Палестина, Түркия, Иран, Ауғанстан, Моңғолия, Оңтүстік Африка және т.б. Империалистік отаршылдарға қарсы күресте Түркия, Иран, Ауғанстан Кеңестік Ресейден айтарлықтай көмек алды. Моңғолия кеңес халқының туысқандық қолдауымен капиталистік емес даму жолына түсті. Империализм әлі де отаршылдық жүйені сақтап қалды, бірақ Бірінші дүниежүзілік соғыста жеңілген мемлекеттердің отаршылдық иеліктерін империалистік державаның бөлуін Ұлттар Лигасының мандаттары деп аталатын жүйемен бүркемелеуге тура келді (қараңыз: Мандат аумақтары). Екі дүниежүзілік соғыс арасындағы кезеңде отаршылдық жүйе дағдарысының одан әрі тереңдей түсуі байқалды. КСРО-ның, дүниежүзілік жұмысшы және коммунистік қозғалысының жан-жақты қолдауына ие болған ұлт-азаттық күрестің ауқымы, бұқаралық сипаты мен ұйымдастырылуы артты. Отар елдердегі капиталистік қатынастардың қарқынды дамуы, осы негізде орын алған белгілі бір экономикалық өзгерістер, ана елдердегі капитализмді солардың есебінен «тұрақтандыруға» тырысқан империалистер құл елдерді қанауының күшеюі – осының бәрі артта қалушылық пен тоқырауды сақтай отырып, шетелдік монополиялардың ұлттық тәуелсіз негізі мен үстемдігінің өндіргіш күштерін дамыту қажеттіліктері арасындағы қайшылықты тереңдету және шиеленістіру. Ұлт-азаттық күрестің бастамашылары, әдетте, капиталистік даму нәтижесінде көтерілген қоғамдық күштер — жұмысшы табы, патриоттық интеллигенция, ұлттық буржуазия болды. Колониялар мен метрополиялар арасындағы қайшылықтардың шиеленісуі антиимпериалистік және антифеодалдық күрестің негізгі бұқаралық күші ретінде әрекет еткен шаруаларды, қала мен ауылдың жартылай пролетарлық бөлімдерін қозғалысқа келтірді. Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде (1939–45), әсіресе соғыстан кейінгі жылдарда отаршылдық жүйе дағдарысының жаңа кезеңі басталды. Екінші дүниежүзілік соғыстың нәтижесінде неміс және итальяндық фашизм мен милитаристік Жапония жеңіліске ұшырап, империалистік державалардың барлығы дерлік күрт әлсіреді. Соғыс жылдарында колонияларда жұмысшы табының одан әрі өсуі байқалды. Бірқатар елдерде ұлтжанды интеллигенция мен ұлттық буржуазияның ұстанымдары нығайып, ұлтжанды интеллигенция мен ұлттық буржуазияның саяси белсенділігі артты. Отарлардың жүздеген мың тұрғындары Батыс державаларының әскерлеріне жұмылдырылып, демократиялық ұрандармен шайқасты. Үйлеріне қайтып оралған олар, әсіресе, онда үстемдік еткен бұйрықтардың төзімсіздігін қатты сезінді. Азияның көптеген отаршыл елдерінде (Индонезия, Малайя, Бирма, Вьетнам, Филиппин, т.б.) жапон басқыншыларына және олардың қолбасшыларына қарсы күрескен ұлттық қарулы күштер пайда болды. Ағылшын, француз, американдық және голланд империалисттерінің неміс, жапон және итальяндық қарсыластарын талқандап, соғыс жылдарында фашистік блоктың державалары басып алған отарлық иеліктерінде үстемдігін қалпына келтіру әрекеттері халықтардың күшті қарсылығына тап болды. жүктеу/скачать 1.24 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|