«Ленгір-Баянауыл» автомобиль жолының

«Ленгір-Баянауыл» автомобиль жолының жүйелері арқылы бағыттық жолаушылар тасымалдау транспортының көптеген бағыттары өтеді, олар үшін арнайы мамандырылған аялдамалар салынған. Көше бойларындағы көптеген автотұрақтарды да атап өту қажет. Олар негізінен көшенің екі жағына да орналасып, транспорт құралдарының қозғалысын қиындатады.

«Ленгір-Баянауылк» автомобиль жолының жүйелері қаланың аса жоғары деңгейде жүктелген көшелері қатарына жатқызылады. Ол көщелер бойымен қаланың орталық бөлігі қаланың шеткі ықшам аудандарымен, өнеркәсіп орындарымен байланыстырылған.

«Ленгір-Баянауыл» автомобиль жолының жол-көше жүйелеріндегі тәуліктік қозғалыс қарқындылығы шамамен 2200 құрайды, бұл шама жобаланған тәуліктік қарқындылық шамасынан (2000) 11 пайызға артық болып отырғанын атап оту керек.

Бұлардың барлығы сайып келгенде көше қиылстарындағы қозағлыс іркілістерін жоғарылатады және сыртқы қоршаған ортаға шығарылатын зиянды заттардың мөлшерін кебейтеді.

ОҚО Ішкі Істер Департаменті Жол полициясы Басқармасының мәліметтері бойынша Шымкент қаласының орталық болігіндегі жол-көше жүйелері арқылы жылына шамамен 2900 автотранспорт құралдары отеді, соның ішінде

1000 карбюраторлы қозғалтқышты автомобильдер;

900 дизельдік қозғалтқышты автомобильдер;

1000 газдық қозғалтқышты автомобильдер.

Қазақстан Республикасының статистика Агенттігінің мәліметтері бойынша Шымкент қаласының орталық бәлігіндегі жол-көше жүйелері арқылы отетін транспорт құралдары сыртқы, қоршаған ортаға жылына шамамен 580 тонна әртүрлі зиянды заттар шығарса, соның ішінде:

СО-2 50 тонна;

SO_X- 10,4 тонна;

C_nH_m - 89,о тонна;

NO_X-70,9 тонна

Шымкент Ішкі Істер Департаменті Жол полициясы Басқармасының мәліметтері бойынша Тараз қаласының орталық бөлігіндегі жол-көше жүйелерінде 2005 жылы 3674 мың автотранспорт құралы сырткы қоршаған ортаны сақтау бойынша белгіленген талаптардың орындалуына тексеріліп, олардың ішінен 106229 транспорт құралының талаптарға сай емес екендігі анықталды. (6.2-кесте)

6.2-кесте

Жамбыл Ішкі Істер Департаменті Жол Полициясы Басқармасы тарапынан Шымкент қаласының орталық бөлігіндегі жол-көше жүйелерінде 2007 жылы жургізілген тексерулер нәтижелері

Қозғалтқыш түрі	Тексерілгені, барлығы	Талапқа сай емес
Бензин	3558750	88968
Дизель	114975	17246
Газдық	275	15
Барлығы	3674000	106229

6.3. Атмосфералық ауаны ластағаны үшін төленетін төлемдер мөлшерін анықтау

Атмосфералық ауаны ластағаны үшін төленетін төлемдер мына төмендегілерден қүралады:

- белгіленген нормалар (МемСТ 17.2.2.03-87 және МемСТ 21363-75 талаптары) талаптарына сәйкес сыртқы қоршаған ортаға шығарылған зиянды қалдықтар үшін төленетін төлемдер;

сыртқы қоршаған ортаға шығарылған зиянды қалдықтар үшін белгіленген нормалар талаптарына сәйкес келмеген жағдайда төленетін айыппүлдық төлемдер.

Атмосфералық ауаны ластағаны үшін төленетін төлемдер мөлшері қолданылатын жанармай түріне және оның мөлшеріне байланысты болады.

Атмосфералық ауаны ластағаны үшін төленетін төлемдер мөлшері қолданылатын жанармай түріне және оның мөлшеріне байланысты болады.

Атмосфералық ауаны ластағаны үшін төленетін төлемдер мөлшері мына төмендегі формулалар көмегімен анықталады:

П_Д = (6.1)

мұндағы Р₁ - автомобиль жанармайының І-түрін пайдаланғаны үшін төленетін төлемдердің меншікті көрсеткіші, теңге/ тонна (1000 м3).

Этилденген бензиндер үшін - Р_Эб = 25 теңге/ тонна;

Этилденбеген бензиндер үшін Р_Нб =1,5 теңге/ тонна;

Дизель отыны үшін Р_до = 4,0 тенге/ тонна;

В₁ - есептік мерзім ішінде жүмсалған I- жанармайының мөлшері, тонна (1000 м³).

Жанармайдың жылдық шығыны:

бензин - В_Б = 9964,5 тонна;

дизель отыны - В_д = 6898,5 тонна;

газ - В_г = 876 тонна.

ИЗА_АТ - қоршаған ортаның автотранспорт салдарынан ластану индексі 5 жылда бір рет анықталады. Тараз қаласы үшін ИЗА _АT = 4,0

П_д = 25,0х9964,5х+4,0х6898,5х4,0+1,5x876x4,0= 1112082 тенге/ жыл

Сыртқы қоршаған ортаға шығарылған зиянды қалдықтар үшін белгіленген нормалар талаптарына сәйкес келмеген жағдайда төленетін айыппұлдық төлемдер мөлшері жұмсалатын жанармай түрі мен мөлшеріне, сонымен қатар автотранспорт құралдарының үлесіне және сәйкессіздігіне байланысты анықталады.

Айыппұлдық төлемдер мөлшері мына формула бойынша анықталады

Ш = (6.2)

мұндағы S₁ - автомобиль жанармайының I - түрін пайдаланғаны үшін төленетін айыппұлдық төлемдердің меншікті көрсеткіші, теңге/ тонна (1000 м³).

S₁=4(l+П₁/П_o)

мұндагы П₁ тексеру барысында іштен жану қозгалтқыштарының сыртқы қоршаған ортаға шығаратын пайдаланылған газдарының улылық деңгейі талапқа сай еместігі анықталған автотранспорт құралдарының саны;

П_о - тексерілген барлық автотранспорт құралдарының саны;

Шымкент Ішкі Істер Департаменті Жол Полициясы Басқармасының мәліметтері бойынша қабылдаймыз:

Бензиндік қозғалтқыштар үшін - П₀=3558750 және П₁= 88968;

Сонда сыртқы қоршаған отраға шығарылған зиянды қалдықтар үшін белгіленген нормалар талаптарына сәйкес келмеген жағдайда төленетін айыппұлдық төлемдер мөлшері

Ш= 4,1x9964,5x4,0+4,6x6898,5x4,0+4,2x876x4,0=286933,8 теңге

Сыртқы қоршаған ортаға шығарылған зиянды қалдықтар салдарынан келетін экономикалық шығындар жекелеген элементтер салдарынан келетін шығындардан құралады:

мұндағы У_А атмосфераны ластаудан келетін шығындар;

Ув - суды ластаудан келетін шығындар;

Уп - топырақты қатты заттармен ластаудан келетін шығындар. Атмосфераны ластаудан келетін шығындар мөлшері

У_А=К₁ К₂У_аМ_а (6,4)

Мұндағы К₁ - ластау көзінің орналасуын ескеретін коэффициент,

К₁ = 2,0;

К₂ - ластау көзінің биіктігін ескеретін коэффициент, К₂=1,5

Уа - 1 тонна ластаушы заттың атмосфераға шығарылуынан келетін меншікті шығын, теңге/ тонна. Ушан =120 тенге/ тонна;

У_со = 70 теңге/ тонна.

M_A - атмосфераға шығарылатын заттың жылдық мөлшері, тонна. М_СО=261 тонна; Mso= 104,4 тонна; М_спНт=87 тонна; М_NOX=69,9 тонна; Сонда

У_А=2х1,5х(120х69,6+70х216+160х87,9+250х58+150х104,4)=212106 теңге

Ув=УвМв (6.5)

Мұндағы у_в - 1 тонна ластаушы затты суға тастаудан келетін меншікті шығын;

М_в - суға тасталатын зиянды заттардың массасы, тонна/жыл.

М_қз=36,8 тонна; М_спНт =18 тонна.

Әрбір тонна ластаушы затты суға тастаудан келетін меншікті шығын: у_в=144КА (6.6)

К коэффициенті лас заттар тасталатын су шаруашылығы ауданына байланысты болады, Қазақстанның су шаруашылықтары үшін К=1,0

А коэффициенті тасталушы зиянды қалдықтың салыстырмалы түрдегі қауіптілігін көрсетеді, қатты қалдықтар үшін А=0,05, ал мұнай өнімдері үшін

Сонда

У _спНт = 1441,0x20=2880 теңге/тонна.

Табылған бұл сандарды жоғарыдағы 5-формулаға қоятын болсақ, онда Ув=7,2х36,8+18х2880=52104,96 тенге

Қатты қалдықтарды топыраққа тастаудан келетін экономикалық шығындар

У_п=УпgМ_п (6.7)

Мұндағы у_п - 1 тонна ластаушы затты топыраққа тастаудан келетін меншікті шығын;

У_орг =3 теңге/тонна, у_т=4 теңге/тонна.

М_п - топыраққа тасталатын зиянды заттардың жылдық массасы, тонна/жыл.

М_орг=105 тонна; Мт =208 тонна.

g - жер ресурстарының бағалылығын ескеруші коэффициент, g=0,7

Осыдан келіп

Уп=0,7хЗх105+0,7х4х 208=802,9 теңге

Бұл шамалардың барлығын 5.3-формулаға қойсақ

У=212106+52109,96+802,9=2650118,86 теңге

Осылайша Шымкент қаласының орталық бөлігіндегі жол-көше жүйелері арқылы өтетін транспорт құралдарының сыртқы қоршаған ортаға шығаратын зиянды заттарынан келетін экономикалық шығындар 2650118,86 теңгені құрайды.
6.4. «Ленгір-Баянауыл» автомобиль жолының орталық бөлігіндегі жол-көше жуйелері арқылы өтетін транспорт құралдарының сыртқы

қоршаған ортаға тигізетін зиянды әсерін кеміту жолдары.

Көше бойларын көгалдандыру да ауданның экологиялық ақуалын жақсартуға көп септігін тигізеді. Тараз қаласының орталық бөлігіндегі жол-көше жүйелері бойындағы ағаштар мен әртүрлі өскіндер оқтын-оқтын жаңартылып отырылуы тиіс.

Автомобильдердің экологиялық көрсеткіштерін жақсартудың тағы бір маңызды жолы - ол транспорт құралдарының техникалық жағдайы мен пайдалану жағдайларын жақсарту бойынша кеденді іс-шаралар қабылдау және оларды іске асыру. Сонымен қатар әртүрлі нейтрализаторлар мен катализаторлар қолдану да тиімді нәтиже берер еді.

«Ленгір-Баянауыл» автомобиль жолының жүйелері арқылы бағыттық жолаушылар тасымалдау транспортының көптеген бағыттары өтеді, олар үшін арнайы мамандырылған аялдамалар салынған. Көше бойларындағы көптеген автотұрақтарды да атап өту қажет. Олар негізінен көшенің екі жағына да орналасып, транспорт құралдарының қозғалысын қиындатады.

«Ленгір-Баянауыл» автомобиль жолының жол-көше жүйелері арқылы өтетін транспорт құралдарының сыртқы қоршаған ортаға тигізетін әсерін кеміту және осы ауданның экологиялық ахуалын жақсарту үшін орталық көшелерде транспорт құралдарының үйлестірілген (координированное движение) ұйымдастыру көше қиылыстарындағы транспорт іркілістерін азайтып, тиісінше транспорт құралдарының сыртқы қоршаған ортаға шығаратын зиянды заттарының мөлшерін азайтуға мүмкіндік береді. Көше бойларындағы автобус аялдамаларын жолаушылар тасымалының тиісті көлеміне сәйкес қайта жабдықтау қоғамдық көліктің іркілістерін азайтады және уақыт үнемдеумен қатар транспорттың кері әсерін де кемітеді.

7.ЭКОНОМИКАЛЫҚ БӨЛІМ.
Бұл бөлімде қарастырып отырған автомобиль жол бөлігіндегі жол-есөлік оқиғаларының жалпы экономикамызға әкелетін шығындары, сол жол-есөлік оқиғаларын қысқартуға бағытталған іс-шаралар тиімділігі анықталады.
7.1. Берілген автомобиль жолында болған транспорт оқиғаларын талдау.

Жобада қарастырылып отырған берілген автомобиль жолының бөлігінің ұзындығы 18 км.

Осы кестеде берілген мәліметтерді пайдалана отырып жол-көлік оқиғаларынан жалпы экономикамызға келетін шығындарды анықтаймыз. Ол үшін алдымен орта есеппен 1 жол-көлік оқиғасынан болатын шығындарды келесі формуламен есептейміз:

Ш_1ЖКО =ТШш+,

мұндағы: ТШ-жол-көлік оқиғаларынан келетін тіке шығын, тенге.

П_і -і-ші зардап түрі бойынша 1 адамға келетін экономика шығындары.

Зардап шеккен адамдардың зардап түрлері бойынша жалпы жол-көлік оқиғасы санындағы үлесі келесі формуламен анықталады:

=N_і/В

мұндағы: N_і- і -ші зардап түрі бойынша зардап шеккен адамдар саны.

В - жол-көлік оқиғаларының жалпы саны.



Кесте 7.2.

Зардап түрлері бойынша көрсеткіштер.

Зардап түрі	Зардап шеккен адамдар саны	ЖКО-ның жалпы санындағы үлесі	1 адамға келетін экономикалық шығын
Жарақат алғандар	60	4	84175
Қайтыс болғандар	14	0,23	1 612 000

Сонымен 1 жол-көлік оқиғаларынан келетін экономикалық жалпы шығындары:

Ш_1ЖКО=21060+0,45*84175+0,09*1612000=21060+14889,375=169953 тенге

Ш_жалпы=В-Ш_1ЖКО=142*169953=24133326 теңге

Ш_1ЖЫЛ= Ш_жалпы/5=24133326/5= 4826665 теңге
7.2. Қозғалыс қауіпсіздігіне арттыру іс-шараларына күрделі

салымдар.

Бұл бөлімде қарастырып отырған берілген КЖТ қозғалыс қауіпсіздігін арттыру үшін негізгі бөлімде ұсыныстар ретінде берілген іс-шараларға жұмсалатын күрделі салымдар анықталады.

Күрделі салымдар әр іс-шара бойынша іріленген көрсеткіштер арқылы жеке есептеліп қосылады.

Жобада қарастырылып отырған іс-шараларға жекелеп тоқталатын болсақ, онда олар төмендегідей болады:

Жол белгілерін орнату;

Берілген КЖТ қиылысындағы бағдаршамдардың цикл үзақтығын

1) Жол таңбасын орнату және т.б.

2) Берілген КЖТ көшелерінің қиылысындағы жасалынатын іс-шаралардың жұмыс көлемі:

мұндағы: R₁ –кейінгі бұрылу радиусы

R₂ – бастапқы бұрылу радиусы

S_жалпы =S_1б *=9,9*5 =49.5м²

Мұнда қарастырып отырған жол-көлік оқиғаларының саны қозғалыс қауіпсіздігін арттыру іс-шараларын енгізгеннен кейін қысқарады деп күтілуде. Олардың және шетелдік мәліметтерге сүйене отырып, өзіміз қарастырып отырған іс-шаралар жол-көлік оқиғаларының саны неше пайызға төмендететіні келісі кестеде көрсетеміз.

Қозғалыс қауіпсіздігін арттыру үшін бірнеше іс-шара қарастырылып жатқандықтан, олардың жол-көлік оқиғасы санын азайту (төмендету) коэффициенті келесі формуламен анықталады:

Мұндағы: ₁ -бірінші іс-шараны енгізгеннен кейінгі ЖКО санының төмендеу коэффициенті;

= 1-0,337-0,379-0,835-0,363 = 0,961

Іс-шараларды енгізгеннен кейінгі жол-көлік оқиғаларының азаюын келесі формуламен анықтаймыз:

Мұндағы: B₁ - қозғалыс қауіпсіздігіне арттыру іс-шараларын

енгізгенге дейінгі жол-көлік оқиғалар саны;

Т - есепке алынатын уақыт мерзімі, жыл;

N_кей - іс-шараларды енгізгеннен кейінгі қозғалыс қарқындылығы,

авт/тәулік.

Сонда іс-шараларды енгізгеннен кейінгі 1 жылда жол-көлік оқиғаларының саны В₂- келесідей анықталады:

Іс-шараларды енгізгеннен кейінгі жол-көлік оқиғалардың төмендеу коэффициентін анықтау керек.

К_Ш.Т = 1-(1-К_ШТ1) (1-К_ШТ2) (1-К_ШТЗ ) (1-К_ШТ4 ) (1-К_ШТ5 ).
Мұндағы: К_ШТ1 -бірінші іс-шараны енгізгеннен кейінгі ЖКО

шығынының төмендеу коэффициенті.

К_ШТ2 -екінші іс-шараны енгізгеннен кейінгі ЖКО

шығынының төмендеу коэффициенті.

К_ШТ3 - үшінші іс-шараны енгізгеннен кейінгі ЖКО

шығынының төмендеу коэффициенті.

К_ШТ4 - төртінші іс-шараны енгізгеннен кейінгі ЖКО

шығынының төмендеу коэффициенті.

К_ШТ5 - бесінші іс-шараны енгізгеннен кейінгі ЖКО

шығынының төмендеу коэффициента

=1-0.85*0.64*0.58*0.42*0.47=1-0.062=0.93.

Енді іс-шараларды енгізгеннен кейінгі жол-көлік оқиғалардан келетін 1 жылдық шығындарды анықтаймыз:
Ш₂=Ш₁ * К_ШТ = 4826665 • 0,93 = 4488798тенге.