3 І. Қазақстанның сыртқы саясатының стратегиялық мақсаттары мен міндеттері

Қазақстанның Азия мен Еуропалық қиылысындағы геосаяси орналасуы экономикалық және әскери саяси мүдделері, сонымен қатар қазіргі бар экономикалық әуелетінің болуы, оны ірі аймақтық мемлекет ретінде қалыптастырудың алғы шарттары болды. Қазақстан өзара қауіпсіздікке, егемендікті құрмет тұту аумақтық тұтастық принциптерімен өзінің төңірегінде тұрақтылық пен ізгі көршілік аймағын қалыптастыруға мүдделі. Осы жағдайлар тақырыптың өзектілігін білдірді.

ХХ ғасырдың соңына қарай дүниежүзілік дамуда жаһандану процесі басталып тез қарқынмен дамып келеді. Дамыған елдер барынша үстемдік жүргізу әрекеттеріне қарай (АҚШ және оның ең жақын әріптестері) географиялық орналасуына қарай (Батыс Еуропадағы мемлекеттер Шығыс Азия елдері) көмірсутегі шикізатын шығару мүмкіндігіне қарай (ОПЕК елдері) топталып алып, ықпал жүргізу аймақтары үшін нағыз талас басталды. Жаһанданудың басты бір талабы кез-келген мемлекет қандайда болсын бір қоғамдастық құрамына кіру қажеттіг болып қалды.

Осындай жағдайда Қазақстан өзінше дербес дамуын жаһандану процесімен үйлестіруге мәжбүр болды. Былай алып қарағанда еліміздің өз еркімен өркендеуіне барлық мүмкіндіктер бар сияқты. Қазба байлығымыз жеткілікті шетел инвестициялармен бірге жаңа технологиялар да келіп жатыр. Еліміздегі байлықтарымызды өндіру де оны өнімге айналдыруда сыртқа шығарып сату да Қазақстанның әлемдегі талай-талай елдермен ықпалдастықта болуын көп деңгейлі интеграцияға түсуін талап етеді. Бүгінгі күні жаһандану заманында тұрақтылық пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету тұрғысынан Шығыс пен Батыс жақындасуы Еуразия кеңістігіндегі мемлекеттердің дүниеге деген қатынасы мен интеграциясы іспетті аса тарихи қажеттілікке айналуда жаһандану заманында адам мен табиғат, техника мен адамгершілік, ислам мен христиандық, ұлттық пен жалпы адамзаттық құндылықтар арасында теңсіздік аса зор әлемдік күйреуге, барлық адамзаттың жойылуына апарып соқтыруы мүмкін.

Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаев ұсынған Еуразияшылдық идеясының дүниеге айрықша қатынас түріндегі мәдени-философиялық доктрина ретінде іске асыру осы теңсіздікті жоюдың басты жолы, адам тіршілігінің әр түрлі тараптарын үйлестірудің бірден-бір тәсілі болар еді.

Бүгінгі таңда Қазақстан өзінің сыртқы саясатындағы байсалды да, парасатты қадамдарының арасында көрші мемлекеттермен тұрақты өзара ықпалдастық әрі тең әріптестік орнатқан, осының негізінде біртұтас экономикалық кеңестік Еуразиялық экономикалық қоғамдастық құру секілді өміршең үрдістер белең алып, интеграциялық ықпалдастық жүйесі айқындала түсуде.

Жас тәуелсіз мемлекет еліміздің қауіпсіздігі, оның халықаралық қауымдастықпен арадағы ынтымақтастығы қарым-қатынастары қазіргі заманда елдер мен халықтарға бейбіт тұрғындарға қатер төндіретін халықаралық террор мен экстремизмге қарсы тосқауыл қою мәселелерінің Қазақстанның алдына алғашқы күндерден-ақ көлденең тартылды. Бұл әсіресе өз тәуелсіздігін алып жатқан әлемдік қоғамдастыққа әлі орны айқындалмаған болашағымызды уақытқа байланысты күрделі жағдайдан әлі шыға қоймаған ел үшін аса маңызды еді. Осы жоғарыда айтылғандардың бәрі магистрлік диссертацияның өзектілігін тағы да дәлелдей түседі.

Тақырыптың зерттелу деңгейі: Еліміздің тәуелсіздікке қол жеткізгеніне көп уақыт өтпесе де Қазақстанның сыртқы саясаты туралы мәселелер төңірегінде жазылған ғылыми диссертациялар мен монографиялар, мақалалар да барлық. Қазақстан Республикасының сыртқы саясатындағы немесе жалпы халықаралық сипаттағы жетістіктері егеменді еліміздің тұңғыш президенті Н.Ә.Назарбаевтың есімімен байланыстырылады. Елбасы өзінің «Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы дамуының стратегиясы» «Ғасырлар тоғысында», «сындарлы он жыл» және тағы басқа еңбектерінде республикамыздың сыртқы саясаты басымдықтарын тұжырымдаған еді. Сонымен қатар еліміздің сыртқы саясатының негізгі бағыттарына және Қазақстанның халықаралық поэзияларын нығайту жөніндегі отандық дипломатия күш жігеріне жан-жақты талдау Қазақстан Республикасының сыртқы істер министрі Қ.К.Тоқаевтың «Қазақстан Республикасының дипломатиясы», «Беласу» және тағы басқа да еңбектерінде жасалды. Қазақстанның сыртқы саясатындағы әлемдік державалар дың Қазақстандағы саясаты және мүдделері бағытындағы мәселелер жөніндегі саясаттанушы ғалымдар мен зерттеушілер: М.Тәжин, А.Дугин, С.Сейдуманов, Б.Сұлтанов, Л.Мұзапаров, А.Әбішев, В.Галямов және тағы басқалардың мақалаларының маңызы айтарлықтай. Алайда, Қазақстанның біртұтас экономикалық кеңістіктегі орны мен ролі Орталық Азия елдерімен өзара интеграциялық ықпалдастығын дамыту және тағы басқа мәселелер өзінің зерттеушілерін күтуде.

Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Диссертацияның мақсатына жаһандану процесі даму қарқынына бүкіл әлемдік масштабы, қауіп-қатердің күшейе түсуі жаңа технологиялардың және экономикалық құрылымдардың қалыптасуына өңірлік деңгейдегі халықаралық ынтымақтастықтың тереңдеуі мен әр алуандылығына орай қазіргі дүниеде болып жатқан өзгерістер – осының бәрі тәуелсіз еліміздің сыртқы саясатына түзетулер енгізуге мәжбүр етеді. Өзекті халықаралық проблемаларды өлшеуге қатысты жедел икемді үн қатуға бұл мәселелерде жаңа көзқарастарды әзірлеуді және іске асыруды талап етеді. Осы мақсаттан барып зерттеудің мынадай міндеттері туындады: саяси ғылымның онық құрамдас бөлімі сыртқы саясаттың теориялық және методологиялық мәселелерін қарастыру:

- аймақтық және әлемдік дамудың серпілін Қазақстан мүдделілігін ескеретін теңдестірілген және жауапты сыртқы саяси бағытын одан әрі жүзеге асырудың маңыздылығын қарастыру;

- Ауқымды интеграциялық үрдістер шеңберінде Қазақстан –Ресей стратегиялық серіктестік қатынастарын дамыту туралы өзіндік пікір білдіру;

- Қытай Халық Республикасымен Қазақстан арасындағы экономикалық ынтымақтастық, халықаралық қауіпсіздік проблемалары бойынша белсенді саяси үн қатысуды бекемдеуге талдау жасау;

Қазақстан және АҚШ арасындағы өзара қарым-қатынастардың жоғары деңгейін нығайтуға қатысты өзіндік қорытындыға келу;

- Еуропалық Одақ елдерімен ынтымақтастықты дамыту деңгейін анықтау;

- Орта Азия мемлекеттерімен ынтмақтастықтың жаһандану процесіндегі маңыздылығына баға беру;

Халықаралық лаңкестікке, діне экстремизмге және есірткі саудасына қарсы бағытталған күрестегі саясаттың іске асырылуындағы Қазақстанның алатын орны мен атқаратын роліне бағалар беру.

Зерттеу жұмысының деректік негізі: 1991-2005 жылдар аралығында тәуелсіз еліміздің сыртқы саяси қызметінің өзекті мәселелеріне арналып жатқан және бұрынырақ жазылып, соңғы жылдары жарық көрген саяси, геосаяси дипломатиялық экономикалық сипаттағы монографиялық диссертациялық зерттеулер, ғылыми мақалалар құрайды. Диссертацияның деректік негіздеріне 1992-2005 жылдар аралығында жарық көрген арнайы ғылыми еңбектер мен зерттеулер атап айтқанда Елбасының кітаптары, сұхбаттары, мемлекет және қоғам қайраткерлері мен саясаттанушылардың ғылыми зерттеулерінің қорытындылары мен мақалалар құрайды.

Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалықтары мыналар:

- Қазақстанның тәуелсіздік жағдайындағы сыртқы саясатының тұжырымдамасына талдау нәтижесінде оның еліміздің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі орны мен роліне ерекше назар аударылды. Мұндағы қол жеткен жетістіктер сарапталды;

- тәуелсіз еліміздің сыртқы экономикалық байланыстарының стратегиясы оның нақты жүзеге асырылу бағыттарына байланысты саяси тұрғыдан талдау жасалды. Осы саладағы кемшіліктер мен жетістіктер сараланды;

- Диссертацияда халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі Қазақстанның ұстанымдары қарастырылып, оларға объективті түрде баға берілді;

- Қазақстан Орталық Азия өңіріндегі қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі қолбасшылық роліне жаңаша көзқарас тұрғысынан қарау ұсынылды.

Зерттеу жұмысының методолгиялық және әдістемелік негіздері: Тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдардағы Қазақстандағы саяси зерттеулердің методолгиялық базасы болып, танымның жалпы методолгиялық интерактиві статусын иемденуші тәуелсіз диалектикалық материалистік философиялық методолгия және нақты теорияның мазмұнынан туындайтын методолгиялық принциптер жүйесі немесе нақты ғылыми методолгия синтезделген екі деңгей ретінде көрініс беруде. Осыған байланысты диссертацияның методологиялық негізіне жалпы тарихтың және саяси ғылымның өзгеше тән принциптері алынды. Нақтылап айтқанда зерттеуде негізінен тарихилық принципі диалектикалық принцип және ғылыми объективтілік принциптері басшылыққа алынды. Зерттеуде алға қойған мақсатқа жету үшін мынадай арнаулы саяси ғылымның әдістері қолданылды. Салыстырмалы жүйелеу социологиялық тарихи, нормативтік. Бұл тәсілдерден басқа жалпы ғылыми әдістер талдау, жинақтау, дедукция, индукция, диалектикалық материализм қолданылды.

Зерттеу жұмысының ғылыми және қолданыстық маңызы.

Зерттеу жұмысында көтерілген теориялық және методологиялық мәселелер Қазақстанда өзгеріс саяси ғылымның қалыптасуына ықпал етеді және оның бір саласы сыртқы саясатты теориялық және методолгиялық жағынан байытуда ғылыми жағынан да практикалық жағынан да маңызды роль атқарады. Қазіргі жағдайда диссертацияда берілген сыртқы саясат халықаралық саясат және халықаралық қатынастар туралы түсініктерді және саяси тұрғыдан талдауларды жоғары оқу орындарының философиялық және саясаттану, тарих факультеттерінде материалдарды лекция ретінде оқуға, семинар сабақтарында арнайы курстарда пайдалануға болады.

Диссертацияның негізгі мәселелері мен қағидалары «Халықаралық қауіпсіздікті нығайтуға қосылған үлес» тақырыбында Шымкент қаласындағы Шымкент әлеуметтік-педагогикалық университетінің «Әлеуметтік ғылымдардың өзекті мәселелері» ғылыми мақалалар жинағында жарияланды (Шымкент 2006).

Жұмыстың құрылымы: Зерттеу жұмысы: кіріспеден, екі тараудан, төрт тармақшадан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.


І. Қазақстанның сыртқы саясатының стратегиялық мақсаттары мен міндеттері
1.1 Қазақстанның сыртқы саясатының тұжырымдамасы және оның жүзеге асырылуының негізгі бағыттары.

Егемендік алып, Біріккен Ұлттар Ұйымына және көптеген халықаралық ұйымдарға мүше болған Қазақстан өзі үшін жаңа проблемалармен өзінің сыртқы саясатының, қорғанысы мен қауіпсіздігінің проблемаларымен, дүниежүзілік экономика мен дүниежүзілік қауымдастыққа дербес ену проблемаларымен бетпе-бет келіп отыр.

Халықаралық сахнаға шыққан Қазақстан сапалық тұрғыдан өзге ортаға сіңіп кетті, ал онда оның сыртқы саяси бағыты, кез-келген басқа мемлекеттікі сияқты ұлттық мемлекеттік мүдделер талап ететін өз қисыны бойынша дамуда. Бірақ осының барлығына қарамастан Қазақстанның сыртқы саясаты өзімен жалпыадамзаттық зарядты да алып жүруге міндетті. Мұның өзі болашақта оның халқына дүниежүзілік қоғамдастықта лайықты орынды қамтамасыз етеді.

Қазақстанның геосаяси жағдайы мен этнодемографиялық құрамының ерекшелігі, экономикасының дамуы мен әскери құрылысының деңгейі оның қауіпсіздігін қамтамасыз етуде әскери құралдарды емес, қайта ең алдымен өз күшіне және парасатты, салмақты дипломатияға сүйене отырып, әсіресе бұрынғы одақ республикаларының мемлекеттігі қалыптасуының қазіргі күрделі кезеңінде саяси құралдарды басым етеді.

Кеңес империясының ыдырауы нәтижесінде мүлдем жаңа геосаяси жағдай туды, онда Қазақстан Еуропаны Азия Тынық мұхиты аймағымен байланыстыратын сыртқы саяси және стратегиялық тиімді кеңістікті алып жатыр.

Бірақ ашық теңізге тікелей шыға алмау, коммуникациялық құралдардан қашықта орналасу біздің халықаралық экономикалық байланыстарға қатысуымызды қиындатады. Сондықтан көршілес мемлекеттермен, ең алдымен біз үшін дүние жүзі коммуникациясына енетін қақпа болып табылатын Ресеймен және Қытаймен толық сенім принципінде өзара тиімді достастық қатынастық ерекше мәні бар. Қазақстан бұған әзір. Сонымен бірге біз, халықаралық әділеттілік және серіктестік негізінде барлық басқа елдермен кең байланыстарды дамытуды жақтаймыз.

Бізге ортақ шекарасымен қалыптасқан шаруашылық байланыстарымен, экономикаларының өзара бірін-бірі толықтырумен және өзара тәуелділігімен қоян-қолтық араласып отырған, тарихи және мәдени-этникалық игіліктері ортақ Орта Азия мемлекеттерімен де тығыз өзара арақатынас жасау өте маңызды.

Қазақстан мен Туркия, Пәкістан, Үндістан арасында келісімге қол қою, сондай-ақ Ашғабат кездесуінің қорытындысы (осы жылғы мамырдыңң 9-10-ы), ал оған Иран қатысты, Азияның осы және басқа мемлекеттерімен ынтымақтастықтың дамуы туралы айтуға негіз береді.

Серпінді дамып отырған капиталдардың, технологиялардың, шикізат және өнеркәсіп өнімдерінің нарығына еркін кіру мақсатында Азия-Тынық мұхиты аймағындағы, Оңтүстік және Оңтүстік Шығыс Азиядағы, Таяу және Орта Шығыстағы қосылу процестеріне Қазақстанның қатысуы жандандырыла түседі. Батыс Еуропа мен Солтүстік Американың жетекші елдерімен жан-жақты ынтымақтастықты дамыту маңызды стратегиялық бағыт болып қалады.

Дүниежүзі қауымдастығына ену саясатын нарықтық жүйенің үш басты орталығы – АҚШ, Жапония және Батыс Еуропамен серіктестік мүмкіндігін тиісті бағалай отырып құру қажет және нақ осылардың дүниежүзілік шаруашылықпен байланыстарын күшейтудің қозғаушы күші болғанын есте сақтаған жөн. Олармен өзара іс-қимыл сондай-ақ Халықаралық қаржы және басқа институттарына жол ашады, ал олардың ролі дүние жүзінде айтарлықтай өсті. Халықаралық ұйымдар - Біріккен Ұлттар Ұйымы, Халықаралық валюта қоры, Бүкіл дүние жүзілік банкі, тарифтар мен сауда жөніндегі бас келісім, халықаралық даму және қайта құру банкі және басқалармен көп жақты ынтымақтастықпен тиімді қатысуды біз өз қоғамымыздың ашықтығына деген бағыттың, экономикалық және ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету бағытының қисынды жалғасы ретінде қараймыз[1].

Басқа елдермен сауда экономикалық қатынастарды дамыту, осы қатынастарды барынша диверсификациялау үшін Қазақстанға қазіргі заманға халықаралық құқыққа сәйкес өзі үшін теңізге шығуды баянды ету қажет.

Бұл құқықты көршілермен екі жақты шарттарда және келісімдерде баянды етпейінше және нақтыландырмайынша Қазақстан тәуелді жағдайда болады, ал ол оның тек экономикалық ғана емес, сондай-ақ саяси дербестігіне де нұқсан келтіруі мүмкін. Өз тарапымыздан біз, өзіміздің әуе кеңістігіміз, сондай-ақ территориямыз (темір жол және автомобиль магистралдары) адамдар мен тауарлардың барлық бағытта транзитті жүріп-тұруы үшін пайдаланыла алатынына кепілдік береміз. Сонымен бірге, біз Каспий, Оңтүстік арқылы Жерорта және Қара теңізге шығу мүмкіндігін пысықтап жатырмыз. Қытаймен, Иранмен және туркиямен арадағы Тынық мұхиттан Жерорта теңізіне дейін транзитті темір жол магистралін құру туралы қол жеткізілген уағдаластықтың маңызды мәні бар.

Осылармен қатар ТМД-ға қатысушылармен екі жақты шарттар мен келісімдер шеңберінде шекаралардың ашықтығы, азаматтардың жүріп-тұру бостандығы мен ақпарат беру принципін қабылдап, жүзеге асыру қажет. Шартарда қауіпсіздік (әскери экономикалық, экологиялық) кепілдіктері; әр жақтың бір-біріне қандай да болмасын түрде, соның ішінде екінші жақпен көршілес үшінші елдердің территориясын, территориялық суы мен әуе кеңістігін пайдалану арқылы, күш қолдану немесе күш қолдануға қоқанлоққы жасамау міндеттемесі баянды етілуі керек.

Ұлттық қауіпсіздікті құру кезінде біз екі держава – Ресей мен Қытайдың «түйіскен жеріндегі» өзіміздің геостратегиялық жағдайымызды басшылыққа аламыз. Ол ұжымдық қауіпсіздік жүйесіне қатыса отырып, өзіміздің қорғаныс құралдарымызды үйлестіру негізінде қамтамасыз етілуі мүмкін.

Қазақстанның қауіпсіздік жүйесі аймақтық және планеталық қауіпсіздік жүйесінің құрамдас бөлігі болуы керек.

Географиялық, саяси, этникалық және басқа тарихи факторлардың нәтижесінде Ресеймен қатынас біз үшін ең маңызды мәселе болып табылады. Ресеймен өзара қарым-қатынаста біз қажет болған жағдайда онымен өзара қауіпсіздік туралы келісімлер мен ұзақ мерзімді шарттар жасауға тырысамыз және бұл орайда оның да бұған деген қарымта мүдделігіне сенім артамыз.

Варшава Шартты Ұйымы тарағаннан кейін қазіргі заманғы дүние жүзінде НАТО-ның ролі жаңаша көрінеді. Онда біздің жақындасуымызға қолайлы міндет бар. Шығыс және Орталық Еуропа мен ТМД елдерінің демократиялық дамуына жәрдесдесу, өзінің мүмкіндіктеріне қарай аймақтық қақтығыстардың алдын-алу міндеті бар. НАТО, сондай-ақ Еуропа қоғамдастығы да, бұрынғы Одақтың республикалары арасындағы өзінің ықпалын кеңейтуге мүдделі. Үстіміздегі жылғы сәуірдің 1-інде НАТО-ның штаб пәтерінде өткен қорғаныс министрлері мәжілісінде қабылданған мәлімдемеде бұл үшін арнайы құрылған Солтүстік Атлантика ынтымақтастығы кеңесі шеңберінде қорғаныс саласындағы диалогты, серіктестік пен ынтымақтастықты, сондай-ақ екі жақты байланыстар мен алмасуларды дамытуға әзірлік көрсетілген, НАТО-ға мүше елдер осы мақсатта өздері жинаған айтарлықтай сараптық потенциал мен қорғаныс сипатындағы мәселелерді шешу тәжірибесін беруге міндеттеме алды.

Осыны ескере отырып, біз НАТО-мен байланысты кеңейтетін боламыз, ТМД шеңберіндегі әскери ынтымақтастыққа немесе екі жақты әскери байланыстарға зиян келтірмей, олардың саласы мен шегін айқын белгіледік.

Әскери байланыстарды қатаң салыстырылған шеңберде диверсификациялау, Еуропа қауіпсіздігі жүйесіне белсенді қосылу республика мүддесіне сай келеді. Хельсинки қорытынды актісінің он принципінің арасында шекаралардың мызғымастығы, мемлекеттердің территориялық тұтастығы мен күш қолданбау неме күш қолданамын деп қоқан-лоққы жасамау бар. Бір осының өзі Қазақстанның НАТО-мен байланысты кеңейтумен Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі кеңестің жұмысына қосылу ниетін ақтайды, ал біз бұрынғы одақтың құқықты мирасқорларының бірі ретінде кеңеске қатысушы болып отырмыз.

Қазақстан территориясында орналасқан ядролық қару Ресеймен, АҚШ-пен, ал болашақта қалған ядролық державалармен шарт процесі шеңберінде оны айтарлықтай қысқартқаннан кейін де өзінің қорғаныс міндетін орындауын жалғастыра беретіні айқын және Қазақстан шарт процесі нәтижесінде ядролық қарудан бос аймақ болды. Өз қауіпсіздігіміздің мүддесін ескере отырып, біздің түпкі ниетіміз – ядролық потенциалсыз территориялық тұтастық пен келіспеушілік кепілдігіне ие болу.

Ислам Қазақстандағы жалғыз дін болмағанымен және бізді ислам фундаментализмі жоқ болса да, біз қазіргі заманғы халықаралық қатынастағы оның нақты мәніне қарай «ислам факторын» назарда ұстауға тиіспіз. Діндар мұсылмандар үшін бұл діни қатынас анықталмасынан, ал барлық қазақстандықтар үшін, олардың қай конфессияға жататынына қарамастан, ислам әлемінің бай елдерімен соңғы кезде геосаяси жағдайдағы болған өзгерістерге және Қазақстанның тәуелсіздігін жариялауына байланысты оның өз қарулы күштерін құру туралы мәселе туындады, ал мұның өзі бүкіл өркениетті дүниеде дербес мемлекет құрылымының міндетті элементі болып табылады. Қазақстанның Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы Біріккен қарулы күштерін сақтауға тырысқанына қарамастан достастықтың жекелеген мүшелерінің нақты іс-әрекеттері проблемасы Қазақстанды дербес қарулы күштерін құру ісіне қарай итермеледі. Сөйтіп еліміз бұл қадамды жасады да Республиканың Ұлттық қауіпсіздігі жүйесі мынадай принциптер бойынша құруымыз тиіс деп санады. Республиканың қауіпсіздігін, оның мемлекеттік және аумақтық тұтастығын ең алдымен саяси шаралардың көмегімен және экономикалық өзара іс-қимылды тереңдету арқылы, кепілдікті қамтамасыз ету.

Ұлттық қауіпсіздікке жауап беретін ведомоствалардың өкіметтік жоғарғы органдары мен жалпы қоғам алдында, жариялылықпен мүмкін болатын шешім ашықтықтың жағдайында, бақылауда болды.

Қарулы күштерді ұйымдастырудың құрал жабдықтармен жәнен техникамен жабдықтау дәрежесінің қорғаныстық жеткіліктілігі принципі негізінде нақты әскери қауіп жағдайында бара-бар болды.

Ұлттық қауіпсіздік жүйесін құрудың ұлттықтанған дәстүрлерді және дүниежүзілік тәжірибені ескере отырып, құқықтық мемлекет пен халықаралық құқық нормаларына сәйкестілігі.

Республиканың ұлттық қауіпсіздігі жүйесінің орталық бөлігі - әскери қауіптік жолын кесу және осы қауіпке қарсы әрекет механизмі бар әскери доктрина.

Еліміз өзінің саясатында бейбітшілік сүйгіш бағытын жариялап және әлемнің бірде-бір мемлекетіне территориялық талабымыздың жоқтығын мәлімдеді. Кез-келген әскери жан-жалдың апатты салдарға әкеліп соғатыны жөніндегі өзіміздің жауапкерлікті түсіне және сезіне отырып:

• 
  Қазақстанның мемлекеттің саясатының басым мақсаты ретінде бейбітшілік сақтауды мойындады;
  
• 
  Саяси экономикалық және басқа да мақсаттарға жетудің құралы ретінде соғысты және күш көрсету қоқан-лоққысын қабылдамайды;
  
• 
  Ядролық қарусыз мемлекет мәртебесін ашуға және ядролық қаруды таратпау туралы шартқа қосылуға ұмтылады;
  
• 
  Жаппай қырып-жоятын қаруды бірінші болып қолданатын принципін және осы міндеттемені дүние жүзі қоғамдастығының барлық мемлекеттерінің қабылдауын қолдайды;
  
• 
  Қалыптасқан шекаралардың бұзылмауы, басқа мемлекеттердің ішкі істеріне араласпау принциптерін ұстанады.[2].
  

Ықтимал әскери қауіптің көзі ретінде мына төмендегілерді атауға болады:

• 
  мемлекеттердің немесе олардың коалициясының дүниежүзілік қоғамдастықта немесе аймақтарда басымдыққа ие болуға және қаулы мәселелерді соғыс құралдарымен шешуге тырысуы;
  
• 
  бірқатар мемлекеттерде немесе олардың коалициясында қарулы күштердің қуатты тобының болуы және олардың база жүйелерінің сақталуы соның ішінде Қазақстан Республикасының шекарасына таяу жерде сақталуы;
  
• 
  бірқатар мемлекеттерде ішкі саяси жағдайдың тұрақсыздығы және мемлекеттер арасындағы қарулы жан-жалдардың орын алуы;
  
• 
  мемлекеттердің белгілі бір бөлігінің өзінің әскери қуатын арттыруы.
  

• 
  жан-жалды жағдайларды тек қана бейбіт жолмен халықаралық құқық теңсіздігіндегі келіссөздер арқылы реттеуге;
  
• 
  жер бетінде жанталаса қарулануды тоқтатуды және оның космоқа шығуына жол бермеуге.
  
• 
  Халықаралық қоғамдастықтың барлық мемлекеттерінің өз қарулы күштерін қорғанысқа жеткілікті ең аз деңгейге дейін кезең-кезеңмен қысқартуына;
  
• 
  Жаппай қырып-жоятын қарудың барлық түрлерін өндіруді және сынауды және ең бірінші кезекте ядролық қаруларды, болашақта толық жою мақсатымен қысқартуға;
  
• 
  Қазіргі барлық қырып жоятын қаруларды қолдануға және оны өндіру үшін жаңа технологияларды жасауға тиым салуға, жаппай қырып-жоятын қаруларды жасауға жәрдесдесетін материалдар мен технологияларды сыртқа шығаруға жол бермеуге;
  
• 
  Химиялық қаруларды жоюға; [3].
  
• 
  әскери-саяси одақтарды ұжымдық және кең ауқымды халықаралық қауіпсіздік тіршілігінің жаңа құрылымдарына қарап өзгеруіне республика қол жеткізе беретін болады.
  

Қазақстан кез-келген егеменді мемлекет сияқты өзінің қорғаныс қабілетін сақтауды маңызды мемлекеттік міндеттердің бірі және оның бүкіл халқының ісі деп санады. Бәрін де қамтитын халықаралық қауіпсіздік жүйесі құрылғанға дейін өзімен бірге қорғаныс одағына енуге ниет білдірген басқа мемлекеттермен бірлесіп әскери құрылысты жүргізетін болады. Еліміздің ең басты мақсаты – Қазақстанның егемендігі мен территориялық тұтастығын қорғау негізін жариялай отырып, Қазақстан Республикасының қарулы күштерін немесе армиясын құру қорғаныс стратегиясының тұжырымдамалы негізінде қысқа мерзімде аяқталуы тиіс, оның оның құрамында құрлықтағы әскерлер, әскери әуе күштері әуе шабуылына қарсы қорғаныс әскерлері, әскери-теңіз бөлімдері, сондай-ақ қамтамасыз ету, қызмет көрсету құралдары мен бөлімдері болады. Соғыс уақытында ішкі әскерлер мен республика ұланы оның резерві болып табылады.

Қазақстан Республикасының армиясы Қазақстан мен оның одақтастарына қарсы агрессияға тойтарыс беруге республика мен қорғаныс одағына қатысушы мемлекеттердің егемендігі мен территориялық жалпыға бірдей әскери міндеттілік пен әскери қызметке шарт бойынша ерікті қабылдауды үйлестіру мен республиканың барлық азаматтарының әскери міндетін орындау кезінде заң алдында теңдігі принципінде жүзеге асырылады. Тәуелсіз еліміз өзінің әскери доктринасының қорғаныс одағы мен Біріккен Ұлттар ұйымы шеңберінде қабылданған сондай-ақ басқа халықаралық құқықтық актілермен белгіленетін міндеттемелерді қатаң сақтауға кепілдік береді.

Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алған алғашқы жылдарында-ақ өзінің сыртқы саясатын тездетіп, қалыптастыруы қажет болды, әйтпесе еліміздің мүдделеріне орасан зор нұқсан келуі мүмкін еді.

КСРО-ның таралуына байланысты желік пайда болғаны да түсінікті. Өзін-өзі басқару мен ұлттық идеялар бірінші кезекке шаққанда, экономикалық проблемаларға назар аударудаң қажеті жоқ сияқты көрінеді. Бірақ кейінгі оқиғалар сауық-сайранмен қатар, нанның да қажет екенін көрсетті. Экономиканы айналып өту қиын, ол сөз айтпай тұрмайды. Осы негізде интеграция мен өзара іс-қимыл идеялары туындай бастады. Белорусьтің, Ресейдің және Украинаның 1991 жылғы 8 желтоқсанда Беловежск келісіміне қол қоюы және соның ізінше 13 желтоқсанда Орталық Азия республика басшыларының Ашхабатта кездесуі бұрынғы КСРО аумағында бір-бірінен оқшау тұрған славян және түрік одақтарының құрылуы қауіпін туғызды. Осы жағдайда Н.Ә.Назарбаев оқиғаның осылайша дамуына жол бермеу үшін барлық күш жігерін жұмсады. 21 желтоқсанда Қазақстан басшысының ұсынысымен Алматыда он бір тәуелсіз мемлекеттер басшыларының келіссөздері өтті. Осы кездесу қорытындысының шын мәнінде тарихи сипаты болды. «Мәртебелі уағдаласушы Тараптар Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын құрады». Бұл факті Алматы декларациясында жазылды[4].

Жаңа елдердің мемлекеттілігін қалыптастыру мен қатар олардың өзара қарым-қатынасының оңтайлы үлгісін іздестіру процесі де жүріп жатты. Қазақстан ТМД құрылған кезден бастап достықтың тағдыры үшін айрықша жауапкершілік танытты. ТМД елдерімен тең құқықты өзара тиімді қарым-қатынастарды орнату және дамыту Қазақстандық сыртқы саясаттың аса маңызды міндеттерінің бірі болды.

Егемендік алып, Бірікке Ұлттар Ұйымына және көптеген Халықаралық ұйымдарға мүше болған Қазақстан өзі үшін жаңа проблемалармен, өзінің сыртқы саясатының қорғанысы мен қауіпсіздігінің проблемаларымен дүниежүзілік экономиканың дүниежүзілік қауымдастыққа дербес ену проблемаларымен бетпе-бет келді.

Халықаралық сахнаға шыққан Қазақстан сапалық тұрғыдан өзге ортаға сүңгіп кетті, оның сыртқы саяси бағыты кез-келген басқа мемлекеттікі сияқты ұлттық мемлекеттік мүдделер талап ететін, өз қисыны бойынша дамуда. Қазақстанның саяси жағдайы мен этнодемократиялық құрамының ерекшелігі экономикасының дамуы мен әскери құрылысының деңгейі қауіпсіздігін қамтамасыз етуде әскери құралдарды емес, қайта ең алдымен өз күшіне және парасатты, салмақты дипломатияға сүйене отырып, әсіресе бұрынғы одақ республикаларының мемлекеттігі қалыптасуының қазіргі саяси құралдарды басым етеді. Кеңес империясының ыдырауы нәтижесінде мүлдем жаңа геосаяси жағдай туды. онда Қазақстан Еуропаны Азия Тынық мұхиты аймағымен байланыстыратын сыртқы саяси және стратегиялық тиімді кеңістікті алып жатыр. Бірақ ашық теңізге тікелей шыға алмау, коммуникациялық құралдардан қашықта орналасу біздің халықаралық экономикалық байланыстарға қатысуымызды қиындатады. Сондықтан көршілес мемлекеттермен, ең алдымен біз үшін дүние жүзі коммуникациясына енетін қақпа болып табылатын Ресеймен және Қытаймен толық сенім принципінде өзара тиімді достастық қатынастық ерекше мәні бар. Қазақстан бұған әзір. Сонымен бірге біз, халықаралық әділеттілік және серіктестік негізінде барлық басқа елдермен кең байланыстарды дамытуды жақтаймыз. Бізге ортақ шекарасымен қалыптасқан шаруашылық байланыстарымен, экономикаларының өзара бірін-бірі толықтырумен және өзара тәуелділігімен қоян-қолтық араласып отырған, тарихи және мәдени-этникалық игіліктері ортақ Орта Азия мемлекеттерімен де тығыз өзара арақатынас жасау өте маңызды. Қазақстан мен Туркия, Пәкістан, Үндістан арасында келісімге қол қою, сондай-ақ Ашғабат кездесуінің қорытындысы (осы жылғы мамырдыңң 9-10-ы), ал оған Иран қатысты, Азияның осы және басқа мемлекеттерімен ынтымақтастықтың дамуы туралы айтуға негіз береді. Серпінді дамып отырған капиталдардың, технологиялардың, шикізат және өнеркәсіп өнімдерінің нарығына еркін кіру мақсатында Азия-Тынық мұхиты аймағындағы, Оңтүстік және Оңтүстік Шығыс Азиядағы, Таяу және Орта Шығыстағы қосылу процестеріне Қазақстанның қатысуы жандандырыла түседі. Батыс Еуропа мен Солтүстік Американың жетекші елдерімен жан-жақты ынтымақтастықты дамыту маңызды стратегиялық бағыт болып қалады.

• 
  республиканың қауіпсіздігін оның мемлекеттік және территориялық тұтастығын ең алдымен саяси шаралардың көмегімен және экономикалық өзара іс-қимылды тереңдету арқылы кепілді қамтамасыз ету;
  
• 
  ұлттық қауіпсіздікке жауап беретін ведмостволардың, өкіметтің жоғары органдары мен жалпы қоғам алдында жария мен мүмкін болатын шекті ашықтық жағдайында бақылау болуы;
  
• 
  қарулы күштерді ұйымдастырудың, құрал-жабдықтармен, техникамен жабдықтау дәрежесінің қорғаныстың жеткіліктігі принципі негізінде нақты әскери қауіп жағдайына бара-бар болуы;
  
• 
  ұлттық қауіпсіздік жүйесін құрудың ұлттық тарихи дәстүрлерді және дүниежүзілік тәжірибені ескере отырып, халықтық мемлекет пен халықаралық құқық нормаларына сәйкестігі[6].
  

Қазақстан президенті Н.Ә.Назарбаев халықаралық байланыстарымызды дамыту үшін бірнеше мәселені қатар шешуге, атап айтқанда «Қазақстанды халықаралық дәрежеде мойындатып, оның қауіпсіздігі мен аумақтың тұтастығын қамтамасыз ету, әлемдік шаруашылық жүргізу мен экономикалық байланыстарға белсене араласу қажет болды» деп атап көрсетті. Бұл аса қиын да күрделі міндеттерді орындау үшін дүниежүзі мемлекет басшылары мен жетекші экономикалық алыптармен, халықаралық ұйымдар мен келіссөздер жүргізілді, шетелдер мен халық ұйымдармен 800-ден аса құжаттарға қол қойылды. Қазақстанның халықаралық қатынастардағы алатын орны мен ролін анықтау үшін еліміздің географиялық геосаяси және геоэкономикалық жағдайы мен мүмкіндігі ерекше маңызды болып отыр. Қазақстан өзінің географиялық жағдайын ескере отырып, халықаралық аренада көп векторлық, яғни көп қырлы бағдар ұстайды. Оның мәнісі таяу және алыс шетелдермен өзара тиімді ынтымақтастықты дамыту болып табылады.

Бұл бағыттағы стратегиялық міндет – еліміздің тәуелсіздігі, оның аумақтық тұтастығы мен шекарасының бұзылмайтындығы орындалды. Еліміздің геоэкономикалық жағдайына талдау жасағанда дүниежүзілік қоғамдастықтың елімізді ХХІ ғасырдағы негізгі энергия көздерін берушілердің бірі деп білуі есепке алынады, біздің мемлекетіміз мұнайдың, газдың, көмір мен уран кендерінің дүниежүзілік қорларын иеленушілер ішінде алдыңғылардың бірі екендігі белгілі. Отандық өнеркәсіпті дамыту үшін шетел инвесторлары 1991 жылдың бас кезінде еліміздің Президент Н.Ә.Назарбаевтың ұсынысымен инвестициялар жөніндегі мемлекеттік комитет кезектегі басым салаларына өз капиталдарын салғысы келетін шетелдік инвесторларға едәуір жеңілдіктер мен артықшылықтар беруді көздейді. Жан басына шаққанда шетелдік тікелей инвестицияларды тарту деңгейі жағынан Қазақстан Орталық және Шығыс Еуропа елдерінің алғашқы бестігіне кіреді. Тәуелсіздік алған кезеңнен бастап 1997 жылдың мауысымына дейін Қазақстан экономикасына шет мемлекеттер 6,4 млрд. Доллар мөлшерінде инвестиция, ал оның 3,2 млрд. Доллары тікелей инвестиция болды.

1997 жылы қыркүйек айындағы мәлімет бойынша Қазақстанда 2500 шетел компаниялары жұмыс істейді[7].

«Каспий шельфі» мен Қарашығанақ кенорындарын игеруге АҚШ-тың, Ресейдің, Қытайдың, Ұлыбританияның және басқа мемлекеттердің ірі компониялары мен капиталдары тартылды. Қазақстанның ТМД елдері арасында алатын орны да ерекше. 1997 жылғы көктемде ТМД елдері экономикалық интеграциялық ынтымақтастық тұжырымдамасын қабылдады. Ал қазан айында Бішкекте ТМД елдері үкімет басшыларының кеңесінде 25 құжатқа қол қойылды. Мұны экономикалық құжаттардан басқа ТМД елдерінің қорғаныс қабілетін арттырудағы ынтымақтастықты, олардың әуе шабуылына қарсы қорғаныс корпорациясының пәрменділігін арттыру, ортақ шекара мәселелерін нығайту мәселелері бар коллективтік қауіпсіздік туралы келісімге ТМД-ның тоғыз мемлекеті қол қойды. Оған Украина, Молдова, Түрікменстан қатыспайды. Қазан айында Кишневте ТМД елдерінің мемлекет басшыларының кеңесі өтті.

Қазақстан мен Ресей арасындағы 200-ден астам аса маңызды құжаттарға қол қойды. 1998 жылы Қазақстан мен Ресей арасында «Мәңгілік достық, одақтастық туралы» Декларацияға қол қойылды. 1999 жылы қыркүйек айында Мәскеуде Қазақстан мен Ресей арасындағы бірінші кеңесі болып өтті. 2001 жылғы желтоқсан айында мәлімет бойынша Ресей Қазақстан шекарасының 4500-ден аса шақырымы делимитациялық картаға түсірілді. 1998 жылы Қазақстан мен Ресей арасында Каспий теңізінен табанын бөлісу туралы келісімі бойынша теңіз түбі бөлігін қажет орта аралық тең бөлініс айқындау алғы шарттары ұсынылды. 2000 жылы қазан айында бұрынғы кеден одағын (мүше елдер: Беларусь, Қазақстан, Қырғызстан, Ресей мен Тәжікстан) Еуразиялық экономикалық қоғамдастық (ЕУРАЗЭК) етіп құру туралы, келісімге қол қойылды. Кеден одағы кезінде сыртқы сауда тарифтері алынып тасталды. ЕУРАЗЭК – тің негізгі міндеттері сыртқы сауда мен кеден саясатында еркін сауда ережесін толық сақтау, дүниежүзілік сауда ұйымдары мен қатынас жасауда үйлестірілген бағыт ұстау, қоғамдықтың сыртқы шекарасында экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, контрабанда және басқа кеден заңдарын бұзумен күрес, сыртқы шекараны жасақтап нығайту[9].

2002 жылғы 1-наурызда Алматыда Қазақстан, Ресей, Түркіменстан, Өзбекстан президенттерінің бірлескен мәлімдемесі қабылданды. Онда табиғи газ өндіру мен тасымалдау саласындағы кең ауқымды тығыз ынтымақтастық деген объективті мүдделік біздің елдеріміздің өзара байланысын ғана емес, сонымен бірге әлемдік экономикадағы ғаламдастыру мен интеграциялдану процестерінің күшеюінен де туындап отыр деп атап көрсетілді.

Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстанның тәуелсіздігінің 10 жылдығына арналған салтанатты жиналыста сөйлеген сөзінде: Таяу жылдары өзіміздің негізгі экономикалық серіктеріміз ретінде Ресеймен ықпалдастығымызды едуір ілгері бастауымыз қажет. ЕУРАЗЭК – тың барлық мүшелерімен, саясатымыз бен заңнамамызды үйлестіруге қарай қадам жасауымыз керек деп атап көрсеткен болатын[8].

Қазақстан мен Қытай арасындағы достық қарым-қатынас бейбітшілікке бастайтын сенімді жол 1997 жылдың көктемінде Мәскеуде Қазақстан, Қытай, Қырғызстан, Тәжікстан мемлекеттері басшылары шекараның екі бетінде сенімділік шаралары туралы келісімге қол қойып, әскерлерді жүз шақырымға ішке шегінуге әзер екендіктерін білдірді. Президент Н.Ә.Назарбаев Пекниде ҚХР басшысы Цзян Цземинмен кездесті.

1997 жылдың тағы бір табысы Қазақстанның батысынан ҚХР – дың Шыңшаң ұйғыр автономиялық аймағының шекарасына дейінгі аралықта мұнай құбырын төсеу «Ақтөбе мұнай газ» акционерлік қоғамына үш мыңдай кен орындары көркейту, оны пайдалану, қоршаған ортаны сауықтыру, аймақтың әлеуметтік құрылымын жетілдіру, акционерлік қоғамның 71 миллионға жуық қазіргі қарызын өтеу т.б. міндеттемелерге Қытай Ұлттық мұнай компониясы мен келісімге қол қойылды. Компания 20 жыл ішінде осы шараларды жүзеге асыру үшін 4 млрд. Доллар көлемінде инвестиция жұмсауды мақсат етіп отыр. 2001 жылы 15 маусымда Ресей, Қазақстан, Қытай, Қырғызстан және Тәжікстан кіретін Шанхай ынтымақтастық ұйымы құралды. Онда «терроризмге, сепаратизмге, экстемизмге қарсы күрес туралы конвенцияға» 2002 жылы 7 маусымда аймақтық антитеррорлық құрылым туралы келісімге қол қойылды. ҚХР мен Қазақстан арасындағы ұзындығы 1700 шақырым шекара 1998 жылы делимитациялау аяқталып, ал 2002 жылы 11 мамырда Пекинде шекараны делимитциялауға қол қойылды. 2004 жылы наурызда ұзындығы 448,8 километрлік кен-қиян Атырау мұнай құбыры іске қосылып, Ақтөбе-Атырау облыстарын байланыстырды және бұл құбыр Батыс Қазақстан және Батыс Қытай арасына салынатын халықаралық мұнай құбырының бастапқы кезеңі болып табылады. 2004 жылғы мамырда екі ел арасында Атасу-Алашанькоу мұнай құбыры құрылысын салу туралы келісімге қол қойылды, жоба шамамен 6888 миллион долларға белгіленіп отыр.

Екі ел арасындағы сауда экономикалық қатынас жылдан жылға артуда. Қазақстан мен Қытай арасындағы өзара туаур айналымының көлемі 2003 жылы 300 миллион долларға жетті. Президент Н.Ә.Назарбаев 2004 жылғы 16-19 мамырда Қытай Халық Республикасында ресми сапармен болды. Осы сапар кезінде ҚХР-ның басшысы ХУ Цзиньтао көршілес екі елдің ынтымақтастығын нығайтуға зор үлес қосқаны үшін Н.Ә.Назарбаевқа алғыс білдірді. Бұл сапарға Қытай жағы үлкен мән беріп отырғанын атап көрсетті. Мемлекет басшылары екі ел арасындағы декларацияға (бірлескен) қол қойды. Сонымен қатар, Қазақстан мен Қытай үкіметтері арасында ынтымақтастық негізінде комиссия құру туралы келісімге, сауда-экономикалық ынтымақтастық туралы келісімге, өсімдік қорғау және карантин жөніндегі келісімге, мұнай-газ саласындағы көп жақты ынтымақтастықты дамыту туралы келісімге, темір жол көлігі саласындағы келісімге қол қойды[11].

Қазақстан-Американ ынтымақтастығының негізі Президент Н.Ә.Назарбаевтың 1992 жылғы мамырда АҚШ-қа бірінші ресми сапары барысында қаланды. Екі мемлекет басшылары АҚШ пен Қазақстан арасындағы жаңа қатынастардың орнатылатындығын мәлімдейді.

Қазақстан да АҚШ-та біздің мемлекетіміздің қауіпсіздігі Азияда тұрақтылықтың маңызды факторы болатынын негізге алған еді. Сапар барысында сауда қатынастары туралы келісімге, капитал салуды қолдау және өзара қорғау туралы шартқа Қазақстан үкіметі мен АҚШ өкіметі арасындағы өзіндік түсіністік туралы меморандумға, кассалық салуды болдырмау туралы конвенция дасау туралы бірлескен мәлімдемеге қол қойылды. 1993 жылғы желтоқсанда мемлекеттік хатшы У.Критофер мен вице президент А.Гордың Алматыдағы келіссөздерінің қорытындысы бойынша Қазақстан мен АҚШ континент аралық баллистикалық ракеталардың шахталық ұшыру қондырғыларын жою, ядролық қарудың таралуына жол бермеу туралы бас келісімге қол қойылды. 1994 жылғы ақпанда Қазақстан басшысының Вашингтонға екінші ресми сапары кезінде Президенттер Н.Ә.Назарбаев пен У.Клинтон демократиялық серіктестік туралы Хартияға қол қойды. Осы негізгі құжатта Қазақстанның тәуелсіздігі қауіпсіздігі, егемендігі аумақтың тұтастығы және демократиялық дамуы Америка үшін маңызды аса жоғары мәселелер болып табылатыны туралы АҚШ ұстанымы тұңғыш рет ресми рәсімделді [12].

Н.Ә. Назарбаевтың 1997 жылы қарашада АҚШ-қа сапары Қазақстан-Америка қатынастары жаңа тыныс берді. Келіссөздер нәтижелері туралы іс-қимыл бағдарламасын атап өту қажет. Қол қойылған құжаттар арасында, сондай-ақ ядролық энергияны бейбіт пайдалану саласындағы өзара іс-қимыл және өзара көмек туралы, сондай-ақ Қарашығанақ мұнай-газ конденсаты кен ороындарын игеру жөніндегі және Каспий қайраңының өнімдерін бөлу жөніндегі екі ірі коммерциялық келісім шарты бар У.Клинтонның «Вашингтон Қазақстандағы шешуші мемлекет ретінде қарайды» деген мәлімдемесінің маңызы зор[13].

1999 жылғы қазанда Қазақстан және Орталық Азияның басқа мемлекеттерін АҚШ Орталық қолбасшылығының (ОРТ қол) жауапкершілік аймағына енгізілді. Қазақстан Америка қатынастарындағы маңызды бағыт сауда экономика саласындағы ынтымақтастығы болып табылады. 2000 жылы екі ел арасындағы сауда айналымы 487 миллион доллар, оның ішінде экспорт 211 миллион болды. АҚШ Қазақстан экономикасын тікелей инвестициялаудың жиынтық көлемі бойынша бірінші орын алады. Ол шамамен 4 миллиард доллар болды[14].

Қазақстанның Еуропаның Гемания, Франция, Ұлыбритания, Бенилюкс елдері мен қарым-қатынас Еуропалық одақ және АСЕАН сияқты беделді аймақтық бірлестіктердің диалогы негізіндегі «Еуропа-Азия» саммитінің жұмысына біздің еліміздің қатысу мүмкіндігі көкейкесті екендігі рас. Бұл орайда Қазақстанның бастамасы бойынша қабылданған СПЕКА бағдарламасы Евразиялық әріптестікті нығайтудың маңызды элементі болып табылатындығын ескеру қажет.

Евразиялық одақ идеясының он жыолық өткен жолына көңіл аударатын болсақ, бұл моделдің экономикалық құрамдастығы шынайы түрде жұмыс істеуге қабілеттілігін көрсете білді. Мұнда бұрынғы ескі КСРО-ны қайтадан қалпына келтіру емес, керісінше ұлттық мемлекеттердің экономикасы интеграциясының базалық негізі бола алады дегенге келіп саяды. Интеграциялық процестер үшін саяси тарихта, мәдениеттер мен тілдердің бірлігі де, түрлі елдердің байланыстарын, этностық дисапоралары да жеткілікті түрде негіз бола алмайтындығын көрсетті. Экономикалық мүдде ғана интеграцияның нақты себебіне айналатын еді. Бірақ экономикалық институттар мен заңнамалық базаның біртұтастығы жағдайында ғана бұл мүдде практикалық іс-әрекетке айналуы мүмкін. Қысқаша айтқанда, интеграция белгілі бір алғышарттар жасалғанда ғана жүзеге асады. Ал бұл алғы шарттарды елдердің өздері жасайды. Әр түрлі деңгейдегі және түрліше жеделдіктегі интеграция жөніндегі екінші идея толығымен қуатталды. Республика президенті Н.Ә.Назарбаев Л.Гумилев атындағы Еуразия университетінде өткен халықаралық практикалық конференцияда сөйлеген сөзінде интеграцияны бір ғана жәйтке жатқызуға болмайтындығын айта келе, мынаны атап көрсетті: «Осынау жылдары біз бір сан алуан интеграциялық бірлестіктерді, ҰҚШҰ секілді әскери, ЕурАзЭҚ сияқты экономикалық бірлестіктерден бастап, ШЫҰ секілді жалпы саяси бірлестіктерге дейін көтердік. Әр интеграциялық деңгей өз міндетін атқарды. Бұл идеяның басқа жәйті түрлі жеделдіктегі интеграция»[17]. Өңірлік қауіпсіздік Еуразиялық одақ идеясының үшінші арнасы болып табылады. Бұл идея ұсынылған жылы халықаралық лаңкестіктің қанатын кеңінен жайып кететіндігі туралы ешкім ойламаған еді. Дегенмен, өңір дәстүрлі саяси құрылымында жүйеден тыс жаңа күштердің жандана түсуіне орай кейбір алаңдаушылық байқалған болатын. Белгілі бір мемлекеттің күші есірткі тасымалы, трансұлттық қылмыс проблемаларын шешуге дәрменсіз екені беглілі болғанда. Мұнымен қатар, ол кезде өзінде «жарылғыш заттар қоймасы» тәрізді болған ауған мәселесі алаңдатушылық тудырмай қоймады. Осылардың бәрін түйіндей келгенде, өңірлік қауіпсіздіктің жаңа формуласының қажеттілігі алға тартылды[18].

Мұның өзі әртүрлі экстремистік күштер үшін өңірдің тартымдылығын тосынан арттырып отырғанын түсінуге мәжбүр етті. ШЫҰ, ҰҚШҰ –рымен қатар Азиядағы өзара сенім шаралары сондай-ақ Орталық Азия аясындағы құрылым дамыту жөнінде көп жұмыстар жүргізілді. Орталық Азия өңірін кеңінен алып қарастырсақ, бұл бағыттағы қауіпсіздік жүйесі баршаға белгілі лаңкестік пен есірткінің ендеуіне қарсы күреске тіреліп тұрған жоқ. Өңірдегі қауіпсіздіктің көкейкесті ұзақ мерзімді проблемасы су рестурстары тапшылығы пен су мәселесін реттеу, сондай-ақ Орталық Азиядағы халықтың шамадан тыс көбеюі мәселесіне тірелетін тәрізді. Бұл өңірдегі қауіпсіздік жүйесі осындай өзекті мәселелер шешілген жағдайда ғана сомдалады. Орталық Азия үшін таза ауыз су тапшылығы Бен Ладеннен де бетер қауіпті болып отыр. Сондықтан Қазақстан мен Ресей қатысуымен Орталық Азиядағы су энергетикасын дамытудың бірлескен бағдарламасы қауіпсіздіктің болашақ инфрақұрылымын қалыптастыруда елеулі роль атқарған болаты. Еуразиялық Одақ идеясының төртінші арнасы – интеграцияның еріктілігі. Мәжбүрлі интеграцияның әр түрлі сценарийлері алғашқы кезде жақсы көрінеді. Маңыздысы мынада, ол осы заманғы жағдайлардағы интеграция түсінігі өзіне сәйкес келмейді.

Тарихтың сабақтарынан тағылым алу қажет.Еріктілік және өзінің ұлттық мүддесін айқын түсінбеушілік тек осылар ғана интеграцияны жоба құмарлыққа ғана емес, нақты әрекетке айналдырады.

Идеяның болжамдық әуелеті жаман болмағаны сөзсіз. Дегенмен, уақыттың өзі мағынаны өзгертеді, сондықтан бүгінгі күндері бұл модель іс-жүзінде жаһандану әлеміне жайлап кіруге деген өмірлік бейімделудің әрекеті болады деп айта аламыз. 2004 ж. 14 мамырда Мәскеуде өткен «Ресей-Қазақстан ынтымақтастығы ХХІ ғасырда. Қауіпсіздікті қамтамасыз ету және лаңкестік қателеріне қарсы тұру проблемалары» атты конференцияда сөйлеген сөзінде Ресейдің белгілі саясаттанушысы А.Дугин Н.Назарбаевтың «Еуразиялық одақ» құру идеясына жоғары баға бере келіп, былай деді: «Кітаптан біз үш деңгейдегі геосаяси көкжиекті көреміз. Бірінші – бұл құбылмалы әлемдегі біздің Ресей мен Қазақстан орнын жаһандық тұрғыдан ой елегінен өткізку. Екінші деңгейі – Н.Назарбаев тарих тұрғысынан өз халқының, өз мемлекетінің тарихын көреді. Мұның өзі ресейлік саяси элитаның бірсәттік көңіл –күйінен мүлдем өзгеше. Үшіншісі, ең бастысы мұнда саяси ерік-жігер айшықты көрінеді. Идея нақтылыққа, ұтымдылыққа құрылған және әбден сезінуге болатын категориялармен баяндалады. Бұл кітап мүлде еуразиялық кітап, ол сындарлы он жылға қарағанда бұл туралы көбірек айтады, ол қазақ халқының тарихы, Ресей тағдыры туралы әңгімелейді»[18].

Мыңжылдықтар тоғысында жаңа қырынан көрініп және нақты нобайларға ене отырып, Еуразия Одағы феномені екінші тынысқа ие болды. Шын мәнінде, ол халықаралық қарым-қатынастар мазмұнына байланысқан түрлі интеграциялық үлгілер (АӨСШК, ШҰҰ, ЕурАзЭҚ, ҰҚШҰ, БЭК) құрылымында көрініс тапты. Мұның өзі жай ғана кездейсоқ емес. Қазіргі кезде Еуразия әлемдік трансформацияның нағыз ошағынан орын алды. Бүгінгі Еуразия әлемінің кіндігі, жаһанданудың негізгі арендаларының бірі болды. Еуразия ол планета халқының 75 пайызы, әлемдік энегетикалық қорлардың 80 пайызы, әлемдік ішкі жалпы өнімнің 60пайызы[19].

Еуразия Одақ идеясы Шығыс пен Батыстың мәдениетінің органикалық синтезі дегенді білдіреді. Орыстың белгілі ғалымы П.Савицкий өткен ғасырда былай деп жазды: «Еуразиялық кеңістікте үлкен орын алып жатқан Қазақстан мен Ресей бүгінде түрлі конфессиялық және мәдени – рухани негіздегі этностардың қатар өмір сүруінің тамаша үлгісі. Еуразиялық Одақ бұл өзара қарым-қатынас жасау арқылы, бейбітшілікті нығайтуға әрекеттенген Еуразия құрлығындағы халықтардың прагматикалық және тең құқықтық ынтымақтастығының үлгісі. Мұндай прагматизмді Қазақстан мен Ресейдің президенттері Н.Ә.Назарбаев пен В.Путин тәжірибе жүзінде қолдап отыр .

Міне, осы тұрғыдан алғанда он жыл бұрын президент Н.Ә.Назарбаев ұсынған Еуразиялық Одақ үлгісі өткен кезеңде уақыт тезіне төтеп ьеріп қана қоймай, бүгінгі күні өзінің көкейкестілігімен ерекшелене түсті.

Қазіргі заманғы дамушы немесе өтпелі кезеңді бастан кешіріп отырған мемлекеттер үшін жаһандану процесі сандаған проблемаларды көлденең қоятындығы барынша айқындалып келеді. Жаһандық бәсекелестіктің ұлғая түскен жағдайында әлемдік экономика мен саяси қатарда қолайлы позицияны таңдап алу - өте маңызды да өзекті мәселе. Сондықтан да ең алдымен жаһандану процесінің өзіндік ерекшелігінің түп тамырын түсінуге ұмтылыс жасаған дұрыс болар.

Қазіргі уақытта жаһандану баршаға бірдей ортақ анықтамасы қалыптасқан. Мысалы, британ экономисі Р.Робертсон пікірінше жаһандану дегеніміз – халықаралық мазмұндағы әртүрлі факторлардың, экономикалық және саяси байланыстардың, мәдени және ақпараттың айырбастың кейбір жекелеген мемлекеттердің әлеуметтік болмысына күшейе түскен ықпал ету процесі болып табылады. Ал, белгілі Ресей саясаттанушысы А.Панарин өзінің ғылыми еңбектерінде жаһандану процесін күйрете сынға алды. Оның көзқарасы бойынша жаһандану «үшінші дүние» елдерді дамушы және өтпелі кезеңдегі елдер үшін қауіпті де апатты жоба ретінде қарастырылады. Жаһандануды табиғи ресурстарды соңғы рет бөлу, экономикалық жағынан өте қуатты державалардың пайдасы тұрғысынан, трансұлттық корпорациялардың пайдасы тұрғысынан, ұлттық мемлекеттерді жаңағы ресурстарға деген меешік құқығынан айыруды мақсат ету деп түсінді. Бірақ, осындай аса күрделі процесс болып табылатын жаһандануды тек теріс мағынада ұғыну сыңар жақ түсінік болған болар еді. Біздің ойымызша, жаһандануды әлеуметтік, экономикалық, саяси, мәдени және басқа да қатынастардың түрлерінің өзара кіргізу және өзара астасуы жағдайындағы мемлекеттердің, халықтардың, өңірлердің, халықаралық ұйымдардың арасындағы қарқынды түрде қалыптасып жатқан күрделі қарама-қайшылықты өзара қатынастар жүйесі және дүниенің өзара тәуелділігінің тереңдеуі ретінде анықтауға болатындай процесс деп түсінуге қажет сияқты.

ХХ ғасырдың аяғына қарай әлемдік дамуда жаһандану процесі басталып, тез қарқын алды. Барынша дамыған мемлекеттер үстемдік жүргізу әрекеттеріне қарай, географиялық орналасуына қарай, көмірсутегі шикізатының мүмкіндігіне қарай топтасып алып, ықпал жүргізу аймақтары үшін тауар шығару елдері үшін нағыз талас басталды. Жаһанданудың басты бір талабы қандай да бір қауымдастықтың құрамына кіру қажеттігі болып қалды[20].

Жаһандануды әрекетке келтірген субъективті (дамыған әлде қайда бай елдердің саясаты) факторларды орынды бағалай отырып, жаһанданудың объективті құрамдастарын ғылыми техникалық процесті жаңа ақпараттық, коммуникациялық көліктік технологиялардың дамуын, әлемдік экономиканың дамуы деңгейін, оның субъектілерін және басқа көптеген нәрсені байқамау мүмкін емес. Біріккен Ұлттар ұйымының Бас хатшысы К.Аннан 2000 жылы Нью-Иоркте өткен Мемлекеттер мен Үкіметтер басшыларының кездесуінде жасаған баяндамасында былай деп атап көрсетті: «Жаһандану көп мүмкіндіктер ашады, бірақта қазіргі кезде оның игілігі тым біркелкі болмай отыр, оның шығындарын бәріміз көтерудеміз. Біздің қазіргі басты міндетіміз – жаһанану миллиардтаған адамдарды қайыршылыққа салатын фактор емес, әлемнің барынша халықтары үшін оң күшке айналуына қол жеткізу» [21].

Қазіргі уақытта бүкіл әлемде бір миллиардтан астам адам өте кедейдік пен қайыршылықың жағдайында тағы бір зор проблема, оны айтарлықтай басқаша мазмұнмен толыға түсінуде. Қазіргі кезде көптеген мемелкеттер арасындағы ынтымақтастық барынша тығыздала түсіп, көптеген салаларда екі жақты және көпжақты қатынастардың күшейе түсуі, оң үрдіс екенін байқау қиын емес. Дегенмен, екінші жағынан алғанда мемлекеттер арасындағы тәуелділіктің, қысымның, егеменді мемлекеттерді бақылаудың барынша жаңа формаларының пайда болып жатқанын көруге болады. Халықаралық ұйымдар мен дамыған күшті мемлекеттер алдында бірнеше мемлекеттердің қарызға белшесінен батқаны слншалық, бұдан өздерінің егемендігінің бір бөлігінен айырылмауы мүмкін емес. Жаһандану заманында адам мен табиғат, техника мен адамгершілік, ислам мен христиандық, ұлььық пен жалпыадазаттық құндылықтар арасындағы теңсіздік, аса зор әлемдік күйреуге, барлық адамзаттың жойылуына апарып соқтыруы мүмкін[22].

2004 жылы 22 сәуірде Алматыда өткен Үшінші Еуразиялық медиа форумда сөйлеген сөзінде Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаев жаһандық қоғамдастықты айқындайтын төрт жасырын құрылымдық шиеленістерді атап көрсетті: біріншіден, ол мораль мен құқықтардың барша нормаларының да шеңберінен шығатын, қазіргі заманғы өркениет және күшпен жауап берулер арасындағы қақтығыс. Қарапайым түрде оны өркениет пен зорлық зомбылық арасындағы қарама-қайшылық; үшіншіден, жаһандану мен ұлттық мемлекеттілік арасындағы қарама-қайшылық. Төртіншіден, технологиялық қуат пен мәдени төзімділік арасында ажыраудың бар екендігінің байқалуы. Жаңа кезеңдегі технологиялық қуат, әскериден бастап ақпараттық салаға дейін, егер мәдениет аралық өз-ара іс қимыл диалогқа емес, қақтығысқа бейімделсе, ол тығырыққа алып баруы мүмкін[23].

Осындай жағдайда Қазақстан өзінің дербес дамуын жаһандану процесімен үйлестіруге мәжбүр болды. Қазақстан президенті көрегендікпен айтып жүргеніндей, жаһандану жағдайында шикізатқа бай елдердің жұлдызы жанады. Бірақ та сол байлықтарымызды өндіру де, оны өнімге айналдыру да, сыртқа шығарып сату да, Қазақстанның әлемдегі талай-талауй елдермен ықпалдастықта болуын, интеграцияға түсуін талап етеді. Алдағы тұрған басты міндет Азия барысы болуға ұмтылған мемлекеттік даналық пен әккілікті, айбат шегу мен икемділікті қатар алып жүруінде болса керек. Осы айтылғандарды ой елегінен өткізіп көрсек, Орталық Азия мемлекеттерімен экономикалық қауымдастықты Ресей, Беларусь, Қазақстан, Қырғызстан және Тәжікстан кіретін Еуразиялық экономикалық қауымдастықты дамытуға, Шанхай ынтымақтастық ұйымын Қазақстан барынша тиімді пайдалану үшін, тиімді әрекет жасап жүргенін түсінуге болады. Қазіргі кезде Қазақстан Орталық Азияда біріншіден, тұрақтандырушы, екіншіден, бүкіл өңірдің экономикалық дамуында жетекші рольді атқарып келеді.

Елімізде сңғы жылдары тұрақтылықтың белгілі бір қоры жинақталған тәрізді. Республика экономикасында жыл сайынғы 9 пайыздық өсімге қол жеткізіп, қарқынды даму үстінде. Қазақстан ең бастысы - өте мол ресурстар, газ – мұнай ресурстарын иемденіп отыр. Республикамызда жалпы ішкі өнім аймақтағы ең жоғарғы көрсеткіш болып саналады. Мысалы, ТМД-ның мемлекетаралық статкомитетінің мәліметтері бойынша, еліміздің ішкі жалпы өнімі Өзбекстанмен салыстырғанда – 4,2 есе, Қырғызстанмен салыстырғанда – 15,8 есе, Тәжікстанмен салыстырғанда – 22,2 есе артық. Жан басына шаққандағы ІЖӨ Қырғызстанда – 360 доллар, Тәжікстанда – 2000 долларға жетіп жығылды. Қазақстандағы орташа жалақының деңгейі көршілерімізден бірнеше есе жоғары[24].

Мұнымен қатар интеграциялық процестердің айтарлықтай тереңдей түсуі бүгінгі күндері өңірлікте Орталық Азиядағы мемлекеттердің ұлттық қауіпсіздігін де қамтамасыз етуде маңызды мәнге ие болып отырғаны сезіледі. Алайда, бірнеше факторлар, соның ішінде экономикалық дағдарыс, қаржы ресурстарының жеткіліксіздігі, реформалардың әрқилы қарқыны және тағы басқа факторлар интеграцияға кедергі келтіруде. Дегенмен, қазіргі уақытта ахуал өзгеріп, интеграцияға жағдай жасайтын факторлар біршама көбейіп келеді. Қазақстан өңірдің экономикалық тұрғыдан барынша нығайған мемлекеті болып саналады. Осыған орай, Қазақстан өз потенциалын бүкіл аймақтың экономикасын көтеруге пайдалана отырып, Орталық Азияның жаһандану процесіне тиімді негізде тартылуына жағдай жасамақ. Орталық Азиядағы Қазақстанның негізгі міндеті осындай болуы ғажап емес. Оның шешімінің табылуы өз кезегінде біздің Республикамыздың жаһандану процесіне тиімді жағдайда интеграциялануына мүмкіндік береді.

Азияның оңтүстігінде болып жатқан оқиғалардың даму үрдісі, осы жерде күшейіп келе жатқан интеграциялық тенденциялар Қазақстанның осы аймақтағы елдермен тұрақты және өзара тиімді қатынасты құруы қажеттігін талап етті.

Қазіргі уақытта Оңтүстік Азия – тіпті ғаламдық жағдайды тұрақсыздандыруға қауіп төндіретін ядролық қарсы тұру саяси шындық болып табылатын бірден-бір аймақ. Және онсыз да шиеленісті жағдай тірелген ауған ішілік жанжалмен күрделене түседі, осы жанжал Пакистандағы ішкі жағдайға тікелей ықпал етіп қана қоймайды, сонымен қатар солтүстік бағытта да таралуы мүмкін. Ішкі ауғандық жанжалдың басшылық әлеуеті әлемдік саясаттың жаңа қауіпті факторы, оның Қазақстанның қауіпсіздігіне де тікелей қатысы бар.

Тұтас алғанда Оңтүстік Азия көптеген аймақтық және сыртқы мүдделер айрықша шиеленіскен түйінге айналған өзінше бірегей аймақ болып табылады. Соңғы уақытта осы аймақта проблемаларды күш қолдану әдістерімен шешу үрдісінің басымдық алғаны анық байқалады. Осы жерде қалыптасқан саяси күрделі жағдайларды тарихи, этно-мәдени демографиялық, әлеуметтік-экономикалық сипаттағы көптеген факторлар одан әрі күрделендіре түседі, мұның өзі басты бағыттағы біздің саясатымыздың жоғарғы деңгейдегі тепе-теңдігін қажет етеді[25].

Қазақстандық дипломатия тұтас алғанда аймақта болып жатқан оқиғаларға бара-бар үн қосады, саяси ынтымақтастықты дамыту, біздің еліміздің экономикалық мүдделерін ілгерілету жөнінде белсенді шаралар қабылдауда. Бұл орайда Оңтүстік Азиядағы қауіпсіздік пен тұрақтылықты қамтамасыз етуге айрықша назар аударылады. Астана әділетті түрде аймақтағы қауіпсіздікке қарсы барлық істерде өзінің дауысы жеткілікті түрде салмақты болуы тиіс деп санайды. Қазақстан Үндістанмен және Пакистанмен достық қатынастарды нығайтуға ұмтылады. Осы екі мемлекетпен ынтымақтастық олардың аймақтағы саяси беделін, әскери саяси экономикалық, ғылыми-техникалық, ресурстық және мәдени әлеуетін есепке ала отырып құрылады. Олардың географиялық орналасуы және осыдан туындап отырғанындай Қазақстанның әлемдік көліктік комуникацияларға қол жеткізуінің қолайлы перспективалары екі жақты қатынастарды дамытуды басымдық берілетін деңгейге көтеруді талап етеді.

Еуропалық Одақ (ЕО) әлемдік саясаттың негізгі бір тарапы болып табылады. Қазіргі уақытта Еуропалық Одаққа қарағанда басқа анағұрлым дамыған сауда экономикалық әрі саяси интеграцияланған бірлестік жоқ. 320 млн. Адамы бар біртұтас ішкі рынок жағдайында Еуропалық Одақтың ішкі жалпы қнімі АҚШ-қа тең (5,5 трл. доллар) ЕО-да тауарлардың әлемдік саудасының 30 пайызы шоғырланған, ғылыми-техникалық және қаржылық әлеуеті АҚШ-тан кейін 2 орын алады.

Аймақтық ынтымақтастықты дамыту, жанжалдарды реттеу, еуропалық құрлықта бітігершілік операцияларын жүргізу мәселелеріндегі, шығыс блогының елдері есебінен одақты кеңейту процесіндегі ЕО-ның еске түсіп отырған ролі ЕО-ға қатысты біздің сыртқы саясатымыздың белсенді болуын айқындайды, ондағы мақсат өзара іс-қимылды тереңдету әрі оны стратегиялық әріптестік деңгейіне көтеру. Қазақстан Республикасы мен Еуропалық Одақ арасындағы ресми дипломатиялық қатынастар 1993 жылдың желтоқсанында Брюсельдегі Еуропалық одақ жанынан Қазақстан Республикасының өкілдігі ашылды. 1994 ж. қарашада Алматыда Еуропалық комиссияның ЕК

өкілдігі ашылды.

Еуропалық Одаққа қатысты оның әлемдегі экономикадағы ролі мен және Еуропаның 15 дамыған елдері кіретін осы бірлестіктің жемісті интеграциялық саясатымен айқындалады. ЕО біздің еліміздің ең ірі сауда экономикалық әріптесі болып табылады. 1999 ж. біздің еліміздің Еуропалық одақ мемлекеттерімен сауда айналымы 2,2 млрд. Долларды құрады (Қазақстанның сыртқы саудасының жалпы көлемінің 23,9 пайызы). 2000 ж. ЕО елдерімен сауда көлемі 3 млрд. долларды құрады(21,8 пайыз), оның ішінде экспорт – 2 млрд. жуық долларды құрады, импорт – 1 млрд. доллар. Біздің еліміздің экономикасына Еуропалық Одақтың тікелей инвестицияларының үлесі шамамен 22 пайыз (2,3 млрд. доллар), бұл Қазақстан экономикасына салынған инвестициялардың жалпы көлемімен салыстырып алынып отыр. Еуропалық Одақ елдерінің ішіндегі негізгі инвесторлар Ұлыбритания (12,6 пайыз), Нидерланды (2,6 пайыз), Италия (1,2 пайыз) болып табылады. Қазақстан Батыс Еуропа елдерімен егемендікті және аумақтық тұтастықты құрмет тұту, бір-біріне шабуыл жасамау және ішкі істеріне араласпау, күш қолданбау және күш қолдану қауіпін болдырмау, теңдік әрі өзара тиімділік принциптерін баяндайтын саяси шарттар жасасты. Саяси диалогты жандандыру және экономикалық ынтымақтастықты нығайту арқылы Қазақстандағы өзінің ықпалын кеңейту жөнінде Еуропалық Одақтың күш жігерін еселетуі заңды болып табылады. 1993 жылы күшіне енген Еуропалық Одақ туралы Моастрих шартында оның сыртқы саясаттарының негізгі мақсаттарының бірі демократияны дамыту мен нығайту, заңның үстемдігі, адам құқығы мен негізгі бостандықтарды құрмет тұту болып табылады деп көрсетілген. Сондықтан біздің еліміздегі демократиялық реформалар процесіне байланысты мәселелер барлық уақытта қазақстандық-Еуропалық қатынастардың басты назарында болды.

Біріккен Ұлттар Ұйымындағы Қазақстанның негізгі қызметіне тоқталатын болсақ, біздің республикамыз БҰҰ-ға әлем қоғамдастық мүшесі ретінде ғана емес, сонымен бірге қазіргі заманның бір өзекті халықаралық проблемалары бойынша белсенді позиция ұстанатын ядролық қарусыздану жолындағы қозғалыстың алдыңғы шебінде тұрған мемлекет ретінде енді. 1991 жылы Семей ядролық сынақ алаңының жабылуы және 1992 жылы Лиссабонда ядролық қаруы жоқ мемлекет ретінде ядролық қаруды таратпау туралы шарқа қосылу жөнінде міндеттеме алуы Қазақстанға үлкен бедел сыйлады. Және де БҰҰ Бас Ассамблеясының жоғары міндеттерінен халықаралық қауіпсіздік саласындағы жеке бастамаларын көтеруге моральдық құқық берді.

Қазір Қазақстанда БҰҰ-ның 10 арнаулы агенттері мен қорлары жұмыс істейді. Олардың әрқайсысы өз саласында Қазақстан халқына қалайда пәрменді көмек көрсетуге құптарлық танытып келеді.

БҰҰ-ның бөлімшелері білім беру, денсаулық сақтау, кедейлікті азайту, экология, әйелдер мен еркектердің теңдігі, ВИЧ СПИД-пен күрес және басқа да салаларды жұмыс істеуде БҰҰ оттегі кезеңдегі ердердің өз саясаттарын белгілеп реформалар жүргізуге барынша қолғабыс тигізді. Бұл ретте Қазақстанға келсек халықтың жағдайын жақсартуға және тұрақты дамуды қамтамасыз етуге бағытталған ең маңызды бағдарламалық құжаттар мен стратегияларды әзірлеуге барынша көмек берді. Атап айтқанда «Қазақстан-2030» кедейшілікті барынша азайту бағдарламалы СПИД эпидемиясына қарсы бағдарлама, әйелдердің жағдайларын жақсартудың ұлттық жоспары қоршаған ортаны қорғаудың ұлттық бағдарламасы сияқты құжаттар көңілге оралады. БҰҰ-ның, сондай-ақ Семей өңірін қалпына келтіру бағдарламасын жасауға және оны жүзеге асыруға бірінші республикалық халық санағын өткізуге айтарлықтай табыспен жүзеге асырылған зейнетақы жүйесін және мемлекеттік қызметті реформалауға «Білім баршаға ортақы форумын құруға, сондай-ақ Қазақстанда жалпы балалар ваканциясын ойдағыдай жүзеге асырып шығуға қатысты»[27].

Тәуелсіз еліміздің жүргізіп отырған сыртқы саясаты мемлекеттермен және құрылықтармен, оынң ішінде мұсылман әлемі түркі елдерімен тиімді белсенді ынтымақтастықты қамтамасыз етуді көздейді. Осы орайда Алаш қайраткері А.Байтұрсыновтың «қазақ жоғын іздеген халық» деген терең мағыналы сөзі еске түседі. Кеңес өкіметі кезінде мұсылман қоғамдастығымен үзілген рухани байланыстарымызды қайта жақсартып, өркендеуінде үлкен мәні бар Қазақстан тәуелсіздігін жариялаған соң мұсылман әлемі Қазақстан мемлекетінің нығайып өркендеуіне саяси жағынан болсын әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан болсын елеулі көмек көрсетті.

Қазақстанның сыртқы саяси бастамалары мұсылман әлемі мен түркі дүниесі тарапынан әрдайым қолдау тауып келеді. 1995 жылдан бастап ислам конференциясы ұйымына мүше ретінде Қазақстан мұсылман мемлекеттері мен ұйымдары ұсынған жәрдемді еліміздің страгтегиялық маңызы бар инфрақұрылымдық жобаларын Астана қаласының дамуын қаржыландыруға жаратты[28].

Дегенмен біздің республикамыз түркілік және мұсылмандық факторларды саяси мақсаттарда пайдаланудан аулақ. Негізінен тиімді экономикалық ынтымақтастық тарихи және мәдени-гуманитарлық байланыстарға басымдық беріледі.

Мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаев 2005 жылғы 18 ақпандағы Қазақстан халқына жолдауы мемлекет тарихындағы айрықша маңызды оқиғалардың бірі болғаны даусыз. Жолдау Қазақстан даму жолының жаңа белсене көтеріліп, еліміздің жаһандану процесіне бейімделуге қазіргі заман талаптарына сай жаңаруға деген ұмтылысын танытты.

Республикалық дипломатияның өкілдіктері мемлекет басшысының халыққа жолдауының басты қағидаларын халықаралық аренада насихаттау жұмысын кең көлемде жүргізіп келеді. Негізгі мақсат – Қазақстан басшыларының нарықтық экономика және демократиялық қоғам құру саласындағы реформалардың жетістіктерін таныту өңірлік держава ретінде еліміздің оң және орнықты келбетін көрсету сыртқы саясат әрдайым ішкі саяси басылымдықтардан сондай-ақ, қалыптасқан халықаралық ортадан туындап мемлекет мүдделері аясында жүргізіледі. Сондықтан кеңейтілген Қазақстан сыртқы министрлігінің алқа мәжілісінде Президент Н.Ә.Назарбаев экономикада жаңа жаһандық бәсекелестікке берік салаларды дамыту, бүкіл әлемдік сауда ұйымына кіру, ұлттық каптиталға шет рыноктарда қолайлы жағдайлар туғызу жұмысына сыртқы саяси қызметтің араласуын тапсырды[29].

Алқа мәжілісінде өзге де маңызды мәселелер талқыланды. Олар ең алдымен күш жігерімізді батыс бағытына жұмылдыруға қатысты еді. Еліміз Ресей, Қытай, Орталық Азия республикаларымен ынтымақтастықты дамытуда елеулі жетістіктерге қол жеткізді. Ендігі жерде Батыс мемлекеттерімен қатынастарымызды жаңа деңгейге шығаратын уақыт жеткен тәрізді, онсыз сыртқы саясатымыздағы теңдестік туралы сөз қозғау өте қиын соғады.

Азамат дамуының бүкіл тарихи тәжірибесі мемлекеттің алға басуы және тұрақты өсуі жүзеге асырылатын қажетті шарттардың бастауында оның ұлттық қауіпсіздігі мен мемлекетінің сақталуы тұрғысына куә. Бостандық пен тәуелсіздікті жеңіп алу жеткіліксіз, оны табанды түрде қорғап, нығайтып, ұрпақтарға қалдыру қажет. Егер біз өз мемлекетімізден айрылып, егемендігіміздің стратегиялық негіздерін өз жерлеріміз бен ресурстарымызды қолымыздан шығарып алсақ, бізге кешірім жоқ.

Қазақстанның қазіргі кезеңі және жақын болашақтағы ұлттық қауіпсіздігіне төнуі ықтимал қауіптің тікелей әскери басып кіру және мемлекеттің аумақтық тұтастығына қатер төндіру сипатында болмайтынын түсінуге болады. Ресейдің де, Қытайдың да, Батыстың да және мұсылман елдерінде де бізге шабуыл жасауға итермелейтін сылтауы жоқ екені айдан-анық. Бұл тыныштық пен тұрақтылықтың болжап білуге болатындай қашықтығы Қазақстанның экономикалық әлеуеттік тиімді нығайту үшін пайдалануға тиіс, соның негізінде біз ұлттық қауіпсіздіктің сенімді жүйесін құра аламыз.

Өз қауіпсіздігіміз бен аумақтық тұтастығымызды қамтамасыз ету үшін біз күшті көршілерімізбен берік және достық қарым-қатынаста болуға тиіспіз. Сондықтан ең жақын және тарихи достас көршіміз Ресеймен арадағы сенім мен тең құқылы қарым-қатынасымызды дамытып, нығайта беру қажет. ҚХР-мен өзара тиімді негіздегі осындай сенім мен тату көршілік қатынастарымызды жалғастыруымыз керек. Гегомонизмге қарсы көршілес елдермен достыққа бағытталған саясатын құптайды. Еліміздің Орталық Азия мемлекеттерімен байланыстарымыз бен интеграциялық процестерді күшейте беру керек. Таяу және Орта Шығыс елдерімен де қарым-қатынастарымыз тиісті деңгейде нығайа береді. Біздің стратегиямыздың екінші құралы Америка Құрама Штаттарын қоса алғанда басты демократияшыл индустриялы дамыған мемлекеттермен байланысын күшейту. Бұл елдер тәуелсіз және гүлденген Қазақстанды құруды өздерінің ұлттық мүдделеріне сай келетінін ұға бастады. Үшіншіден, БҰҰ халықаралық валюта қоры дүниежүзілік Азиялық, Еуропалық және Ислам даму банктер сияқты халықаралық институттар мен форумдардың көмегі мен қолдауын барынша пайдаланамыз. Бұл Қазақстанға халықаралық қауымдастық тарапынан қолдау көрсетілуін қамтамасыз етеді.

Стратегияның төртінші элементі – еліміздің ұлттық егемендігі мен аумақтық тұтастығын қорғау үшінсенімді негіз бола алатын бай табиғи ресурстарды игеру.

Бесіншіден, біз Қазақстанның барлық азаматтарының отаншылдық сезімі мен еліне деген сүйіспеншілігін дамытуға тиіспіз[29]. Біздің дәуірімізде әлемнің әскери елестен алыстауына орай бәсекелестік әскери саладағы саяси және экономикалық салаға ойыса бастады. Сонымен қатар, біз Қазақстанның өзінің экономикалық дамуына орай дүниежүзілік экономикаға дәйекті енуі елді әскери саяси, экономикалық және конфессионалдық сипаттағы әртүрлі аймақтық қақтығыстардың тосын иірімдеріне тартып әкетуі мүмкін екенін де түсінуге тиіспіз. Міне, сондықтан да қауіпсіздікті қамтамасыз ету жұмысына сөзсіз басымдық біздің сыртқы саяси қызметімізге және Қазақстанның өз көршілерімен дүние жүзінің алдыңғы қатарлы елдерімен өзара тиімді қарым-қатынасының берік тұғырын қалыптастыруға беріледі. әскери қақтығыстардың жосықсыз екенін әлемнің ұрынғанына зор сенім артсақта парасатты мемлекет басқа үкіметтердің уәдесіне сеніп қана қоймай, өз елінің қуанышына да сүйенетінін ұмытпағанымыз жөн. Сондықтан қарулы күштеріміздің құрылысы мен жаңартылуына, олардың кәсіби даярлығы жауынгерлік әзірлігінің деңгейіне және оларды қарудың осы заманғы құралдарымен жарақтандыруға зор басымдық берілетіні сөзсіз. Қазақстан республикасының қазіргі кезге сай әрі тиімді армиясын, әскери-әуе және теңіз күштерін құру үшін бізге материалдық бөлімді жеке құрамды және оны оқыту жөніндегі жұмысты нығайту керек. Мұның өзі қарулы күштерге бөлінген және бұдан былай да бөлінетін бюджет қаражатын үнемі және тиімді жұмсауды тұрақты түрде талап етеді. Бұған қоса аймақтық қорғаныс күшін бөлмеу үшін еліміз көршілерімен ынтымақтасатын болады. Қауіпсіздік пен тұтастық мәселесінде біз үнемі қырағы болуға тиіспіз[29].

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясын жүзеге асырудың сегіз жылдық кезеңінің қорытындысын шығара келе қазіргі заманғы қарулы күштердің құрылысын атап өтті. Қорғаныс министрлігінің және өзге де әлеует құрылымдары қызметінің негізінде ең алдымен мемлекет қауіпсіздігіне ықтимал қауіп-қатерлерге сәйкес әрекет етуге қабілетті ХХІ ғасыр әскери құру жөніндегі ел басшысының талаптары жатыр. Сондықтан да жоғары бас қолбасшы әскерді әрі қарай кәсібилендіруді қарулы күштерді жаңартудағы басты бағыт ретінде белгіледі. Қазақстан Республикасының қорғаныс министрі армия генераля М.Қ.Алтынбаев 2005 жылы қараша айында Шымкент қаласында өткізілген бүкіл армиялық Кеңесте сөйлеген сөзінде кәсіби әскерге көшу әскерлердің жауынгерлік дайындығы мен қабілетінің сапасын қамтамасыз етуге, моралдық ахуалды жақсартуға тәртіп пен әскери борышты өтеуге деген жауапкершілікті арттыруға мүмкіндік бергенін атап өтті. Қазіргі уақытта елімізде әскерлерді ұстауға толыққанды жауынгерлік дайындыққа жасақтаудың келісім-шарттық жүйесіне көшуге ғана емес, сондай-ақ қару-жарақ пен әскери техниканы жаңартуға да қаражат бар. Бөліп отырған бюджет шеңберінде, жалпы ұлттық ішкі өнімнің 1 пайызы көлеміндегі, әскери техниканың қолда бар түрлері жаңартылып жатыр. Әлеует құрылымдарының қауіпсіздікті қамтамасыз ету мүддесіндегі өзара іс-қимылын ұйымдастыру штабтар бастықтарының комитеттеріне жүктелген. Соның шеңберінде әскери-консультативтік кеңес құрылған. Өткізілген оқу-жаттығулар мемлекеттің әскери ұйымының таңдап алынған жауынгерлік құрамының оңтайлылығымен аумақтық қорғаныс жүйесінің тиімділігін де дәлелдеді. Қарулы күштерді өзге де әскерлер мен әскери құралдарды дамытудың мемлекеттік бағдарламасының жобасы алғаш рет әзірленді. Әскери білім беру жүйесі бір өзге түсірілуде осы ретте мамандардың барлық әлеует құрылымдары үшін сұранысқа ие болуы ертеңгінің өміршеңдігін айқындайды. Еліміздің қарцлы күштерін жаңарту мүддесінде мемлекетіміздің сыртқы саясаты контексінде ұйымдастырылған халықаралық әскери ынтымақтастық қызметтің маңызды аспектісі болып табылады. Алдыңғы қатардағы мемлекеттер Ресей, Қытай, АҚШ пен екі жақты әскери ынтымақтастықтың, сондай-ақ ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы аясында НАТО бағдарламалары шеңберінде қарым-қатынастар табысты дамып келеді.

Мысалы, Қазақстан мен АҚШ қорғаныс министрлігі арасындағы ынтымақтастықтың 2000 жылға арналған жоспарына сәйкес қорғаныс саласындағы ынтымақтастық кеңейді. Қазақстанның әскери доктринасының ережелерін әзірлеуге АҚШ қорғаныс министрлігі сарапшылық тобының көмек көрсетуі туралы уағдаластық іске асырылды. Қазақстан әскерлерін және АҚШ сержанттарын дайындау жүзеге асырылды. «халықаралық әскери білім және оқыту» бағдарламасы жүзеге асты. АҚШ Қазақстанның бейбітшілік батальонын құру жөніндегі бастамасын қолдап, 2000 жылы күзде бейбітшілік операцияларын жүргізілуіне көмек көрсетілді[32].