«Арнұр кредит» ШНҰ табыстар мен шығындардың есебі

Шағын кәсіпкерлік субъектілеріне жатқызылған жеке кәсіпкерлер өздерінің шаруашылық операциялары мен оқиғаларын жеке кәсіпкерлерге арналған кірістерді есепке алу кітабында көрсетеді. Салық органында міндетті тіркелуге жататын және қосылған құн салығын төлеушілер болып табылмайтын жеке кәсіпкерлер 1-қосымшаға сәйкес нысан бойынша өз қызметі бойынша бухгалтерлік есепті қосылған құн салығын төлеушілер болып табылмайтын жеке кәсіпкерлерге арналған кірістерді есепке алу кітабында жүргізеді. Қосылған құн салығын төлеушілер болып табылатын жеке кәсіпкерлер 2-қосымшаға сәйкес нысан бойынша өз қызметі бойынша бухгалтерлік есепті қосылған құн салығын төлеушілер болып табылатын жеке кәсіпкерлерге арналған кірістерді есепке алу кітабында жүргізеді.

Кітап Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы заңнамасына сәйкес қосарланған жазба тәсілін, бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспарын және өзге де талаптарды қолданбай хронологиялық тәртіппен толтырылады.

Кітапты бастаған кезде жеке кәсіпкер ақпараттың түсініктігі, сенімділігі, салыстырмалығы, толықтығы сияқты ақпараттың сапалы сипаттамаларын қолданады. Қысқартылған, кодталған жазбаларды және символдарды пайдаланған жағдайда олардың мағынасы әрбір нақты жағдайда түсіндірілуі тиіс.

Шаруашылық операциялары мен оғиғалары бастапқы есепке алу құжаттары Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы заңнамада талаптары белгіленген бухгалтерлік есепке алу тіркелімдері арқылы ресімделеді.

Кітап бір қаржы жылына ашылады және нөмірленуі, түптелуі тиіс. Нөмірленген және түптелген Кітаптың соңғы бетінде онда қамтылған беттердің саны көрсетіледі, ол арналған дейін жеке кәсіпкердің қолымен және жеке кәсіпкердің мөрімен (бар болған кезде) расталады. Электрондық түрде арналған және кезең аяқталғаннан кейін қағаз тасығыштарға шығарылған нөмірленген және түптелген Кітаптың соңғы бетінде онда қамтылған беттердің саны көрсетіледі, ол арналған дейін жеке кәсіпкердің қолымен және жеке кәсіпкердің мөрімен (бар болған кезде) расталады.

Кітапта қателерді түзету негізді болуы және түзету күнін көрсете отырып жеке кәсіпкердің қолымен және жеке кәсіпкердің мөрімен (бар болған кезде) расталуы тиіс.

Кітаппен қатар жеке кәсіпкер мынадай бухгалтерлік есепке алу тіркелімдерін жүргізеді:

3-қосымшаға сәйкес ақша қаражатын есепке алу жөніндегі В-1 ведомосі;

4-қосымшаға сәйкес қорларды есепке алу жөніндегі В – 2 ведомосі;

7-қосымшаға сәйкес сатып алушылармен және тапсырысшылармен есеп айырысудың есебі жөніндегі В – 5 ведомосі;

8-қосымшаға сәйкес өнім берушілермен есеп айырысудың есебі жөніндегі В – 6 ведомосі;

9-қосымшаға сәйкес еңбекақы төлеуді есепке алу жөніндегі В-7 ведомосі;

11-қосымшаға сәйкес биологиялық активтерді есепке алу жөніндегі В – 9 ведомосі;

12-қосымшаға сәйкес негізгі құралдар мен материалдық емес активтердің қозғалысын есепке алу жөніндегі В – 10 ведомосі;

13-қосымшаға сәйкес негізгі құралдар мен материалдық емес активтер жөніндегі амортизациялық аударымдарды есепке алу жөніндегі В – 11 ведомосі;

16-қосымшаға сәйкес В – 13 жиынтық ведомосі.
Кесте 7– 7010 «Өткізілген өнімдер мен көрсетілген қызметтердің өзiндiк құны» шоты бойынша шоттардың корреспонденциясы

N	Шаруашылық операцияларының мазмұны	Шоттардың корреспонденциясы
		Дебет	Кредит
1	Тапсырыс берушiлер үшiн орындалған жұмыстар мен қызметтер акт бойынша өткiзiлдi.	7010	8010, 8030
2	Босатылған тауарларға, орындалған жұмыстарға және көрсетiлген қызметтерге толтырылған салықтық шот-фактуралар және есеп айырысу-төлеу құжаттары сатып алушыларға берiлдi: келiсiмдi бағалар бойынша	1210	6010
	ҚҚС сомасына 12%	1420	3130

Жеңілдетілген декларацияның негізінде салық заңнамасына сәйкес арнайы салық режимдерін қолданатын шағын кәсіпкерлік субъектілері болып табылатын заңды тұлғалардың және ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруші заңды тұлғалар шаруашылық операциялар мен оқиғаларды бухгалтерлік есепке алу шоттарының үлгілік жоспарына сәйкес қосарланған жазба тәсілімен көрсетеді және осы №1 ҰҚЕС сәйкес қаржылық есептілік жасайды.

Субъектінің қаржылық есептілігі мыналарды қамтиды:

бухгалтерлік баланс;

пайда мен шығындар туралы есеп;

түсіндірме жазба және ескерту.

Өздерінің қарауына қарай субъекті пайдаланушыларға берілетін ақпараттың сапасын жақсартуға қабілетті басқа да қаржылық есептілік нысандарын ұсына алады.

Қаржылық есептілікте өткен кезең үшін тиісті деректер көрсетіледі.

Субъектінің бухгалтерлік есепті жүргізуі және қаржылық есептілікті жасауы есепке алу және үздіксіздік қағидаттарына, сондай-ақ түсініктілік, орындылық, мәнділік, сенімділік, дұрыстық, бейтараптық, сақтық, толықтық сияқты сапалық сипаттамаларға негізделеді және операциялардың заңнама нысанын ғана емес, операциялардың экономикалық мәнділігін көрсетеді, олар қаржылық есептіліктерде көрсетілген ақпаратты пайдаланушылар басқарушылық және экономикалық шешімдер қабылдаған кезде олар үшін пайдалы етіп көрсетеді.

Ақпараттан алынатын пайдалар оны ұсыну жөніндегі шығындардан асып түсуі тиіс. Әрбір елеулі бап қаржылық есептілікте жеке берілуі тиіс. Активтер мен міндеттемелер осы Стандарттың немесе ХҚЕС ережелеріне сәйкес талап етілетін немесе рұқсат етілетін жағдайларды қоспағанда, өзара есептелмеуі тиіс. Елеулі емес сомалар ұқсас сипаттағы немесе мақсаттағы сомамен біріктірілмеуі тиіс және жеке берілмесе де болады. Алдыңғы кезеңге қатысты салыстырмалы ақпарат қаржылық есептілікте барлық сандық ақпарат үшін ашылуы тиіс. Салыстырмалы ақпарат егер ол ағымдағы кезеңдегі қаржылық есептілікті түсіну үшін орынды болса, ақпараттың мазмұнды және сипаттама бөлімдеріне енгізілуі тиіс.

Кірістер мен шығыстар туралы есеп 20-қосымшаға сәйкес белгіленген нысан бойынша беріледі. Қосымша баптар, тақырыптар мен аралық сомалар мұндай субъекті қызметінің қаржылық нәтижелерін неғұрлым нақты ұсыну үшін қажет кірістер мен шығыстар туралы есепте беріледі. Қорытынды пайда (қорытынды шығын) 18-қосымша бойынша салық салғанға дейінгі кіріс пен шығыстар және Қазақстан Республикасының салық заңнамасында анықталатын ставка бойынша есептелген корпоративтік табыс салығы арасындағы айырмашылық ретінде анықталады.

Қаржылық есептілікке түсіндірме жазба және ескерту реттелген тәртіппен берілуі тиіс. Баланстың, пайда мен шығындар туралы есептің әрбір бабы бойынша оған қатысты кез келген ақпаратқа қиылысты сілтемелер, сондай-ақ қаржылық есептіліктің өзінде көрсетілмеген, бірақ толық және дұрыс ұсыну үшін қажетті қосымша ақпарат беріледі.

Субъектілер егер қаржылық есептілікпен бірге басқа да жерде жарияланған ақпаратта ашылмаса, мынадай сәттерді ашуы тиіс:

1) субъектінің заңды мекен-жайы және заңды нысаны, оның заңды тіркелген елі және тіркелген офисінің мекен-жайы (немесе егер ол тіркелген офисінің мекен-жайынан өзгеше болса, негізгі іс жүргізу орны);

2) Субъектінің операцияларын және қызметінің негізгі түрлерін суреттеу;

3) кезеңнің аяғына қызметкерлердің саны немесе кезеңнің ішінде қызметкерлердің орташа саны.

«Арнұр кредит» ШНҰ келесі кірісті тану өлшемдері әрекет етеді:

1) сатушыдан сатып алушыға елеулі тәуекелдердің және тауарларға иелік ету басымдықтарының көшуі;

2) сатушы басқаруға көбірек қатыспайды және сатылған тауарды бақыламайды;

3) кірістің сомасы сенімді бағалануы мүмкін;

4) мәмілеге байланысты экономикалық пайда ұйымға түседі деген ықтималдылық бар;

5) мәмілеге байланысты келтірілген немесе күтілетін шығындар сенімді бағалануы мүмкін.

Тану өлшемдерін қолдану мәміленің мәніне және оның сипатына тәуелді. Мыналардың:

1) тауарларды сату;

2) қызметтер көрсету;

3) қаржыландырудан алынатын кірістер;

4) өзге де шығыстар нәтижесінде алынған кірісті айыру және ашу қажет.

Кіріс субъекті ұсынатын кез келген сауда және көтерме жеңілдіктерді ескере отырып, алынған немесе алуға жататын өтеудің әділ құны бойынша өлшенеді. Операциядан туындайтын кіріс сомасы субъекті мен сатып алушы немесе активті пайдаланушы арасындағы шартпен анықталады.

Тауарларды сатудан түсетін кіріс төменде санамаланған барлық шарттар қанағаттандырылғанда танылады:

1) субъект сатып алушыға тауарға меншік құқығына байланысты елеулі тәуекелдер мен сыйақыларды берді;

2) субъект әдетте меншік құқығымен үндесетін деңгейдегі басқаруда енді қатыспайды және сатылған тауарларды бақыламайды;

3) кіріс сомасы сенімді өлшенуі мүмкін;

4) операцияларға байланысты экономикалық пайдалар Субъектіге түседі деген ықтималдылық бар;

5) операцияға байланысты келтірілген немесе күтілетін шығындар сенімді түрде өлшенуі мүмкін.

Қызметтер көрсетуді ұйғаратын операция нәтижесін сенімді өлшеген кезде кіріс баланс күніне операцияның аяқталу сатысына көрсету жолымен танылады. Операцияның нәтижесі егер мынадай шарттар орындалса, сенімді түрде есептелуі мүмкін:

1) кіріс сомасы сенімді түрде өлшенуі мүмкін;

2) операцияға байланысты экономикалық пайдалар Субъектіге түседі деген ықтималдылық бар;

3) операцияға байланысты келтірілген немесе күтілетін шығындар сенімді түрде өлшенуі мүмкін;

4) операцияны жүзеге асыру үшін келтірілген шығындар және оны аяқтау үшін қажет шығындар сенімді өлшенуі мүмкін.

Операцияның аяқталу сатысы орындалған жұмысты сенімді бағалауды қамтамасыз ететін тәсілмен анықталуы тиіс, атап айтқанда:

1) орындалған жұмыс туралы есептер;

2) қызметтердің жалпы көлемінен пайыз ретінде ұсынылған қызметтер;

3) шеккен шығындардың жалпы күтілетін шығындарға тепе-тең ара қатынасы.

Қызметтер көрсетуді ұйғаратын операцияның нәтижесі сенімді бағаланбаса, кіріс танылған өтелетін шығыстар сомасында ғана танылады.

Қаржыландырудан түсетін кірістерге кірістердің мынадай түрлері жатқызылады:

1) сыйақылар бойынша кірістер, онда қаржы активтері бойынша кірістер алуға (пайдалануға ақша қаражатын бепргені үшін алынған, осы банкте шоттағы ақша қаражатын банктің пайдаланғаны үшін пайыздар) байланысты операциялар көрсетіледі;

2) дивидендтер бойынша кірістер, онда бағалы қағаздар жөніндегі алынған дивидендтер бойынша кірістер алуға байланысты операциялар көрсетіледі;

3) қаржылық жалға беруден түсетін кірістер, онда қаржылық жалға берілген активтер бойынша кірістер алуға байланысты операциялар көрсетіледі;

4) жылжымайтын мүлікке инвестициялармен жасалатын операциялардан түсетін кірістер, онда кез келген капиталдың құнының өсуінен түсетін жалдау төлемдерін немесе кірістерді алу мақсатында (иесінің немесе жалға алу шарты бойынша жалға алушының) иелігіндегі жылжымайтын мүліктен (жер, ғимарат немесе олардың бір бөлгі) кірістер алуға байланысты операциялар көрсетіледі;

5) қаржыландырудан алынатын өзге де кірістер, онда кірістердің басқа түрлерінде көрсетілмеген қаржыландырудан түсетін өзге кірістер көрсетіледі.

Өзге де кірістерге мынадай:

1) активтерді есептен шығарудан түсетін;

2) өтеусіз алынған активтерден түсетін;

3) мемлекеттік субсидиялардан түсетін;

4) оң бағамдық айырманың;

5) операциялық жалға беруден кіріс түрлері;

6) шарттардың талаптарын бұзғаны үшін айыппұлдар, өсімақылар, тұрақсыздық айыптары;

7) Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасында белгіленген қуыну мерзімі өткен кредиторлық берешектің сомасы;

8) түгендеу кезінде анықталған материалдық құндылықтардың артықтары;

9) субъектіге келтірілген шығындарды өтеуге түсетін түсімдер;

10) өзге де осыған ұқсас кірістер жатқызылады.

61. Өзге де кірістерді тану үшін негіз:

1) қызметтер көрсетуден түсетін кірістер қызметтер көрсетілетін кезеңде танылады;

2) шарттардың талаптарын бұзғаны үшін айыппұлдар, өсімақылар, тұрақсыздық айыптары сот оларды өндіріп алу туралы шешім шығарған немесе олар борышкер танылған есепті кезеңде танылады;

3) Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген қуыну мерзімі өткен кредиторлық берешектің сомасы қуыну мерзімі өткен есепті кезеңде танылады;

4) алдыңғы есепті кезеңдерде анықталған жетіспеушіліктер бойынша түсімдер борышкерлер ерікті мойындаған немесе олардан сот өндіріп алуды талап еткен сомада қызметкер шығынды ерікті өтеу туралы өтніш берген күнге немесе сот шешімі күшіне енген күнге көрсетіледі;

5) өзге түсімдер пайда болуына қарай танылады.

Субъектінің тауарлары немесе қызметтері сипаты мен құнынан жағынан ұқсас қызметтерге айырбасталған жағдайда айырбасты Субъекті кіріс құрайтын операция ретінде қарастырмайды.

Тауарлар немесе қызметтер ұқсас емес тауарларға немесе қызметтерге айырбас ретінде ұсынылған жағдайда айырбас кіріс жасайтын операция ретінде қарастырылады. Кіріс берілген ақша қаражатының сомасына түзетілген алынған тауарлардың немесе қызметтердің әділ құны бойынша өлшенеді. алынған тауарлардың немесе қызметтердің әділ құны сенімді өлшенбеген жағдайда кіріс берілген ақша қаражатының сомасына түзетілген берілген тауарлардың немесе қызметтердің әділ құны бойынша өлшенеді.

Субъектінің активтерін басқа тараптардың пайдалануынан туындайтын пайыздар бойынша кіріс активтің іс жүзіндегі кірістілігін ескеретін тепе-тең уақыт негізінде танылады.

Субъекті кірістерді тану үшін қабылдаған қызметтер көрсетуді қамтитын операцияның аяқталу сатысын анықтайтын тәсіл.

Мыналардан:

1) тауарларды сатудан;

2) қызметтер көрсетуден;

3) пайыздардан туындайтын кірісті қамтитын кезең ішінде танылған кірістің әрбір мынді санатының сомасы,

4) кірістің әрбір мәнді санатына енгізілген тауарларды немесе қызметтерді айырбастаудан туындайтын кіріс сомасы.

Кез келген шартты міндеттемелер немесе актиытер, мысалы, епілдік берілген міндеттемелер, шығымдар немесе ықтимал шығындар.

Шығыстар кезең шығыстары және болашақ кезеңдер шығыстары болып бөлінеді. Кезең шығыстарына ХҚЕС сәйкес субъекті сатып алатын немесе құратын активтердің құрамында есепке алуға жатпайтын шығыстардың барлық түрлері жатқызылады.

Кезең шығыстары жүргізілген есепті кезеңде есептен шығарылады (есептен шығару құқығы меншік құқығы берілумен бірге басталатын дайын өнімді қоспағанда).

Болашақ кезеңдердің шығыстарына (бөлінген, жолға қойылған шығыстар) кірістер алу мақсатында немесе болашақта кейінгі қызметті жүзеге асыру үшін есепті кезеңде субъектінің активтерді пайдалану жөніндегі шығыстары жатқызылады.

Есептеу және сәйкес келу қағидаттарына сәйкес болашақ кезеңдердің шығыстары осы операция бойынша кірісті таныған сәтке дейін актив ретінде субъектінің балансында капиталданады және тиісті кіріс танылған кезеңде шығыстарға біркелкі есептен шығарылады.

Болашақ кезеңдердің шығыстары қаржылық есептіліктің «Ұазақ мерзімді активтер» бөлігінде көрсетіледі, оны өтеудің белгіленген мерзіміне сүйене отырып анықталады. Бір жылдан кем мерзім бойынша анықталған болашақ кезеңдердің шығыстары бойынша дебиторлық берешек қысқа мерзімді ретінде біліктенеді және субъектінің қаржылық есептілігінің «Ағымдағы активтер» бөлігінде көрсетіледі.

Шығыстар мыналарды қамтиды:

1) сатылған өнімнің және көрсетілген қызметтердің өзіндік құны;

2) өнімді және көрсетілген қызметтерді сату жөніндегі шығыстар

3) әкімшілік шығыстар;

4) қаржыландыруға арналған шығыстар;

5) тоқтатылатын қызметке байланысты шығыстар;

6) үлестік қатысудан түсетін шығындар;

7) корпоративтік табыс жөніндегі шығыстар;

8) өзге де шығыстар.

Шығыстар егер сенімді өлшенуі мүмкін активті азайтуға немесе міндеттемелерді арттыруға байланысты болашақ экономикалық пайданы азайту болса, пайда және шығындар туралы есепте танылады.

Шығыс егер шығындар болашақ экономикалық пайда түсірмесе немесе болшақ экономикалық пайда баланста актив ретінде тануға құқық алмаса немесе жоғалтса, пайдалар мен шығындар туралы есепте танылады.

Шығыс сондай-ақ өнімге кепілдік жөнінде міндеттемелер туындаған жағдайдағыдай активті танымай міндеттеме туындағанда пайда мен шығындар туралы есептен танылады.

Сатылған өнімнің өзіндік құнына енгізілетін шығыстарды еспке алу тәртібі осы Стандарттың «Қорлар» бөлімінде қаралады.

Өнімді және көрсетілген қызметтерді сату жөніндегі шығыстар өнімді және көрсетілген қызметтерді сатуға байланысты шығыстарды қамтиды. Оларға мыналар жатады:

1) сату бөлімі қызметкерлерінің еңбекақысы және еңбекақысынан түсетін аударымдар, меншікті сақтандыру жөніндегі шығыстар, іссапар шығыстары, қорларды сату кезінде пайдаланылатын негізгі құралдар объектілерін ұстау жөніндегі шығыстары және басқалар;

2) жүктерді жеткізу пунктіне дейін тасымалдау, тиеу-түсіру жұмыстары;

3) маркентингтік қызметтерге арналған шығыстар және басқа да осыған ұқсас шығыстар.

Әкімшілік шығыстарға өндірістік процеске байланысты емес басқару және шаруашылық шығыстары жатқызылады.

Қаржыландыруға арналған шығыстар мыналарды қамтиды:

1) сыйақылар бойынша шығыстар;

2) қаржылық жалдау жөнінде пайыздар төлеуге арналған шығыстар;

3) қаржыландыруға арналған өзге де шығыстар.

Салықтар бойынша шығыстарға осы Стандарттың «Табыс салығы жөніндегі есеп» бөлімінде анықталатын корпоративтік табыс салығы жөніндегі шығыстар жатқызылады.

Өзге шығыстарға қарапайым қызмет процесінен тәуелді болмай туындайтын өзге өндірістік шығыстар жатқызылады. Оларға мыналар жатқызылады:

1) активтерді істен шығару жөніндегі шығыстар,

2) бағамдық айырма жөніндегі шығыстар;

3) резервті құру және үмітсіз талаптарды есептен шығару жөніндегі шығыстар;

4) операциялық жалдау жөніндегі шығыстар және басқалар.

Шығыстарды есептен шығару есепті кезеңнің аяғында жүзеге асырылады және қаржы жылындағы қорытынды нәтижемен жабылады.

Қаржылық есептілікте берілген табыс салығы жөніндегі салық төлемі салық мақсаттарында мәлімделген кіріс салығына сәйкес келеді.

Халықаралық бухгалтерлік стандарттаудың пайда болуы ең әуелі мына объективті алғы шарттарға байланысты:

1. 
   Әлеуметтік экономика, қаржылық және инвестициялық нарықтың біркелкі қажеттілік интеграциясы, өзара тәуелділігі, өзара келісімділігі.
   
2. 
   Трансұлттық корпорациялардың қызметтерін ұлғайту, бірлескен кәсіпорындардың көшірілуі, корпорациялар мен әр түрлі елдердің капиталына өзара кіруі.
   
3. 
   Әлемдік өнім шығарушылардың күшін көлемді, жаханды және ұлттық деңгейге дейін дамыту.
   
4. 
   Жетекші елдердің валюталарының тәуелсіз конвертациясы және бірден европалық валютаны енгізу.
   
5. 
   Үйлестіру және стандарттау сияқты жолдармен әлеуметтік, экономикалық ,қаржылық сфераларында экономикалық процестерді басқарудың ұлтаралық бағдарламаларын жүзеге асыру.
   
6. 
   Ұлттық қағидалар мен ережелер аясынан қалыс қалмау.
   
7. 
   Бұрыс шешім қабылдау үшін нақты, әрі түсінікті ақпарат алу жолында халықаралық ережелерге сай есеп жүргізуге құралдар жұмсамау.
   

3. 
   «Арнұр кредит» ШНҰ табыстар мен шығындардың аудитін ұйымдастыру
   

• 
  технологиялық процеске байланысты тапсырыс және сатылы әдiстер;
  
• 
  калькуляция объектiлерi бойынша бөлшек бұйым, бiртектi бұйымдардың тобы, процесс, саты, өндiрiс, тапсырыс;
  
• 
  шығындарға бақылауды қамтамасыз ететiн ақпаратты жинау тәсiлдерi бойынша;
  
• 
  алдын ала бақылау тәсiлдерi бойынша;
  
• 
  нормативтi әдiс және шығындарды ағымдарды есепке алу.
  

1. 
   Шығындардың пайда болу жерiне байланысты (өндiрiс цех);
   
2. 
   Өнiмнiң, жұмыстың және қызметтiң түрлерi бойынша;
   
3. 
   Өнiмнiң өзiндiк құнына жатқызу бойынша;
   

• 
  Жауапкершiлiктi орталықтар бойынша;
  
• 
  Құрамы бойынша;
  
• 
  Өндiрiс процесiндегi экономикалық роль бойынша;
  
• 
  Өндiрiстiң көлемiне байланысты;
  
• 
  пайда болу уақытысы бойынша;
  
• 
  тиiмдiлiк дәрежесi бойынша;
  
• 
  шығындардың түрлерi бойынша.
  

1. 
   Материалдық шығындар
   
2. 
   Еңбекақы шығындары
   
3. 
   Негiзгi құралдардың тозуы
   
4. 
   Басқа да шығындар
   

1. 
   материалдар
   
2. 
   еңбекақы
   
3. 
   әлеуметтiк салық төлемдерi
   
4. 
   үстеме шығындар
   

• 
  сырттан сатып алынған шикiзат пен материалдардың құндары;
  
• 
  технолгиялық процестiң дұрыс өтуiн қамтамасыз ететiн, сатып алынған материалдық құндары;
  
• 
  табиғи шикiзат құндары;
  
• 
  нақты субъектiде қосымша өңделетiн сатып алынған бұйымдар мен жартылай фабрикаттардың құндары
  
• 
  басқа кәсiпорындар орындаған өндiрiстiк сипаттағы жұмыстардың құндары;
  
• 
  орталық қоймаға дейiн қорларда тасымалдау үшiн сыртқы кәсiпорындарға есептелiнген төлемдер;
  
• 
  технолгиялық процестiң дұрыс жүруiн қамтамасыз ететiн көмекшi материалдардың құндары;
  
• 
  отынның құндары;
  
• 
  барлық сатып алынатын энергия құндары
  

• 
  өнiмнiң өзiндiк құнына енгiзiлетiн шикiзат пен материалдардың дұрыс бағалануы;
  
• 
  кәсiпорынның қабылданған есеп саясатына байланысты материалдарды сатып алу және дайындау процестерiнiң бухгалтерлiк есепке алу дұрыстығы
  
• 
  материалдарға жатпайтын шығындарды олардың тобында есепке алынуы
  
• 
  нақты өндiрiсте жұмсалмаған шикiзаттар мен материалдарды есептен шығару жағдайлары
  
• 
  өндiрiстiң технологиясы мен техникалық жағдайлардың деңгейiне сәйкес шикiзаттар мен материалдардың жұмсау нормаларын дұрыс бекiту.
  
• 
  Қайтарылатын шығындарды дұрыс бағалау және есептен шығару
  
• 
  Тауар биржаларының қызметтерiн төлеу шығындарының өзiндiк құнға дұрыс енгiзiлуi
  
• 
  Қоймадағы жетiспей қалған материалдардың құндарын есепке шығару дұрыстығы
  
• 
  Ыдыс пен ыдыс материалдар соммаларының өнiмнiң өзiндiк құнына дұрыс енгiзiлуi
  
• 
  Табиғи зиян нормалары шегiндегi жоғалтуларды есептен шығару дұрыстығы.
  

• 
  нақты атқарылған жұмыс үшiн төленген ақы;
  
• 
  еңбек ақыны натуральды түрде төлеу сомалары
  
• 
  жүйелi ережелер бойынша ынталандыру сипатындағы төлемдер: өндiрiстiк нәтижелер үшiн берiлген сыйақылар, тарифтiк ставкаларға төленетiн қосымша төлемдер
  
• 
  жұмыс режимiнен және еңбек жағдайларымен байланысты төленетiн өтемақылар: түнгi уақытта жұмыс iстегенi үшiн, көп ауасымды режимде жұмыс iстегенi үшiн төленетiн қосымша еңбекақы
  
• 
  iс жүзiндегi заңдылыққа сәйкес тегiн комуналды қызмет көрсету, тақтану, тұрғын үй, арнайы киiмдер сомалары
  
• 
  кезектi және қосымша демалыс төлемдерi
  
• 
  заңға сәйкес ұзақ уақыт бойы жұмыс iстегендерi үшiн төленетiн бiр мезгiлдегi төлемдер
  
• 
  жұмысшылардың кiнәсiсiз болған тоқтаулар бойынша қосымша ақы
  
• 
  уақытша жұмысқа жарамсыз күндерiне төленетiн қосымша ақылар
  
• 
  еңбек заңдылығы бойынша еңбекақы құнына енгiзiлетiн басқа да ақылардың түрлерi
  

Жеке тапсырыс бойынша өнiмдi өндiрген кезде өндiрiстi игеру шығындары сол өнiмнiң өзiндiк құнына толығымен енгiзiледi.

Өндiрiстi дайындау және игеру шығындары өнеркәсiптегi дайындық жұмыстарын қамтиды.

Өндiрiлген өнiм түрлерi арасында жабдықтарды ұстау шығындары сол жабдықтардың 1 сағаттағы жұмыс көлемiне байланысты бөлiнедi. Ол үшiн сметалық ставкалар анықталынады жабдықтарды ұстау шығындарының сметалық ставкаларын есептеу әдiстемесi және бөлу тәртiбi кәсiпорының есеп саясатында көрсетiледi. Әрбiр өндiрiс бөлiмшелерiнiң үстеме шығындары сол бөлiмшемен өндiрiлген өнiмнiң өзiндiк құнына енгiзiледi.

Үстеме шығындарының құрамында келесi шығындар жоспарланып есепке алынады:

1. 
   жабдықтарды кепiлдi жөндеу шығындары:
   
2. 
   аудитор “Үстеме шығындар” бабын зерттеуi тиiс. Бұл бап келесi шығындарды қамтиды:
   

• 
  өндiрiстi шикiзатпен, материалдармен, отын және энергиямен, аспаптармен және басқа да еңбек құралдарымен қамтамасыз ету шығындары;
  
• 
  негiзгi өндiрiстiк қорларды жұмыс жағдайында ұстау шығындары;
  
• 
  көмекшi өндiрiстiк персоналдық еңбек ақысы, ынталандыру және өемдiк ақылар;
  
• 
  зейнет ақы қорларына төлемдер;
  
• 
  санитарлы-тазалық нормаларды қорышдауды қамтамасыз ету шығындары: медициналық мекемелердi ұстау шығындары және т.б.
  
• 
  қолайлы жұмыс жағдайларын қаматмасыз ету және техника қауiпсiздiгiн сақтау шығындары;
  
• 
  өндiрiстiк қызметпен байланысты iс-сапар шығымдары;
  
• 
  тоқтаулардан болған жоғалтулар және басқа да өндiрiстiк емес шығындар.
  

Жоғарыда көрсетiлмеген басқа да шығындар

Үстеме шығындарының түрлi баптары

Үстеме шығындар мен олардың жекелеген баптарын бөлудiң сол және басқа да әдiстерiн қолдану өнеркәсiп салаларына, технология мен өндiрiстiң жағдайына байланысты болады. Бiрақ аудитор тексеру барысында келесiдегiлердi алдын-ала болжау қажет:

Таңдап алынған әдiс қаншалықты кәсiпорының жағдайына жауап бере алады және үстеме шығындардың тұрақты және жүйелi бақылауына сәйкестiгi; жабдықтардың әртүрлi топтарын жөндеу мен шығаруға арналған шығындардың нормалары қаншалықты айқын, электр энергиясын тұтыну шегу, отын, құрал-жабдықтардың, сонымен қатар қызмет көрсетушi персоналдық саны.

Әрбiр өнiм түрлерi (жұмыс, қызмет) бойынша өзiндiк құнына үстеме шығындар бөлудiң дұрыстығын анықтай отырып, аудитор үстеме шығындардың есебi бойынша бухгалтерлiк жазулардың құрылуының дұрыстығын тексеру қажет.

Негiзгi және көмекшi өндiрiс бойынша үстеме шығындардың ақпаратың қорытындылау үшiн, сонымен қатар меншiктi өндiрiстiң жартылай фабрикаттарына “Үстеме шығындар” бөлiмше шоттары арналған.

“Үстеме шығындар” шоттарының кредитiнен, яғни үстеме шығындардың сомасынан, тиiсiнше 8010 “Негiзгi өндiрiсi” бөлiмшесiндегi “Үстеме шығындар” шоттарына, 8020 “Меншiктi өндiрiстiң жартылай фабрикаттары бөлiмшесiнiң” 8024 “Үстеме шығындар” шоттарына, 8030 “Көмекшi өндiрiс” бөлiмшесiндегi 8034 “Үстеме шығындар” шоттарына аударылады.

Осылайша бiз, басқару есебiнiң негiзiнде анықталатын, дамыған нарықтық қатынасы бар елдердiң бухгалтерлiк есебiнiң белгiлi бiр бөлiгi болып табылатын, өнiмнiң өзiндiк құнының құрамына кiретiн негiзгi шығындарының баптарын қарастырдық. Белгiлi болғандай, бұл елдерде бiрыңғай бухгалтерлiк есеп қаржылық және басқару есебi болып бөлiнедi.

Қаржы есебi сыртқы пайдаланушылар, яғни кәсiпорынға қатысы жоқ тұлғалар үшiн мәлiмет ұсынуға арналса, ол басқару есебi-дұрыс шешiм қабылдау мақсатында кәсiпорының iшкi менеджерлерiне арналады.

Нарықтық қатынастары дамыған елдерде қаржылық есептiң негiзiнде құрылған ақпарат, басқару есебiнiң негiзiнде құрылған ақпаратқа қарағанда сол елдердiң коммерциялық құпиялықты сақтайтын заңдардың құрығына iлiне бермейдi. Керiсiнше, қаржылық есептiң негiзiнде құрылған балансы, кiрiсi мен шығысы туралы есебi қатаң түрде тәуелсiз аудиторлар мен мемлекеттiк салық органдары тарапынан тексерiлiп тұрады. Компаниялар мен фирмалар қаржылық есептерiн мiндеттi түрде баспада жариялап отыруы тиiс.

Айта кеткен жөн, арнайы әдебиеттерде “басқару есебi” терминiмен қатар, “өндiрiстiк есеп” терминi кеңiнен қолданылады. Өндiрiстiк және басқару есептерiнiң теориялары бойынша күрделi жұмыстарды үйренуде екеуiнiң арасында айтарлықтай айырмашылық жоқ екендiгiн көрсетiп отыр, сондықтан кейбiр авторлардың жазуынша өндiрiс есептiң принципi негiзiнде қалыптасатын шешiм қабылдау барысы мен басқару есебiнiң арасында айырма жоқ. Екi термин де синонимдiк қызмет атқарады. Мәселен, Ч.Т. Хорнгрен және Дж. Фостер оларды бiр-бiрiнен айырмасыз, ешбiр өзгерiсiз деп жазады. Басқару есебi-бұл идентификация, қандай да бiр объекттi басқару үшiн қажеттi қабылданатын, жиналатын, жүйеленетiн, талданатын, ақапарт. Мұның синонимi болып iшкi есеп табылады.

Өндiрiстiк есептiң негiзгi мақсаты-өнiм және қызметтiң өзiндiк құнының калькуңляциясы. Мұның мәлiметтерiн менеджерлер, мәселен, сатылу бағаларын қалыптастыру үшiн, қорларды бағалауды, кiрiстерден шегерiмдердi алу барысында пайдаланады. Осы тектес мәлiметтер сыртқы және iшкi қолданушылар үшiн де түсiп отырады. Егер де осы позициядан қарайтын болсақ, өндiрiстiк есептi басқару есебi, оған қоса қаржылық есептiң кiшiгiрм бөлiгi деп айтуға болады.

Бухгалтерлiк есеп сомасындағы танымал Қазақстандық оқымысты В.К. Родостовец өндiрiстiк және басқару есебiн тек бөлуге болады деп атап өтедi. Өндiрiстiк есептi, ол жұмыс пен қызметтiң, осының негiзiнде өнiмнiң өзiндiк құнының калькуляцияның құрылуының, өнiмдi өндiру шығындарын есептеу үшiн арналған деп жатады. Есептiң бұл түрi осы күнге дейiн қолданылып келдi, мұнан әрi де қолданылатын болады.

Өнiмнiң, жұмыс пен қызметтiң өзiндiк құнын калькуляциялауға және болжамдауда, есептеуде ТМД елдерiнде, оған Қазақстанды қоса экономикалық және қызметтiң басқа да түрлерiнiң саласында оң өзгерiстердiң жүргiзiлетiн айтпай өтуге болмас. Бұл қымбат материалдар әлi көптеген жылдар бойы өндiрiстiк қызметтiң негiзгi ретiнде қызмет ететiн болады.

Бiздiң көзқарасымызша, өндiрiстiк және басқару есебi ажырағасыз. Олар қалай аталған күнде де бiрғана функцияны атқарады. Менеджерлер үшiн шығарылатын өнiм, орындалатын жұмыстар мен көрсетiлетiн қызметтiң өзiндiк құны негiз болып табылатын кәсiпорынды басқаруға қажеттi мәлiметтердi дайындайды. Өнiмнiң (жұмыс, қызмет) нақты өндiрiстiк өзiндiк құны басқару есебiнiң мәлiметтерiнiң негiзiнде құрылады.

Бухгалтерлiк есептiң қаржылық және өндiрiстiк болып бөлiнуiмен, бухгалтерлiк есептiң Ұлттық стандарттары мен Бас шот жоспарының құрылуымен бiздiң кәсiпорындардағы орталық бухгалтерия екi бухгалтерлiк қызметке бөлiнедi: қаржылық және басқарушылық.

Қаржылық бухгалтерия - бухгалтерлiк есеп Бас шот жоспарының 10-80 бөлiмшелерiнiң шоттары бойынша есеп жүргiзедi. Бұл бухгалтерияда материалдық емес активтердiң, ақшалай қаржылардың, есеп айырысулардың, меншiктi капиталдың, басқа да активтер мен пассивтердiң есебi жүргiзiледi. Осы жерде Бас кiтап толтырылып, қаржылық есеп құрылады.

Өнiмнiң өзiндiк құнына, кiретiн өнiм (жұмыс, қызмет) өндiрудiң шығындарының есебi қабылданған реттiлiкке сәйкес бастапқы құжатқа негiзделiп, барлық құжаттар өнiмнiң шыққан мерзiмiне сай толтырылады. Бастапқы құжаттар келесiдегiдей мiндеттi реквизиттердi қамтуы тиiс: құжаттың атауы (форма); форма коды; құрылу мерзiмiң; шаруашылық операциялар атауы; шаруашылық операциялардың өлшекiштерi (сандық және құндық көрсеткiште); шаруашылық операциялардың орындалуы мен оларды толтырудың дұрыстығына жауапты тұлғалардың атауы, жеке қолдары. Бастапқы құжаттар ведомстарды әртүрлi кестелердiң талдамалары мен журнал-ордерлер, бас кiтапты құрудың негiзгi қызметiн атқарады.

Басқару бухгалтериясынан қаржылық бухгалтерияға өндiрiстiк өнiмнiң, орындалған жұмыстар мен көрсетiлген қызметтердiң өзiндiк құндары, сонымен қатар жартылай фабрикаттардың нақты өзiндiк құндары берiледi. Мұнан басқа, қаржылық бухгалтерияға материалдардың құны, өндiрiс қалдықтары берiледi, өндiрiсте қолдануға мүлдм болмайтын қалдықтар орталық қоймаға өткiзiлуi тиiс. 8010,8020,8030 шоттарында анықталынған аяқтамаған өндiрiстiң сомалары есеп беру кезеңiнiң соңында осы шоттардың кредитiнен қорытынды мәлiметтерге сәйкес, аяқталмаған өндiрiстегi түгендеу жазуларының мәлiметтерiне жiне осының негiзiнде құрылған авизо немесе бухгалтерияның анықтамасымен “Аяқталмаған өндiрiс” шоттарының дебетiне көшiрiледi. Бұл шоттар активтi және жай шоттар (бұл шоттар бойынша талдалмалы есеп жүргiзiлмейдi). Аяқталмаған өндiрiс қалдықтарын басқару бухгалтериясынан қаржылық бухгалтерияға өткiзудiң нәтижесiнде басқару бухгалтериясының 8010,8020,8030 шоттарында келесi есеп беру жылының бiрiншi күнiнде ешқандай да қалдық болмауы тиiс.

Нәтижесiнде, алғашқы жазу аяқталмаған өндiрiс шоттарының қалдықтарын Бас кiтап пен кәсiпорынның балансында көрсетуге мүмкiндiк бередi. Жаңа есеп кезеңiнде екiншi бухгалтерлiк жазудың нәтижесiнде аяқталмаған өндiрiстiң қалдықтары басқару бухгалтериясына қайтарыла отырып, олар шығарылатын өнiмнiң (жұмыс, қызмет) өзiндiк құнын анықтау үшiн IX “Өндiрiстiк есеп шоттары” бөлiмiнiң 8010,8020,8030 шоттары бойынша көрiнiс табады.

Практикаға отандық бухгалтерлiк есеп стандарттары енгiзiлгенге дейiн өндiрiстiк өзiндiк құнға-жалпышаруашылық шығындары ал, толық өзiндiк құнға-коммерциялық шыфғындар жазылып келдi.

Бухгалтерлiк есеп стандартына сәйкес, бұл шығындар өндiрiстiк өзiндiк құнға кiрмейдi, бұл есептiң кезеңнiң iшiнде келтiрiлген шығын деп қарастыралады.

Бұл кезеңнiң шығындары мыналар жатады:

1. 
   Жалпы және әкiмшiлiк шығындар
   
2. 
   Проценттер бойынша шығындар
   
3. 
   Тауарлы-материалдық қорларды сату бойынша шығындар.
   

Шаруашылық субъектi белгiлi кезең iшiнде еш нәрсе сатпағанның өзiнде кезең шығындарын өз мойнына алады.

Пайымдауымызша олардың есеп пен есеп берудегi көрiнiсчi, кезең шығындарының өндiрiстiк өзiндiк құн шығындарынан негiзгi айырмашылығы-ол кезең шығындарының тауарлы-материалдық қорлардың қалдықтарына қатыссыз екендiгiнде. Есеп мәлiметтерде көрiнiс табу үшiн мұндай шешiмдердiң нарықтық экономика жағдайынада қауiптiлiк принципiмен жүргiзiледi.

Кезең шығындары-бұл, қаржы-шаруашылық iс-әрекетiнiң қорытындысы туралы есептiк көрсеткiшi, мұнда өндiрiстiк шығындар көрсеткiштерi ретiнде, алдымен тауарлы-материалдық қорлардың қалдықтарына қосылады және шаруашылық субьектiсiнiң балансының активi ретiнде көрiнiс табады, сонан соң ғана қаржы-шаруашылық iс-әрекеттiң қорытындысы туралы есебiнiң көрсеткiшi ретiнде бола алады.

Кезең шығындары сол есептiк кезеңде есептен шығарылады және өткiзiлмеген өнiм мен аяқталмаған өндiрiс қалдықтары ретiнде келесi есептiк кезеңге өткiзiле алмайды. Негiзiнен бұл сұрақтар шаруашылық субъектiнiң баға саясатына қатысты шешiм қабылдауда қажеттi болып табылады.

Жалпы және әкiмшiлiк шығындар-бұл басқарумен және өндiрiстi Ұйымдастырумен байланысты шығындарү Жалпы басшылықпен байланысты жалпышаруашылық және әкiмшiлiк шығындарына келесiдегiлердi жатқызуға тура келедi.

• 
  әкiмшiлiк персоналға қатысты қызметкерлердiң еңбекақысы
  
• 
  өндiрiсте және аруашылықта қызмет көрсетумен айналысатын персоналдық еңбекақысы
  
• 
  әкiмшiлiк персоналдық және қызмет көрсету сомасының қызметкерлерiнiң еңбекақысынан қабылданған заңдық нормалар бойынша әлеуметтiк және медициналық сақтандыру органдарына, зейнетақы қорына, жұмыспен қамтудың мемлекеттiк қолына шегерiмдер.
  
• 
  Басқарма әкiмшiлiк аппаратын, шаруашылық субъектiнiң құрылымдық бөлiмшелерiне қызмет көрсетушi қызметкерлердi, материалды-техникалық және көлiктiк қызметтердi ұстап тұру үшiн, оның iшiнде қызметтiк жеңiл автокөлiктi жарақатандыру шығындары және қызметтiк iс-сапарлар үшiн жеке көлiктi пайдаланғанда төленетiн компенсация.
  
• 
  Басқарманың техникалық құралдарына, байланыс құралдарына, дабыл қағу құралдарына, есептеу орталықтары мен басқа да техникалы құралдарының қызметi мен оларды қаржыландыруға шығындар.
  
• 
  Игерушi салалардағы дайындама жұмыстары үшiн жұмсалымдар, егер ол күрделi жұмсалымға қатыссыз болса, яғни негiзгi қордың негiзiнде қаржыландырылмайды.
  
• 
  Құрылып жатқан кәсiпорының дирекциясын, дирекция болмаған жағдайда-техникалық бақылау жоспарын ұстап тұру шығындары, сонымен қатар жаңа Ұйымдар мен обьектiлердi пайдалануға берумен байланысты шығындар.
  
• 
  Құрылыс монтаждау жұмыстары мен кейбiр жобалаудағы жетiспеушiлiк шығындары, бұлiну мен сыну, қорларды тасымалдау кезiндегi бұлiнулер, ревизия бойынша шығындар және басқа да шаруашылық субъектiнiң есебiнен төленетiн шығындарү
  
• 
  Әкiмшiлiк басқару құралдары мен жүйелердi құру және дамытудың шығындары
  
• 
  Банктiк қызметтiң төлемдерi
  
• 
  Кәсiпорынның әкiмшiлiк персоналының iс-сапар шығындары
  
• 
  Әкiмшiлiк басқару аппараты қызметкерлерiн бiр орнынан келесi орынға ауыстыру шығындарыү
  
• 
  Мекемелiк, типографиялық, почта-телеграфтық және телефонмен байланысты шығындар.
  
• 
  Қызмет көрсетушi өндiрiс пен шаруашылықты ұстау шығындары
  
• 
  Жұмыс күшiн ұйымдастыру, кадрларды оқыту, комиссиондық шығындар мен қызметкерлердiң жұмыстан шығарылғаны үшiн төленетiн шығындары.
  
• 
  Жалпы шаруашылық мақсаттағы негiзгi қорлардың жолы (аренда) бойынша шығындару;
  
• 
  Салықтар, мүлiктен және жылдымайтын мүлiктен алынатын шегерiмдер мен жиналымдар;
  
• 
  Коммуналдық қызмет, кәсiпорынды қорғау, ығындары өртке қарсы қызмет шығндары жән осы сияқты шығындар.
  
• 
  Қоймадағы тауарлы-материалдық қорлардың жетiспеушiлiгiнен болатын шығындар мен бұлiну, қарау шығндары.
  
• 
  Консультанттар мен ақпараттық қызмет көрсету төлемдерi.
  
• 
  Денсаулық сақтау объектiлерiн, мектепке дейiнгi балалар мекемелерiн, сауықтандыру лагерлерiн, мәдениет және спорт объектiлерiн ұстап тұру шығындары.
  
• 
  Іызметкердiң жұмыс орнына жету үшiн жұмсалатын шығындар, арнайы маршруттармен, қоғамдық көлiкпен,
  
• 
  Салынатын айыппұлдар және басқа да санкция түрлерi.
  
• 
  Кiрiстiң қысқаруына байланысты айыппұлдар.
  
• 
  Мүлiктiң жоғалуымен байланысты шығындар.
  

Бұл шығындардың барлығы 7210 “Жалпы және әкiмшiлiк шығындары” шотында есепке алынады. Шоттың дебетi бойынша жалпы және әкiмшiлiк шығындардың құны тиiстi шоттрадың кредитiмен корреспонденцияланады:

Аудитор осы шаруашылық операциялардың көрiнiсiнiң дұрыстығын тексеру қажет. Олардың Бас кiтаптағы мәлiметтермен, N14 7210 “Жалпы және әкiмшiлiк шығындар” шоты бойынша журнал –ордердiң мәлiметiмен сәйкестiгiн анықтауы тиiс.

Кезең шығындарының келесi түрлерiне проценттер бойынша шығындары жатады.

Бұған қатыстылар:

• 
  Банктiк кредиттер бойынша процент төлемi.
  
• 
  Жабдықтаушылардың кредитi бойынша процент төлемi.
  
• 
  Мүлiктi жалға беру бойынша процент төлеу шығындары.
  

Аудитор тауарлы-материалдық қорлардың сатуымен байланысты шығындарды тексеруге көп көңiл бөлуi керек. Бұл шығындардың құрамына төмендегiлер кiредi:

- Сауда сомасы қызметкерлерiнiң жалақысы, сауда сомасы қызметкерлерiнiң жалақысынан шегерiмдер, мүлiктi сақтандыру шығындары, iс-сапар шығындары, амортизациялық шегерiмдер және негiзгi құралдарды сақтау шығындары және басқалары;

- Жүктi арту пунктiне дейiн жеткiзу, орау, тиеу жұмыстарының шығындары, комиссиондық жинақтауға, коммуналдық қызметтерге, тауарды сақтау мен сату үшiн арналған мекенжайды ұстап тұру шығындары.

- Нарықтағы тауар қозғалысы үшiн жұмсалатын шығындар, маркетинг шығындары, жарнамалық өнiмдердi жасау және өңдеу шығындары, кермелерге қатынасу, жәрмеңке, тауар түрлерiнiң құны және басқа да шығындар жатады.

Бұл шығындар 7110 “Өнiмдi өткiзумен байланысты шығындар” шотында есепке алынады. Оның дебетi бойынша шығындардың құны көрiнiс табады. Келесiдегiдей шоттармен корреспонденцияланады:

Ақшалай қаражаттар есебi бойынша –төлем сомасына,

Тауарлы –материалдық қорлар –оларды пайл\далану құнына

Нарықтық экономика жағдайында кез келген кәсiпорынның көздеген мақсаты кiрiс алу болып табылады.

Бухгалтерлiк есеп стандартының талабына сай қаржы-шаруашылық келесiдегiдей ақпараттар болуы тиiс:

1. 
   Өнiмдi (жұмыс, қызмет) өткiзуден түскен кiрiс.
   
2. 
   Жалпы кiрiс.
   
3. 
   Негiзгi қызметтен түсетiн кiрiс.
   
4. 
   Негiзгi емес қызметтен түсетiн кiрiс.
   
5. 
   Салық салудан кейiнгi қарапайым қызметтiң кiрiсi.
   
6. 
   Салық салудан кейiнгi қарапайым қызметтiң кiрiсi.
   
7. 
   Төтенше жағдайлар кiрiсi.
   
8. 
   Таза кiрiс.
   

Оның көлемi N11 журнал-ордер мәiлiметтерiнiң негiзiнде анықталады. Өнiмдi өткiзу өзiмiзге белгiлi, қор айналымының соңғы стадиясы болып табылады. Оның көлемiне қаржы-шаруашлықы қызметтiң, қорытындысы, айналым көрсеткiштерi мен рентабельдiлiгi тәуелдi болады.

Сондықтан өнiм өткiзу процесi кәсiпорын басшылығының назарында болады. Оған жоспарлау кәсiпорын тапсырыс алумен толық қамтылғанда ғана басталады, осының негiзiнде номенклатура бойынша жоспар құрылады. Тапсырыстар өнiмге тапсырыс берушiлер мен материалдарды жеткiзулермен де келiсiледi. Сатып алушылармен келiсiм-шарт түзiлiп, онда тауардың ассортиментi, тиеу мерзiмi, саны мен сапасы, есептесу түрi көрсетiледi.

Аудитор өнiмдi өткiзу және тиеу жұмыстарының дұрыстығын тексеру кезiнде мiндеттi түрде келесiдегiлердi анықтауы қажет:

• 
  дайын өнiмдi жеткiзу үшiн келiсiм-шарт жасалған ба, жасалса олардың дұрыстығын анықтау;
  
• 
  өнiмдi тиеу құжаттарының дұрыс толтырылуы,
  
• 
  тиелген өнiмдердiң бағаларының дұрыс толтырылуы,
  
• 
  тиелген өнiмдер үшiн төлем талаптарының банктерге дер кезiнде ұсынылуы;
  
• 
  өнiмдi босату бойынша құжаттардың дұрыс толтырылуы;
  
• 
  дайын өнiмнiң қоймадағы есебiн ұйымдастырудың дұрыстығы,
  
• 
  өнiмдi тиеу мен өткiзу бойынша құрылған бухгалтерлiк жазулардың дұрыстығы;
  
• 
  7010 ”Негiзгi қызметтiң кiрiс” бөлiмшесi шоттары бойынша жазулардың Бас кiтаптағы және қаржы-шаруашылық қызметтiң нәтижесi туралы формаларындағы жазулармен сәйкестiгi.
  

Негiзгi емес қызметтiң кiрiсi өнiм өндiру және өткiзу операцияларымен байланысты емес. Бұл кiрiстiң түрлерiне келесiлер жатады:

1. 
   материалдық емес активтердi сатудан түскен кiрiс,
   
2. 
   негiзгi құралдарды сатудан түскен кiрiс,
   
3. 
   құнды қағаздарды сатудан түскен кiрiс,
   
4. 
   процент түрiндегi кiрiстер мен акциялар бойынша дивиденттер
   
5. 
   курстық айырмашылықтан болатын кiрiстер,
   
6. 
   Билiктiң атқарушы органдарының субсидиялары,
   
7. 
   Басқалары. Бұл шотта қарыздарды есептен шығарудан болатын кiрiстер есепке алыну мүмкiн, сонымен қатар тауарлы-материалдық қорларды, материалдық емес активтер мен негiзгi құралдарды қайта бағалаудан болатын кiрiстер, өткен жылдардың кiрiстерi, роялти және өнiм өндiрумен байланысты болатын кiрiстер есепке алынады.
   

Аудитор осы түсiндiрме жазбаларындағы жарияланымдарды мҮқият түрде игеруi қажет.

Кiрiстердiң қорытынды көрсеткiшi болып таза кiрiс табылады. Мұнда қарапайым қызмет пен төтенше жағдайлардың кiрiстердiң сомалары анықталады.

Таза кiрiстiң көлемiн тексере отырып, аудитор, мынаны бiлуi қажет. Таза кiрiстi анықтау әдiсi бухгалтерлiк есепте салық есебiнен ерекшеленедi. Іарапайым қызметтен түсетiн кiрiс салық салуға дейiн бухгалтерлiк есепте салық салынып отырған кiрiспен сәйкес келмейдi. Таза кiрiстiң көлемi салық заңдылығына сай, осы жыл үшiн төленiп отырған, салық салынатын табыстан шегеру жолымен есептелiнедi.

Аудитор осы шаруашылық операциялардың көрiнiсiнiң дұрыстығын тексеру қажет. Олардың Бас кiтаптағы мәлiметтермен, 7020 “Жалпы және әкiмшiлiк шығындар” шоты бойынша журнал–ордердiң мәлiметiмен сәйкестiгiн анықтауы тиiс.

Кезең шығындарының келесi түрлерiне проценттер бойынша шығындары жатады.

Бұған қатыстылар:

• 
  Банктiк кредиттер бойынша процент төлемi.
  
• 
  Жабдықтаушылардың кредитi бойынша процент төлемi.
  
• 
  Мүлiктi жалға беру бойынша процент төлеу шығындары.
  

Аудитор проценттер төлеу шығындарының есебiмен байланысты шаруашылық операциялар бойынша шоттар корреспонденциясының дұрыстығын тексеруi қажет. Сонымен қатар Бас кiтаптағы берiлгендердiң “Проценттер бойынша шығындар” шотының кредитi бойынша N14 журнал-ордермен сәйкестiгiн анықтайды.

Аудитор тауарлы-материалдық қорлардың сатуымен байланысты шығындарды тексеруге көп көңiл бөлуi керек. Бұл шығындардың құрамына төмендегiлер кiредi:

- Сауда сомасы қызметкерлерiнiң жалақысы, сауда сомасы қызметкерлерiнiң жалақысынан шегерiмдер, мүлiктi сақтандыру шығындары, iс-сапар шығындары, амортизациялық шегерiмдер және негiзгi құралдарды сақтау шығындары және басқалары;

- Жүктi арту пунктiне дейiн жеткiзу, орау, тиеу жұмыстарының шығындары, комиссиондық жинақтауға, коммуналдық қызметтерге, тауарды сақтау мен сату үшiн арналған мекенжайды ұстап тұру шығындары.

- Нарықтағы тауар қозғалысы үшiн жұмсалатын шығындар, маркетинг шығындары, жарнамалық өнiмдердi жасау және өңдеу шығындары, кермелерге қатынасу, жәрмеңке, тауар түрлерiнiң құны және басқа да шығындар жатады.

Бұл шығындар 7110 “Өнiмдi өткiзумен байланысты шығындар” шотында есепке алынады. Оның дебетi бойынша шығындардың құны көрiнiс табады. Келесiдегiдей шоттармен корреспонденцияланады:

Ақшалай қаражаттар есебi бойынша –төлем сомасына,

Тауарлы –материалдық қорлар –оларды пайдалану құнына;

Аудитор жүргiзiлген бухгалтерлiк жазулардың және Бас кiтап мәлiметтерiнiң 7110 ”Өнiмдi өткiзумен байланысты шығындар” шотының кредитi бойынша N14 журнал–ордердiң мәлiметтерiнiң сәйкестiгiн тексеруi қажет.

Бұдан әрi аудитор, материалдық емсес активтердiң, негiзгi құралдарды, құнды қағаздарды сатумен байланысты негiзгi емес қызметтiң шығындарына көңiл аударуы тиiс.

Мұндай шығындардың мәлiметтерi ”Негiзгi емес қызметтiң шығындары” бөлiмшесiнiң шоттарында сақталады. Аудиторға осы шоттар бойынша жасалған шаруашылық операцияларының көрiнiсiнiң дұрыстығын тексеру қажет, сонымен қатар осы шоттар бойынша Бас кiтап мәлiметтерiн “Негiзгi емес қызметтеiң шығындары” бөлiмшесiнiң шоттары бойынша N14 журнал-ордермен салыстырылады.

Аудитор табыс салығы бойынша шығындарға аса көңiл аударуы тиiс. Заңды тұлғамен есептiк кезеңде алынған табыс салығымен байланысты шығындар туралы ақпарат 7410 шотта есепке алынады. Бұл шоттың дебетi бойынша салық төлемдерiнiң сомасы көрiнiс тапса, ал кредитi бойынша салықтық төлемдерден үнемдеу сомасы көрiнiс табады.

Аудитор табыс салығы бойынша өндiрiстiк есеп айырысулардың дұрыстығын тексеру қажет. 7410 шоттың мәлiметтерiн N14 журнал –ордер мәлiметтерiмен салыстыруы қажет.

ХҚЕС сәйкес табыстар деп активтердің түсуі немесе ұлғаюы, немесе міндеттемелердің азыюы түрінде болатын есептік кезеңдегі экономикалық тиімділіктің көбеюі. Табыс компанияның түсімімен қатар басқа да табыстарды қамтиды.

Компанияның түсімі дегеніміз - әдеттегі қызмет түрлерінен түсетін қаржылар, оларды сатулар, сыйақылар, проценттер, дивидендтер және лицензиялық төлемдер деп атауы да мүмкін.

Түсімді есепке алған кездегі өзекті мәселелердің бірі – оны тану мезетін анықтау. Түсім танылады, егер егер компания келешекте сенімді өлшенген табыстар алады деген ықтималдық болса. 18 ХҚЕС түсімді тану критерийлері айқындалған.

Шағын кәсіпкерлік субъектілеріне жатқызылған жеке кәсіпкерлер өздерінің шаруашылық операциялары мен оқиғаларын жеке кәсіпкерлерге арналған кірістерді есепке алу кітабында көрсетеді. Салық органында міндетті тіркелуге жататын және қосылған құн салығын төлеушілер болып табылмайтын жеке кәсіпкерлер 1-қосымшаға сәйкес нысан бойынша өз қызметі бойынша бухгалтерлік есепті қосылған құн салығын төлеушілер болып табылмайтын жеке кәсіпкерлерге арналған кірістерді есепке алу кітабында жүргізеді. Қосылған құн салығын төлеушілер болып табылатын жеке кәсіпкерлер 2-қосымшаға сәйкес нысан бойынша өз қызметі бойынша бухгалтерлік есепті қосылған құн салығын төлеушілер болып табылатын жеке кәсіпкерлерге арналған кірістерді есепке алу кітабында жүргізеді.

Кітап Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы заңнамасына сәйкес қосарланған жазба тәсілін, бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспарын және өзге де талаптарды қолданбай хронологиялық тәртіппен толтырылады.

Кітапты бастаған кезде жеке кәсіпкер ақпараттың түсініктігі, сенімділігі, салыстырмалығы, толықтығы сияқты ақпараттың сапалы сипаттамаларын қолданады. Қысқартылған, кодталған жазбаларды және символдарды пайдаланған жағдайда олардың мағынасы әрбір нақты жағдайда түсіндірілуі тиіс.

Шаруашылық операциялары мен оғиғалары бастапқы есепке алу құжаттары Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы заңнамада талаптары белгіленген бухгалтерлік есепке алу тіркелімдері арқылы ресімделеді.

1. 
   қаржы нәтижелерiне терең талдау жүргiзiп, пайданың өсу резервтерiн есептеу қажет;
   
2. 
   табыстылықты жоғарлатудың негiзгi резервi – өндiрiстiк ақау мен ысырапты азайту, болдырмау. Бұл мақсатта бiрте-бiрте жаңа технологияны өндiрiске енгiзу қажет.
   
3. 
   кәсiпорынның негiзгi қорларын, басқа да активтерiн барынша тиiмдi пайдалану.
   

1. 
   Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие. –Алматы: ИздатМаркет, 2004.-248 бет. (92, 117)
   
2. 
   Сейтқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер. -Алматы: Экономика, 2001.-466 бет. 72-130-232-162-276.
   
3. 
   Әкімбеков С.Ә., Баймұхаметова А.С., Жанайдаров У.А. Экономикалық теория. – Астана: Астана полиграфия, 2002.-398 бет. (296, 299)
   
4. 
   Әубәкіров Я., Нәрібаев К., Есқалиев М., Жатқанбаев Е., Байжұмаев Е., Досқалиев С., Жәйшібеков Ж. Экономикалық теория негіздері. –Алматы: Санат, 1998.-479 бет. (403, 406)
   
5. 
   Әубәкіров Я.Ә., Байжұмаев Б.Б., Жақыпова Ф.Н., Тәбеев Т.П. Экономикалық теория. –Алматы: Қазақ Университеті, 1999.-280 бет. (162)
   
6. 
   ҚР Бухгалтерлiк есеп және қаржылық есептілігі туралы заңы, 28 ақпан, 2007 ж.
   
7. 
   Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызмет жайлы 1998 ж. бекiтiлген Қазақстан Республикасының заңы.
   
8. 
   Баканов М.И., Шеремет А.Д Теория экономического анализа. Москва: Финансы и статистика, 2002.
   
9. 
   Барнгольц С.Б., Таций Т.М. Экономический анализ хозяйственной деятельности предприятий и объединений. Москва: Финансы и статистика, 2000.
   
10. 
    Безруких П.С., Ивашкевич В.Б. Кашаев А.Н., Марулис А.Ш., Островский О.М., Чумаченок Н.Г. Бухгалтерский учет. Москва: Финансы и статистика, 2002.
    
11. 
    Безруких П.С., Кондраков, Палий Бухгалтерский учет. Москва: Финансы и статистика, 2004.
    
12. 
    Вещунова Н.Л.. Основы бухгалтерского учета (задачи и вопросы). Москва: Инфра-М, 2001.
    
13. 
    Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ финансовой отчетности: учебное пособие. Алматы, 1998.
    
14. 
    Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ в системе управления финансами. Алматы, 2002
    
15. 
    Ихданов Ж. Материалдық ресурстарды тиiмдi пайдалану. Алматы: Қазақстан, 1985.
    
16. 
    Кирьянов З.В. Теория бухгалтерского учета. Москва: Финансы и статистика, 2003.
    
17. 
    Ковалева О.В. Бухгалтерский учет и аудит бухгалтерской отчетности предприятий. Ростов-на Дону Феникс, 2000.
    
18. 
    Кондраков Н.П. Бухгалтериский учет, АХД и аудит. Москва: Финансы и статистика, 1994.
    
19. 
    Козлова Е.П., Парашутин Н.В., Бабченко Т.Н., Галанина Е.Н. Бухгалтерский учет. . Москва: Финансы и статистика, 1994.
    
20. 
    Кондраков Н.П., Краснова Л.П. Принципы бухгалтерского учета. Учебное пособие. М: ФБК-Пресс, 2001.