А агародная // Franciszkańska, am Kloster str., Огородная Агародная №2 — Касцёл Маці Боскай Анёльскай I манастыр францысканцаў

Згодна Ю.Гардзееву, гарадская карчма - “Дом мескі гасцінны” на рагу Рынка і вуліцы Віленскай была пабудавана у XVI ст., аданак, можна меркаваць, што старадаўняя рынкавая карчма існавала задоўга да атрымання горадам ў 1496 г. прывілея на магдэбургскае права. Яе ўзвядзенне ў так рухлівым пункце горада тлумачыцца патрэбамі гарадской супольнасці. У 1579 r. згодна з прывілеем Стэфана Баторыя карчма была вызвалена ад платы капшчызны ці падатку з рэалізацыі алкагольных напояў: піва, мёду і гарэлкі. У другой палове XVII ст. уладальнікам гэтага пляца, забудаванага невялікай крамай, быў неякі Самаш. На суседнім участку гэта рынкавага боку жыў гарадзенскі аптэкар і лаўнік магістрата Адам Ярашэвіч, які ў 1659 r. купіў яго ад шляхціча Яна Каспра Taрaсэвіча. Забудова пасэсіі была знішчана пасля захопу горада маскоўскімі войскамі ў 1655 г. У кнізе гарадзенскага магістрата захавалася апісанне ўчастка, які быў “голы, без будынкаў з мураваным домам і склепам мураваным падземным”. Нa пачатку XVIII ст. Ярашэвіч купіў пляц Самаша і аб’яднаў яго са сваёй сядзібай, на якой стаяла камяніца і карчма. У першай паловe XVIII ст. пасэсія перайшла да магнацкага роду Сангушкаў. Уласнікам рынкавай пасэсіі з камяніцай, карчмой і драўляным домам былі вялікі літоўскі маршалак Павел Караль Сангушка (памёр 1760), яго сыны - надворны літоўскі маршалак Януш Аляксандар (памёр 1775) і маршалак вялікі літоўскі Юзаф Паўлін (памёр 1781). Тады ж тут месціўся гродзенскі кадецкі корпус. У 1778 г. сядзіба з карчмой перайшла ва ўладанне надворнага літоўскага падскарбія, гарадзенскага старасты Aнтонія Tызенгауза. Пасля адхілення Tызенгаўза ад кіравання гарадзенскай каралеўскай эканоміяй яго нерухомасці мелі перайсці да яго спадкаемцаў, аднак да гэтага не дайшло. У 1784 г. драўляны дом, які знаходзіўся на участку, за 25 злотых купіў Ян Кунц. У 1789-1795 гг. кaрчмой валодаў райца віленскага магістрата Лаўцэвіч, а камяніцай - Данкевіч. Часты пераход нерухомасці з рук у рукі прычыніўся да занядбання забудовы пляца. Таму генерал-губернатар Гродна, расійскі генерал-маёр Павел Цыцыянаў, сваім ардынсам 1795 г. загадаў правесці “люстрацыю” будынкаў гэтага пляца, якія “стваралі пагрозу пажару”. У гэтым жа годзе пасэсія вярнулася ва ўладанне сям’і Тызенгаузаў, калі Ігнацы Тызенгауз урэгуляваў пытанне даўгоў памерлага дзядзькі. Тут у склепах з нізкімі цыліндрычнымі скляпенням, у якіх у XVI ст. месціліся залы старажытнай гарадской мураванай карчмы, туліліся. найлепшыя гродзенскія вінярні.

Згодна І.Соркінай, у сярэдзіне 1880-х – першай палове 1890-х гг. камяніцай валодалі Кацэнэленбогены (па звестках на 1886 г. – Сара Кацэнэленбоген), пазней Левінсоны (па звестках на 1903, 1907, 1910 гг.). У інвентарным вопісу нерухомай маёмасці за 1910 г. указваліся две домаўладальніцы: Хая Саламонаўна Левінсон і Соша Саламонаўна Тарлоўская.

На 1886 г. дадзеная пасэсія складалася з двухпавярховага дома з мезанінам, двухпавярховага флігеля, ледніка, 7 крамаў, 2 склепаў, свірана і хлява. Уся маёмасць ацэньвалася ў 8400 руб. У 1910 г. на пляцы месціліся: два дамы, два флігелі, свіран, хлеў, якія ацэньваліся ў 47750 руб. Нерухомасць прыносіла домаўладальнікам значны прыбытак – больш за 5 тыс. руб.. Яна выкарыстоўвалася напоўніцу: здача ў наём памяшканняў пад кватэры, гандаль (магазіны абутку, пушніны, бакалеі і каланіяльных тавараў, прыладаў для пісьма і інш.), майстэрню па вытворчасці абутку, аптэку, склады, банкаўскую кантору. Наймальнікамі памяшканняў для магазінаў і крамаў былі купцы Васіль і Мікалай Мураўёвы, мяшчане Шмуэль Руткоўскі, Моўша Снарскі, Шалом Крэніца, а таксама Высокер і Кандзіцкі. Уладальнікам банкаўскай канторы з’яўляўся Нэхелій Флятэ. Аптэку ўтрымлівалі Кандратовіч (па звестках на 1894, 1895 гг.), Клінкаўштэйн (1903, 1910, 1915 гг.). З 1922 г. працавала крама канцтавараў Хацкеля Міроўскага. На 1937 г. – крама механічных прыладаў Г.Лінніка. Згодна А.Госцеву, на пачатак ХХ ст. тут, на рагу вул. i пл. Савецкай (на той час Парадная плошча) месцiлася фотамайстэрня Л.М.Гельгора - выдатнага гродзенскага фотамайстара. На 1926 г. працавала цырульня “Michał i Władysław”, у 1934 г. – крама Г. Лініка па продажу швейных машын, друкарак, ровараў, матацыклаў, радыёпрыёмнікаў, фота і электратавараў. На 1937 г. – турыстычнае бюро “Orbis”.

У 1945 г. тут адчынілася крама № 25 “Горпищепромторга”. Рашэннем выканкама Гарсавета ў Гродна ў чэрвені 1947 г. адчынілася ўніверсальная прамтаварная крама “Главособунивермаг”, якой былі перададзены две крамы: № 25 “Горпищепромторга” на вуглу вуліцы Савецкай ды Савецкай плошчы з “...прилегающим к нему пивным ларьком Треста столовых и ресторанов и чайной Военторга” ды недабудаванай крамаю “ Горпищепромторга” па вуліцы Савецкай № 29. У лістападзе 1962 г. на першым паверсе гэтага дома адчынілася дыетычная сталоўка. У 1972 г. у будынку працавала цырульня № 2 гарбыткамбіната. Па стану на 1982 г. – крама “Союзпечать”.

Савецкая № 3 — Дом Тарлоўскага. Год пабудовы — 1880, 1890, 1914. Перабудоўваўся ў 1924 і 1933 гг. Эклектыка. Тут размяшчаліся крамы, пякарня, склеп садавінны, 12 кватэр.

У кастрычніку 1944 г. абутковая і кравецкая майстэрні на першым паверсе былі выселяны на вул. Акадэмічную № 2, а замест іх памяшканне заняла кантора “Военторга”. У канцы мая 1945 г. тут быў адчынены «пункт для скупки у населения предметов широкого потребленияи домашнего обихода с немедленной оплатой наличными деньгами». У верасні 1945 г. “Военторгу” было прапанавана вызваліць два пакоі, якія займалі майстэрні па рамонту друкарак і веласіпедаў, “...для организации «Американки» артели «Красная звезда»”. У 1964 г. у доме працавала фотаатэлье № 4 “Горбыткомбината”, затым - гарнізонны ўнівермаг. Пасля пераезда універмага ў 1966 г. в новы будынак па проспекту Касманаўтаў, тут адкрылася крама аблкнігагандлю «Ученика и учителя». У мае 1968 г. было прынята рашэнне пра арганізацыю крамы магазина «Белювелирторга» па продажу тавараў за валюту.

У канцы XIX ст. тут знаходзіліся мураваныя дамы дамы Лейзера Брэгмана і яго жонкі Яхі Грынберг з крамамі Мухіна, Жоўтка і Раўтэнштэйна ды дом Таўбы Грынберг на месцы былога палаца Сапегаў. Тут на пачатак ХХ ст. жыў галоўны равін гродзенскай яўрэйскай абшчыны Абрам Гелборт, ды Ісаак і Леон Резніковічы. На 1926 г. у доме пад № 6 знаходзілася ювілірная майстэрня М. Кузніцкаг; у доме пад № 8 працавалі друкарня Ю. Любіча, выдавецтва Жолтока, а так сама ювілірная майстэрня Хешэса. На 1937 г. у доме пад № 2 былі крама аўтапакрышак «Goodier» М. Кучкоўскага і сыноў ды «Dom bankowy Bracia Zakhem».

Зараз на першым паверсе - прадпрыемствы грамадскага харчавання, другі паверх жылы; у праездзе дома — грыль-бар ( з 2009 – музычная крама ).

Гродзенская школа, якую ўтрымлівалі дамінікане, з 1797 г. стала называцца ўезднай шляхецкай школай. У 1801 г. у школе працавала 7 настаўнікаў. Усе настаўнікі, акрамя выкладчыка нямецкай мовы Дамініка Браўна, былі прадстаўнікамі шляхты і мелі духоўнае званне. Прэфектам школы быў Ян Стырпейка (1797-1803 гг.). Па дадзеных "Ведамасці аб вучылішчах" з 1 студзеня 1803 г. у Гродзенскай школе штат настаўнікаў павялічыўся да 9 чалавек, якія навучалі 160 вучняў. Прэфектам стаў настаўнік права Мікалай Ждановіч. У 1825 г. школе надалі ранг дамініканскай 4-класнай гімназіі пры якой утварылі трохкласную уездную школу. У 1831 г. гімназія і школа пры ей былі зачынены, але ў тым жа годзе аднавілі сваю дзейнасць. Ужо ў 1832 г. 14 настаўнікаў навучалі 79 вучняў у гімназіі і 155 вучняў ва ўезднай школе. Прэфектам школы ў тэты час з'яўляўся Кандзід Зяленка( 1797-1860 ) – першы дырэктар публічнай бібліятэкі, пазней сасланы ў Арыенбург. За актыўны ўдзел у антыдзержаўных выступленнях, Гродзенскі генерал-губернатар князь Даўгарукi загадаў лiквiдаваць Гродзенскi дамiнiканскi манастыр з iснаваўшай пры iм гiмназiяй i перадаць манастырскiя будынкi ў ведамства народнай адукацыi для заснавання ў Гродна свецкай гiмназii.6 красавiка 1834 г. на базе дамiнiканскага вучылiшча была адкрыта Гродзенская мужчынская гiмназiя. Пры гiмназii iснавала ланкарцерскае вучылiшча, якое выконвала ролю падрыхтоўчага. Усё выкладанне i перапiска iшлi на рускай мове. У сваiм водзыве (яшчэ 12 чэрвеня 1833 г.) губернатар Мураўёў знаходзiў "помещения классов темными и тесными; в некоторых классах нет места для скамеек и многие ученики во время уроков должны стоять". У 1834 г. гімназія атрымала новы бюджэт (стала ўтрымлівацца за дзяржаўны кошт), а ў 1835 г. новую назву - губернская гімназія.У 1865 г. гiмназiя была пераўтворана ў класiчную з дзвюма старажытнымi мовамi. У 1871 г. была праведзена новая рэформа гiмназiй i прагiмназiй. 20 кастрычнiка 1913 г. мiнiстрам народнай адукацыi была прынята праграма па пабудове неабходных памяшканняў для мужчынскiх гiмназiй без пансiянатаў. Згодна з гэтай праграмай у гiмназii прадугледжвалiся жылыя памяшканнi, якiя ўключалi кватэры дырэктара, iнспектара, памочнiка класнага настаўнiка i пiсьмавадзiцеля ( Т.Булацэвiч Гродзенская мужчынская гімназія (другая палова ХІХ ст.-1917 )). У будынку дамініканскай гімназіі знаходзілася вялікая бібліятэка (каля 20 тысяч тамоў), якая пасля ліквідацыі ордэна іезуітаў у 1773 г. папоўнілася часткай кніжак гродзенскага калегіўма. Тут выкладалі - маляванне, чарчэнне і чыстапісанне мастак Якаў Зянковіч, гісторыю – Я.Арлоўскі, вучыліся брат К.Каліноўскага – Віктар, гісторык У.Латышэў, філосаў А.Макавельскі. На 1926 г. у будынку працавала дзяржаўная жаночая васьмікласная гімназія імя Эміліі Плятэр ды мужчынская настаўніцкая семінарыя, кніжная крама і склад школьных прыналежнасцей “Ognisko».

Па стану на 1954 г. у будынку працаваў калбасны цэх мясакамбіната. Зараз – жылыя памяшканні. Праект рэканструкцыі будынка знаходзіцца ў рацпрацоўцы.

На пачатак ХХ ст. за гімназіяй знаходзіліся адрамантаваныя мураваныя дамы з амбарам і стайняй на падворку купца Ізраэля Закгэйма з крамай Каплана, новай банкаўскай канторай Гурвіч і магазінам гаспадара.