§ 68-69. Глаголин хусуси спряженйир. Глаголин ктикьу ва составнан формйир

1 Табасаран чIалнаъ глаголиз 4 спряжение а: I. актив спряжение, II. пассив спряжение, III. эйсивалин ва IV. хътакбан.

Глаголин спряженйирин уьмуми таблица

(гьамусдин вахтнаъ).

а) Глаголин вахтназ тялукь вуйи формйир глаголин вахт улупбан ва причастиейин формйирихъ –ган, -хъан, -кьан, -си, -митла ва гь.ж. аффиксар хъаъбиинди арайиз гъюру.

б) -Хьиб, -шт1ан, -ки, -к1ан, -шул, -да, -а ва гьацира жара частицйир хъаъбиинди глаголариз саб саягъ (ранг) тувру.

3. Саспи глаголин составнан формйир глаголарихъ апIуб, хьуб кюмекчи глаголар хъаъри арайиз гъюра.

Адауб, дисуб, йивуб, лицуб.

Гьясназ, чаз айи варитIан багьалу мутму чахьан тадабгъси, айи.

БицIидарин ишбу гизаф давам тувундар. Дадайи гъаписи гъабхьну: сацIиб гъишну, хъа ккебехъну. Думу булагъдилан гъюруган, дурарикан сарира гьич чIушаркьан апIури имдайи. Дурариз, фукьан гъишишра, чирккв чпин хлиз дяргъруб аьгъю гъабхьнуш кIурза. БицIидар айи гьял гъябкъю дадайин машнакк инчI ккабхъру. Амма бицIидарин улариан дугъаз аьлхъюб ваъ, ажугъ рябкъюру. Себеб кьалу хилари дитIиршну кацIнайи машариъра айи. Дугъан гарцIларилан кьаран бицIи архар ахмиш духьнайиси рякъюйи… БицIидарихьна хъуркьган, дурарин ажугълувал дубгуз кIури, дадайи гьамцира кIуру «Йиз баяриз тукандиан аьхю уччвудар гатдин чиркквар гъадагъурза». Амма бицIидарин лигуб дигиш шулдар (Ш.Ш.).

193-пи илчIихуб. Ичв ккуни хулан гьяйванатдикан, глаголин ктикьу ва составнан формйир ишлетмиш апIури, ихтилат бикIай.

194-пи илчихуб. Преддложенйириъ глаголин ктикьу ва составнан формйир фуну членар вуш, улупай.

Хабардар апIбан диктант.

Швеъдинна слин арайиъ айи манзил йицIуб метртIанра цIиб гъабши. Саб-сабдиз гъяркъиган, дурар гьилиркъдарси дийигъу. Силхьан дар чIулиан кьяляхъ хътабкуз шулдар. Дидин чIарар зазарси гъаши. Думу, чан кIанччар учIру апIури, дявдиз гьязур гъабши.

Швеъра кьяляхъ хътабкундар. Дидиз, белки, усалвал гардандиъ бисуз ккундайхьиб! Диди чан улхьан бацар за дапIну, хъана ис гъапIу. Диди, белки, чаз силхьан гучI гъабшиган, бацар за дапIну, рей зигурайхьиб? Думура, кьяляхъ хътадабкди, дявдиз гьязур гъабши.

Дурар кьюбибра, дяви ккебгъбан себебнахъ лицурайидарси, саб-швнуб секунддиъ фикрикк гъаши. Яраб ЦIараблиз бас гъапиш, фици шуйкIан? Думу фунубдихъанди шуйкIан? Фунубдиз гъанцI йивуйкIан? Силхъанди дубхьну, швеъдиз гъанцI гъивну пну, слиз дидин кьадри шулинхъа? Швеъдихъанди дубхьну слиз гъанцI гъивну кIури, швеъди дидиз баркаллагь кIуринхъа, дурар кьюбибра ЦIараблин душмнар ву (А.Ж.).

Табасаран чIалнаъ глаголар дюзди дикIбан саб-швнуб къайда а:

1. улдудучIвру глаголарихъ пассив спряжение хътар: ахуразу, лихураву лицураву ваъ, хъа ахураза, лихурава, лицурава дидикIну ккунду.

2.Улхбан чIалнаъ глаголин ялгъуз кьадарнан 2-пи кас улупру аьхирарик (гизафси инкар формйирик) кайи в, й сесер гъядахьуру.

БикIбаъ дюзи формйир ипIарва, дирипIарва гьисаб апIура.

3.III спряжениейиъ гизаф кьадарнан 1-пи ва 2-пи кас улупбан аьхирарин улихь, табасаран чалназ кьюб жа-жара ачухъ сесер чиб-чпихъди гъювал хас дархьбаз лигну, й сес арайиз гъюру.

Месела: а ихь-айихь, ккудубкIура ичв-ккудубкIурайичв ва гь.ж.

4.II-IV спряженйириъ глаголин 1-пи ва 2-пи кас улупбан аьхирар вуйи ччвурнан еринар жаради дикIуб дюз дар.

5.Табасаран чIалнан глаголиъ, миди вуйи чIалнан паяриътIан артухъди, ачухъ сесерин агьенг къанун арайиз гъюра.

6.Глаголин –ган аффикс хъайи формйириъ гьадму аффиксдин улихь хьайи ачухъ сес я жара сесназ (й-йиз) илтIибкIура, ясана гъядябхъюра.

Гъядягъюб, удучIвуб, йибкIуб, гъадагъуб, жабгъуб, дисуб, эргуб, хъеуб, гьипуб, ип1уб, урччуб, деуб, алахъуб, адахъуб.

а). Глаголариъ ачухъ сесерин агьенг къанун фици арайиз гъюраш йипай.

КIваин илмияв, юкьуд йигъ мидиз улихьна уву узуз вичар … Эскрин аьхиримжи гафарихъди сабси дишагьлийин улариъ бахтнан акв абхьу, дурарик, ерццурайи кьюб даграк, шадвалин мархь кубкIу, ва Расулиз, кьаби хпири чаз тувуб тувайизра, аьгъю гъабши: ав, кIваин илми…

Гьелбет, кIваин илмийиз… Фици кIваълан гъябгъюрухъа?-Багъишламиш апIин, йиз бай, дишлади аьгъю гъахьундар кIури уву. Кьабивал-наразивал ву, улариз ужуди рябкъюри имдариз,- давам гъапIу дугъу гукIни сесниинди.

Расулиз кьаби хпирихьан вичарин сир гьерхуз ккундайи. Юкьуд йигъ ккилигури гъузнийи думу элгьет йигъ улубкьбаз, хъа гьамус, кьаби хпир багахь хьайиган, Расулихьан гьеле частнаъ имиди гьязур гъапIу суалар тувуз шуладайи (Ю.Б.).

Марцци гьиссар ивну гъубху халачи.

Убхурава аьшкьниинди халачи,

Зегьметниин юкIв али йиз аьзиз чи.

Гюрчег дарин халачийин накьишар,

Завуъ айи гъизил хядраз ву ухшар.

Фукьан зарбди дюхюраш лигай гугар,

Талитнаъ а хиларихъди йиз улар.

Умунвали абцIна «Табасаран» цIар,

Гьарсаб гугну апIураяв вацIрацIар.

Гьялак махьан, явашди убх, аьзиз чи,

КIван жумартвал ибтнай яв халачи.

Гьяйиф дарин ккудукIуз му накьишар,

Завук кархьнай хядариз вуйи ухшар.

Ишривуз уьмриъ гьадмукьа уж’валар,

Фукьан кетIнуш уву халачик гугар,

Марцци гьиссар ивну гъубху халачи,

Уьмрин даягъ ибшривуз, йиз аьзиз чи (Ж.Гь.)

Чешне: Убхурава-глагол (гьапIуб?-убхуб), улдубчIвру гл., хабар тувбан наклонение, гьамусдин вахт, 2-пи кас, ялгъ.кь., актив спряжение, къанажагълу класс, предложениейин кIулин член сказуемое, фу апIурава? суалназ жаваб тувра.

198-пи илчIихуб. Текст, гъидирчнайи гьярфар гъяъри, кибикIай. Гафар дюзди дикIбан гъаврикк ккаай. Глаголикан учвуз аьгъю гъабшиб, хъайи-хъайибси кидибтай.

Селиматдин айи-адру бай Рашид…из чан дада завук …айи хядтIан, ригъна ваз…ан багьа вуйи. Зейнабатдизра-юкIв улу…кьну Рашиддиз швуваз гъафи…из ва гьадгъахъди албагну, дадлу уьмур хъапIра…ириз-чан сижарин гьюрмат гьарган дю…хну ккундийи.

Чан веледдин шад гележег ва хушбах…вал бадали жафа гъизигу Селиматдин маш улари… кка…хьубси, Рашиддин кефйир ачухъ шуйи ва дугъаз учв, чан дадайин саб жерге фикрари чан - гьамусдин деврин инсандин цIийи фикрариз наразивал хуру…ра, бах…лу бай вуйиганси рякъ…йи. Велед бабаз, баб велед…из шириндар шулу сарун! Бязи вахтари, дишагьлийирин тясирна… ккахъу сяътари, дугъриданна, Рашиддин дадайин хасият буш шуйи (П.Кь.).

Глаголар разбар апIбан чешне.

1.ЧIалнан пай (глагол).

2.Асул форма.

3.Глаголин грамматикайин мяна.

4.Морфологияйин лишнар: улдучIвру ва улдудучIвру гл., наклонение, вахт, класс, кас, кьадар, спряжение.

5.Синтаксисдин роль.

6.Фициб суалназ жаваб тувру.

Дабхъна-глагол (гьапIуб?-дабхъуб) ху айи гьял улупура, улдудубчIвру гл., хабар тувбан наклонение, гьамусдин вахт, къанажагъсуз кл.,3-пи кас, ялгъ.кь., актив спряжение, предложениейиъ кIулин член сказуемое ву, гьапIра? кIуру суалназ жаваб тувра.

Зав’ин али дифари мучIушин гъати апIурайи. Ваз дифари ухдитIан чпин далдайикк ккапIнайи. Ич улихь хьайи цIин аржлар рюкъди ккаънайи. Наънан вуш ярхлаан цIийир гьеречуз, биши гъугърумар апIуз хъюгъю. Берейин улихь майдандиин дахьнайи сикин марччарин ниъру гьавайиз саб жюрейин умунвал туврайи. Дагъдин гъабгъу гьавайихъан ламун шей’арин ва никкдин ниъ гъюрайси вуйи.

Арабир марччарина цIигьари апIурайи уьгьйирина инчйири наан-вуш, ярхла дарди, чарвйирин лиж айиваликан хабар туврайи. Дагълар я цицIарин, я жакьварин сикин даршлу сесер адарди, нивкIуъ айидарси вуйи. Амма душварин саламатвал чIур апIурайи, гъюблан-гъюбаз багахь шулайи цIийир гьеречбар ва завар рахбар ккергъу. Думу сесер ярхлаан гъюрайи тупарин сесериз ухшар вуйи.

-Мархь убгъуру, баяр,- гъапи Паша халуйи. Марччарин лижран гьар терефнахъ дахьнайи хуйирира, замин гъаравлариси марччар уьрхюрайи.

Узура Паша халуйи туву юртнакк сикин гъашиза. Юртнан канчIлиин кIул иливну, ЦIарабра йиз гъвалахъ дабхъу.

ЦIийир тюнтди гьеречуз, завар зарбди рахуз хъюгъю. Сифте са-сабди, хъа вагърагъ хъади юртниин йивуз хъюгъю мархьлин гъагъи цIадлари сес илипу. Дурарин сесну машгъул дапIну, узура хабар дарди, нивкIуз гъушза. (160 гаф). (А.Жяфаровдинубдиан).

1.Текстнягъян шу-шубуб аьдати ва составнан глаголар гъядягъяй ва дурар тетрадариъ дикIай.

2.Саб глаголин тамам вуйи разбор апIинай.


74-пи дарс

§ 71-72. Наречиейин гьякьнаан уьмуми гъаврикк ккауб. Наречйир арайиз гъюбан жюрйир.

1.Наречие, чак гьяракатарин, гьяларин, ерийин лишнар улупру гафар кахьрайи чалнан пайназ кIуру.

Наречйир, аьдат вуди, глаголаризна прилагательнйириз тялукь вуди шулу ва предложениейиъ дурар гьадрарихъ хъайи обстоятельствйир вуди шулу.

Месела: Сунайи халачи зарбди убхура.

Саспи вахтари наречйири существительнйир ва жара наречйир ачухъ апIури хьубра мумкин ву.

Наречйирин саб группа, чпи предложениейиъ гъабхурайи ролиз дилигну, гьам ччвурнан еринариз, гьамсана наречйириз багахь шула.

Ччвурнан еринарси группйириз жара шулайи наречйир:

гьерхбандар (наан? наънан? фила? гьаз? );

инкарвалиндар (наанк1а, филакIа, гьазкIа);

тяйинвалиндар (варишвариъ, гьарган);

тяйин дарудар (наан-вуш, гьаз-вуш);

улупбандар (дина, мина, душваъ, гьаци).

Амма вари наречйир чпин мянайиз лигну жюрйириз жараси пай шулу:

1.Йишв улупру наречйир (наан? наънан? наана? ва гь.ж.): мушваъ, мина, чIат, кьяляхъ, улихьна ва гь.ж.

2.Наречйир арайиз гъюбан жюрйир жюрбежюрдар ву. Наречйирин саб пай дюзмиш дархьидар ву.

Амма аьхюну пай наречйир жара чIалнан паярикан арайиз гъафидар ву. Дурар арайиз гъюбан асас саягъар:

а).-ди суффиксдин кюмекниинди прилагательнйирикан, существительнйирикан числительнйирикан арайиз гъюб: кIару-кIаруди, аьхю-аьхюди, адлу-адлуди, бахтсуз-бахтлуди, кьюр-кьюрди ва гь.ж.

б).-ну, -лу, -ган, -диз, -тIан суффиксарин кюмекниинди существительнйириканна прилагательнйирикан: хьад-хьадну, гаш-гашлу, бицIи-бицIиган, сач-сачдиз, кьаст-кьастIан ва гь.ж.

3.-на, -лин, -минди йишв улупру наречйир улупбан ччвурнан еринарикан арайиз гъюру: му-мина, думу-дилин, ккуму-ккина, ккинди, ккилинди ва гь.ж.

4.йишв кIуру гафнан кьюбпи пай (-шв) кибтIбиинди: му йишв-мушв, гъушв, ккушв.

5.саб жерге ктикьу ва составнан наречйир: арабир, швургъан, хъайисан, гъи-закур, ухди-ухди, гужа-гуж, саб геренди ва гь.ж.

199-пи илчIихуб. Наречйириккан цIарар ккадатай. Дурар фуну чIалнан паяриз тялукь шулаш, йипай. Наречйирин жюрйир улупай.

Мугагьназ зат дибрису кьюб люле али тюфенг униъ дубсну, Кьадир ярквран кьялаъ деънайи. Ярквраъ ляхин айириз йигъну маниди дайи, валжагъ хъайириз йишвну мичIалдира шулдайи. Йигъну ярквраъ лицури, йишвну микI кудрубкIру йишвахь ацIу гьарин кьаблиз кьял йивну дахъри, Кьадири йигъар, йишвар мучIу ярквраъ гьаърайи.

Сад йигъан йигъ лисуз багахь шулайи вахтна, чиркквариз хураг хьади гъюрайи черчелейиз чан мукь гъяйи гьархьан цIиб тинаси ягъли гьарин кюлиин кIару хъют дубсну гъябкъю. Хъют чан чиркквариз ипIрубдиз дуфнайиб вуйи.

Черчелейи ярквраъ гьарай ипу. Гъеебхьур мидин кIул’ина гъюрайи бала-хатIа фу-вуш лап ужуди гъавриъ ахъуйи. Черчелейи, кюлилан-кюлиина дубсри, вахт-вахтарик ккуру гъямгъям хъютлин улиз диш апIури, мина-тина тIибхури, хъют чирккварин багахьна гъюз гъибтрадайи. (А. Гьяжиибрагьимов).

ЦIаруди, ялгъузди, бахтсузди, адлуди, лалди, карди, читинди, сакъурди, аьхъюди, гашди, сарди, хьурди, дирбашди, ужуди, кьюрди, цIибди, начди, йигъди, йишвди.

Бахт, хьадукар, кьюрд; шубур, йирхьур, къар; мани, аьхю, бицIи, тIарам, аьхъю.

Мушваъ, чIат, сач, гвачIнин, йигъну, дирбашди, йигинди, тамамди, бегьемди, аьхючIвеъ.

Наречйир дюзди дикIбан бадали исихъайи къайдйир кIваинди уьрхюб лазим ву:

1.Прилагательнйирикан –ди суффиксдин кюмекниинди арайиз гъюрайи наречйириъ –ди дигиш апIурдар: уьру-уьруди, марцци-марцциди, ужуб-ужуди, уччвуб-уччвуди ва гь.ж.

2.Текрар шулайи ва аькси мянайин наречйириъ дефис дивру: мина-тина, гъи-закур, гъюблан-гъюбаз, кьанди-кьанди ва гь.ж.

3.Тяйин дару ччвурнан еринарстар наречйир кьялаъ дефис ади дикIуру: фила-вуш, наан-вуш, фици-вуш, наънан-ву ва гь.ж.

204-пи илчIихуб. Наречйир дюзди дикIбан къайдйир тяйин апIинай. Наречйир кади предложенйир дюзмиш апIинай.

Кьанди-кьанди, наънан-вуш, цIару-цIаруди, марцци-марцциди, савадсузди, авамди, ухди-кьанди, гужа-гуж, яваш-явашди, мушв-тушв, гъи-закур, начди-начди, гашди-гашди, ялгъузди, аькьюллуди, ацIу-ацIуди, зяиф-зяифди, аку-акуди, кью-кьюрди, лику-ликуди.

Гьаму вахтна фила-вуш дагрик куркIу аку цIадлари дидин дериндиан зяиф сес гъапIу.

-Яваш, мибшан, дагар! Гизаф зегьмет гъизигунза. Умуд уьбх, дарш вари зегьмет зяя шулу. Аьгь апIин! ЦIибтан рякъ имдар. Аку дюн’яйин сесер ерхьурачуз.

Дагрин мухриъ кутIубшвурайи хиял хъана гъизгъин гъабши. Рякъ кьяляхъ-кьяляхъ гъюдли, рягьят шулайи. Шид укIарин ччиварихьна за гъабшиган, укIари думу гъанихди убхъуз хъюгъю. Амма шид разиди вуйи. Гъит убхъри!

Дурари, гъутдиъ ахънайириз кюмекназ эрхнайи тIурнарси, штуз за хьуз кюмек апIура. Саб бицIи гагь шайизра, шид жилин зиина удубчIву.

Аьсрариинди мучIу жиликк вердиш дубхьнайи шту, ерццурайи укIари шид ухруси, ригъдин нурар ухурайи.

-Узу гьамкьан вахтна му дюн’яйихъ мягьрум вуди фици гъузнийкIан? –фикир апIурайи диди.

-Дугъри вуй цIадлар. (Ш.Къ.)

206-пи илчIихуб. Халкьдин мисалар, гъидирчнайи наречйир гъяъри, кидикIай.

Улигь гьайир … хъайирин гъяд ву. Улихь гъягърубдин кIарч уьбгъюр, … гъягърубдин – лик.

Гъюбгъю лик я ярхи шул, я … . Улархьан ярхла гъашир, кIвахьанра … шулу. … цIи, кьялхъянди аязну ургуразу. Гъидин йигъ … йигъахъ мутуван. Гъидин ляхин- … дяхин. Гъи кур-пиян -… кур-пашман. Гъи пуз ккуни гаф … гъапиш, хъана ужу ву. ГучIру улиъ … чIюрх абхъур.
207-пи илчIихуб. Наречйир ишлетмиш апIури, «Йиз ккуни гъул» темайиз саб бицIи ихтилат дюзмиш апIинай.

Наречие разбор апIбан чешне

1.Фуну чIалнан пай вуш улупуб.

2.Фуну жюре вуш тяйин апIуб.

3.Дюзмиш гъабхьи наречие вуйин, дарш дархьи.

4.Дюзмиш гъабхьи наречие вуш, фуну чIалнан пайнакан.

Чешне: Шуру гизаф гюрчегди сочинение гъибикIну.

1.Гюрчегди-наречие (фици?), ляхнин тегьер улупру наречие, дюзмиш гъабхьи, гюрчег кIуру прилагательноейикан арайиз гъафиб.

2.Гизаф-наречие (фукьан?), дережа вая кьадар улупру наречие, дюзмиш дарши наречие.


76-пи дарс

§ 74.Послелогарин гьякьнаан гъаврикк ккауб, дурар дюзди дик1уб.

1.Послелог, чак предметдинна гьяракатнан арайиъ айи жюрбежюр алакьйир улупру гафар кахьрайи, кюмекчи чIалнан пайназ кIуру.

Послелогар гьарган существительнйирихъ, ччвурнан еринарихъ ва существительнйирин йишв’ин ишлетмиш апIру миди вуйи чIалнан паярихъ хъади шулу.

Саб жерге послелогари йишван падежари улупурайи йишван алакьйир дурарин тереф улупбахъди конкретламиш апIуру.

Послелогар предложениейин членар вуди шулдар, дурар чиб хъайи гафарихъди сабси назарназ гъадагъуру.

2.Чиб ялгъуз послелогар вуйи гафар цIибтIан адар (бадали, жигьатнаан, гьякьнаан, кIуллан).

Послелогарин аьхю пай чиб наречйир вуди шлу гафар ву. Думу гафар, чиб существительнйир хътарди ялгъуз глаголиз тялукь вуди гъашиган, наречйирси майдандиз удучIвура.

Месела: Ляхин апIру вахтна кьяляхъ мугъузан.

Послелогар чпин улихь хьайи гафарихьан жаради дикIуру.

1.ЦIигь жабгъну марччаригъ гъюбчIвну. 2.Бабу столиин вичар айи зах диву. 3.УкIаригъ уьру нимкъар гъяйи. 4.Мукьаъ псинчIин чиркквар айи. 5.Дагъдик марччарин сюри кайи. 6.Столиина литIнар гъафну. 7.Адаш хулаъ учву. 8.Гъвандиккан битI ккудубчIву. 9.Гьараригъян сар шлин-вуш сес гъюрайи. 10.Мусайи, гьарикк деъну, китаб урхурайи.

Му Таджикистандиъ гъабши кьиса ву. Почтнан машин ярхлаз гъубшган, шофериз ва дидиъ айи солдтариз рякъюн кьял’ин зурба пеленг дийибгъну гъябкъну. Машиндин жвар яваш дапIну, дурар пеленгиз багахь гъахьну. Пеленг машиндиин алабхьну, ижми гъармахар али бац йивну, машиндин гъвал гъячIябгъну. Шофери ход гъизгъин дап1ну, жвар кипу. Машиндикан кадабхъну, пеленг жил’ина алдабку. Пеленг сабсан ражари алабхьну, машиндин радиаторик кубсну, рукьариин кьацIар алахьуз хъюгъну. Хъасин гъагъидиси гъудубжвну, рякъюн гъирагъдихъ хъайи рукаригъ гъюбчIвну.

Гьаму гьядисайин гьарайнахъ гъафи солдтариз думу рякъхьан юкьуб километрйин манзилнаъ гъибихъну. (Газат).

210-пи илчIихуб. Ялгъуз послелогар вуди шлу бадали, жигьатнаан, кIуллан, гьякьнаан гафар ишлетмиш апIури, «Ич факультет»кIуру саб бицIи сочинение дюзмиш апIинай.

211-пи илчIихуб. Текст кибикIай, дидиъ алахьурайи гъалатIарин гъаврикк ккаай.

Гьяятдианмина шюхъяр хъайи гъаз гъюрайи. КьантIайиз гъазран шюхъяр аьжайибди рякъюрайи. Думу дурарихьантина гъубшу. Шюхъяр, кIулар за дапIну, КьантIайиз лигурайи. ВаритIан дирбашсиб шюхъру, багхьантина дубшну, гъюран хъюхъник гъямгъям кучу. Дидихъди тамшир апIуз гьязур шулайибдиси, КьантIайи сумплар гъиришву, ибар за гъапIу. Вари шюхъяр дидиз лигури дийигънайи.

Саб дупну битIран шиш-ш-ш-наз ухшар сес утIубччву. Гъюраз хабар хьайизра, гъазру дидин иб гъибису. КьантIайи виркьар апIуз хъюгъю, амма гъазру иб деебтдайи. (Ш.Къ.).
77-пи дарс