А. Г. Адилов Практический курс табасаранского языка

ББК.81 603 (2 Рос. Даг)

УДК 946.12

А-30

Практический курс табасаранского языка. – Махачкала: ДГПУ, 2008 - 250 с. ( На табасаранском языке).

Корректор – Агабеков Дж., преподаватель ДГУ.

- Загиров В.М., доктор филологических наук , профессор ДГПУ.

- Курбанов К.К., доктор филологических наук, профессор ДГУ.
Практический курс табасаранского языка предназначен для студентов 1 – 3 курсов ФДФ.

В учебном пособии содержится системное изложение практического курса табасаранского языка : минимум теории о языке , максимум упражнений и заданий творческого характера .

Работа ориентирована на преподавателей и студентов ДГПУ, ДГУ, педколледжа, инновационных учебных заведений, а также учителей СОШ для организации учебного процесса по названному языку. Она может быть полезна лингвистам и всем тем , кто интересуется вопросами табасаранского литературного языка.

© Адилов А.Г. 2008

Пособиейиъ гьамусдин табасаран ч1алнан грамматикайин асас паярикан къайдайиъди ктибтура ва дурарин гьякьнаан вари жигьатариан гъаврикк ккаъра, мушвак табасаран ч1алнан фонетика ва орфоэпия, графика ва орфография, лексика ва гафар арайиз гъювал, морфология, синтаксис ва пунктуация кахьра. Гьамдихъди сабси, теорияйин гьарсаб пайнан кьяляхъ ч1алнан зиин ахтармиш ап1бан ляхин гъабхбан бадали, аьхю кьадар практический материал тувра, гьаз гъапиш диди гьарсаб темайин дериндиан гъавриъ ахъуз ва думу дубгъуз кюмек ап1иди.

Пособиейиъ материал ч1алнахъди аьлакьалу дигиш’валарихьна, артмиш’валарихьна ва гьядисйирихьна ва гь. ж. терефарихьна студентарин къанажагълу рафтар артмиш хьуз кюмек шлугансиб, дурари чпи к1ул’инди ахтармишар гъахуз аьгъювалар, удукьувалар ва вердиш’валар гьясил ап1ругансиб жюрейиинди тувра.

Табасаран ч1алнан практический курс, табасаран ч1ал аьгъю ап1баъ студентарин сабпи умбар вуйиб фикриз гъадабгъну, пособиейин автор, читин меселйир ачухъ ап1руган, илимдин аьдатнаъ, къайдайиъ убч1внайивалин терефнаан лигурайи суалнахьна гъюра. Му вая тму суалнахьна, месэлайихьна, гьядисайихьна жа-жаради лигбан саягъарикан ктибтувал китабдиъ адар.

Теорияйин фикрарин гъаврикк ккаъбан бадали, пособиейиъ ишлетмиш дап1найи илч1ихбариъ табасаран литературайин классикарин яратмишариан ва гьамусдин деврин машгьур писателарин, шаирарин эсерариан вуйи материаларикан яркьуди мянфяаьт кадабгъна. Мидланра гъайри, практический курснан пособиейиъ тувнайи илч1ихбариъ ва табшуругъариъ гизаф кьадар абйирин мисалар, агъалар, айтйир, дургъунагъар ва гь. ж. тувна. Табасаран ва Хив районарин йишварин ччвурар ишлетмиш дап1на, багъри Ватан ва ч1ал ккун ва аьгъю ап1бахьна вуйи текстар тувна, бабан ч1алниинди аьрза, счет, автобиография, расписка, доверенность ва гь. ж. дик1уз улупура.

Пособиейиъ табасаран ч1алниинди чапдиан удуч1вурайи газатариан ва журналариан сиясатдин, экономикайин, культурайин, образованиейин, диндин ва гь.ж. темйириан, ва гьацира жюрбежюр нугъатариинди вуйи, ва урус ч1алнаан табасаран ч1алназ таржума дап1ну ккуни, материалар а.

Студентари, жюрбежюр табшуругъар ва илч1ихбар тамам ап1ури, аьлакьалу улхбакан ва бик1бакан мянфяаьт ктабгъуз ва гьацира дурарин аьлакьалу улхуб ккат1абццуз пособиейиъ аьхю фикир тувра. Практический дарсариъ диалог вая ихтилат дюзмиш ап1уб, изложение вая сочинение яратмиш ап1уб, ихтилатнан вая изложениейин аьдати, ккат1абццу план дюзмиш ап1уб, аьлакьалу текст ктибтуб ва бик1уб ва гь. ж. яркьуди ишлетмиш ап1ура.

Пособиейиъ студентарин к1ул’инди вуйи ляхнизра фикир тувра. Урхурайидарин к1ул’инди вуйи ляхин артмиш ап1уб, бабан ч1алнахьна вуйи аьшкь гужал ап1уб, ч1алнан культура, ягь, намус, эдебнан къайдйир, ватанпервервалин ва ватанпересвалин, миллетарин арайиъ дуствал уьбхбан, милли халкьдин аьдатар уьрхбан ва гь. ж. гьиссар тербаяламиш ап1уб жюрбежюр материалариъ ачухъди рябкъюра.

Практический дарсариъ гьацира студентарин билиг ахтармиш ап1бан бадали улупнайи диктантар, изложенйир ва сочиненйир гъахура.

Пособие дюзмиш ап1урайи вахтна автори мицдар тягьярнан жара пособйир яратмиш ап1бан тажруба гьисабназ гъадабгъна. Табасаран ч1алнан практический курснан пособие таза программайиз асас духьну дюзмиш дап1на. Пособие дагъустан филологияйин факультетдиъ урхурайи студентариз дюзмиш дап1найиб ву, амма мидкан табасаран ч1алниина жалб духьнайи ДГУ-йин, Дербентдин педколледждин студентарихьан, миктебаринна вузарин мялимарихьан, ученикарихьан, илимдин гъуллугъчйирихьан ва гьацира къавкъаз ч1аларин месэлйириин лихурайи ерли ч1алнан ишчйирихьан, таржумачйирихьан мянфяаьт ктабгъуз шулу.

Автори, гьаму пособие гъурху ва багьалу насигьятар туву филологияйин илмарин доктор Къ. К. Къурбановдиз, педагогикайин илмарин доктор З.М. Загьировдиз ва филологияйин илмарин доктор В.М. Загьировдиз чухсагъул мялум ап1ура.

Автор.

1. Ч1ал, инсанарин арайиъ аьлакьа хьупан бадали, варт1ан метлеблу алатарикан саб ву. Ч1алнан кюмекниинди инсанар чиб-чпихъди аьлакьайиъ уч1вру, чпин фикрар ачухъ ап1уру, сар-сарин гъавриъ ахъру.

Ч1ал гьацира миллетарин арайиъ аьлакьа хьупан бадалира лазим вуйи алат ву. Абйир-бабари чпин тажруба, аьгъювалар ч1алнан кюмекниинди жигьил насларихьна рукьуру.

Ч1ал анжагъ инсанарин жямяаьтдиъ арайиз гъюру ва артмиш шулу. Гьяйванатаризра саспи гафар улупуз шулу. Маймнариз, хуйиз, иллагьки папугаяриз жюрбежюр гафар улупу гизаф дюшюшар мялум ву. Амма гьич саб гьяйванатдихьанра инсанарин арайиъ дархьиди, инсанарин жямяаьтдиъ дархьиди гьич саб гафра пуз шулдар.

Ч1ал гафарикан ибарат ву, хъа гафар чпи улупурайи (ишара ап1урайи) шей’арихъди сигъ аьлакьайиъ а. Гафну чав улупурайи мутму ихь фагьумдиз хуру. Ч1ал фикрихъди сигъ аьлакьайиъ шулу. Фикир, къанажагълувал неинки инсандихъ хъайиб ву. Фикрин метлеб ц1ийи аьгъювалар гъадагъуб, дурар къайдайиз хуб ву. Ч1алну фикрин ляхниз гъуллугъ ап1ура, ч1ал фикрихъ либхура. Ч1ал адарди гъабхьиш, фикрар саб к1алибназ хуз шулдар.

«Саб халкьдин вари вакилариз аьгъю, дурари чпин арайиъ гьар йигъандин аьлакьа уьбхбан бадали ишлетмиш ап1урайи гафари ва гьадму гафар дигиш шули предложенйир арайиз гъюбан къайдйири саб йишв’инди гьадму халкьдин ч1ал арайиз хура», - дибик1на Б. Гь.-Къ. Ханмягьмадовди дюзмиш гъап1у педучилищйириз вуйи табасаран ч1алнан учебникдиъ.

Ч1ал гизаф метлеблу ва гизаф аьжайиб шейъ ву. Гьаддиз инсанари дидкан вуйи илим яратмиш гъап1ну. Ч1аларикан вуйи илимдиз лингвистика вая ч1аларин илим к1уру.
2. Табасаран ч1ал иберий – къавкъаз ч1аларин аьхю хизандик кахьрайи ч1аларикан саб ву. Иберий – къавкъаз ч1аларин хизандиъ дагъустан ч1алари к1ул’инди вуйи десте арайиз хура. Хъа гьадму дестейиъ швнубсаб подгруппа а. Табасаран ч1ал лезги ч1аларин подгруппайик кабхъра. Лезги ч1аларин дестейик табасаран ч1алналан гъайри 9-сан ч1ал кахьра (лезги, табасаран, агъул, рутул, ц1ахур, арчин, къириц1, будух, хиналугъ ва удин) .

2003-пи йисан гъахьи халкьдин переписдиинди табасаран ч1ал 132 000 касдикан вуйи табасаран миллетдин ч1ал ву. Табасаранар гизафси Дагъустан Республикайин Табасаран ва Хив районарин кевшандиин яшамиш шула. Мидланна савайи Мамедгъалайиъ, Белиджиъ, Дербент райондин «Рубас» гъулаъ, Къаякент райондин «Дружба» поселокдиъ, Чинариъ, Огниъ, Дербент, Каспийск ва Мягьячгъала шагьрариъ ва гьацира Россияйин жара йишвариъ яшамиш шула.

Гьамусяаьт табасаран ч1ал Хив ва Табасаран районарин ккергъбан ва кьялан школйириъ асас предметси аьгъю ап1ура. ДГУ-йин, ДГПУ-йин филологияйин факультетариъ, хъа гьацира Дербент шагьрин педколледждиъ школйириз табасаран ч1алнанна литературайин дарсар кивуз мялимар гьязур ап1ура. Табасаран ч1алниинди учебникар, словарар, урхбанна методикайин пособйир, художествойин ва жямяаьтлугъна сиясатдин литература чапдиан адагъура. Хив «Акву хяд», Хючнаъ «Табасарандин сес» газатар, Мягьячгъалайиъ республикайин «Табасарандин нурар» газат, «Дагъустан дишагьли», «Литературайин Табасаран», «Ппази» республикайин журналар табасаран ч1алниинди чапдиан удуч1вура. Хив ва Табасаран районариъ, Мягьячгъала шагьриъ радиойиан ва телевидениейиан передачйир гъахура. Аьхиримжи йисари Дербент шагьриъ табасаран ч1алниинди театри ляхин ап1ура.

Табасаран ч1ал чахъ урхуб – бик1уб хъайи ч1аларикан саб ву. Табасаран ч1алнан литературайин чешнийир табасаран литературайин классикар вуйи А.Жяфаровдин, М.Шамхаловдин, Б. Митаровдин, М.Митаровдин,И.Шагьмардановдин, А.Агъададашевдин, Къ. Рамазановдин, З. Дашдемировдин,П.Кьасумовдин,П.Аслановдин,Ю.Базутаевдин,Ш.Къазиевдин,Ш.Шагьмардановдин ва гь.ж. яратмиш ап1бариъ рякъюра.

1. Шафи кет1ерццну вазкьан шулайи. Хьадан ужуб вахт вуйи. Вари биц1идар нирихъ жик1ури айи, ярквраз гъягъюри шуйи, хъа учв ярхи йигъди ахникк дахънайивалин дугъу гьяйиф зигурайи. ( ).

2. Хъа ич хут1лихъ хъайи жихирра ялгъузди дар: жихрин гьарар дидхьан ярхлариъ ашра, дидин багахь вичун, гъяни хтун, беълийин, хваран чинчун ва саб мишмишин гьарар хьа ( ).

3. Баркаллагь псинч1ариз! Дурар гьарган гъаравларси шулу. Ппази, люкь ва гьацдар жара зиянкрар гьавайиз удуч1вубси, псинч1ари гьарай ипру. Дурари, душман гъюри а к1ури, жара ничхрариз хабар тувру ( ).

4. Ц1а кабхъна, дустар, гъи вари дюн’яйик,

Намуснан пайдгъарра вари за духьна. ( ).

5. К1ари дар гьа – жейран ву.

Баяр дид’ин гьяйран ву! ( ).

6. Амма Къурбназ нивк1 дарфиди, чпин аба ва баб гъаахган, гъудужвну лампара хьади тму хулаз душну, чан суткайин ат1нар урхбан задание дурухди дахъундайи ( ).

7. Ккундузуз гьарган увухъди,

Ватандикан мяъли к1ури,

Аферин к1уруси варди,

Дерин мукьмар ап1ин, бюлбюл. ( ).

8. Мишан, йиз баб,

Ч1яаьн ву уву гъишуб.

Дявдин аржли

Жилир, чвйир гъит1хъанмина ( ).

9. Эгер ч1алназ дуфну му дакьикьайиъ гьиржли ишлар гъап1нийиш, инсанар ваъ – гъарзар, ругар гук1ни шуйи. Амма гьиржил кьисматнан улихь кьувватсуз вуйи ( ).

а) «Йиз ккуни шаир» темайиан саб биц1и сочинение бик1ай.

2-пи дарс.

§2. Табасаран литературайин ч1ал арайиз гъювал. Ч1ал

ахтармиш гъап1у аьлимар.

Ч1алнакан улхру вахтна, кьюб мялуматнан гъаври духьну ккунду, гьаз гъапиш ихь улхуб кьюб ч1алнакан ибарат ву:

1. 
   Вари халкьдин ч1ал;
   
2. 
   Литературайин ч1ал.
   

Меселйириъ лигурухьа.

Эгер ухьу аь сес ачухъ дару сеснахъан гъюруган, думу я гьярфниинди дибрик1иш, литературайин ч1алнаан даруб гьисаб шулу, месела: даьхин (дяхин бик1ру йишв’ин), гъют1ри к1уру гаф (зили бик1ру йишв’ин ), эув (эуб бик1ру йишв’ин) ва гь. ж.

Варихалкьдин ч1алнаъ ади, литературайин ч1алнаъ адруб фу ву? – Диалектар, гафар –жаргонар ва просторечие.

1. Табасаран ч1ал чаинди урхуб-бик1уб лап кьанди арайиз гъафи ч1аларикан саб ву. Совет девриз улихьна табасаран ч1ал саб кьадар ахтармиш ап1уз хъюгънушра, думу вахтна дид’инди урхуб-бик1уб яратмиш ап1уз, думу артмиш ап1уз, литература арайиз хуз мумкинвалар гъахьундар. Думу вахтна табасаран ч1алниинди ялгъуз халкьдин мелзналан яратмиш ап1бар (фольклор) ва аьраб гьярфариинди дидик1найи бязи кюгьне шаирарин (Кьалухъ Мирзайин, Зюрдягъ Гьяжисяидрин ва гь.ж.) биц1и – биц1и эсерарт1ан ади гъахьундар.

Табасаран ч1алниинди урхуб – бик1уб арайиз гъюбаз лазим вуйи шарт1ар анжагъ революцияйилан (1917-пи йисар) кьяляхът1ан гъахьундар. 1932-пи йисан сифте вуди табасаран ч1алниинди урхуб-бик1уб арайиз гъафну. Табасаран ч1алнан алфавит сифте латин гьярфарин бинайиин алди дюзмиш гъап1ну. Латин гьярфариинди гьадму йисари удубч1внайи А.Жяфаровдин пьеса «Муч1увалиан акувализ» улупуз шулу. Хъасин урхуб-бик1уб арайиз дуфнайи Дагъустандин хьубсан миллетдин – авар, дарги, гъумугъ, лезги, лак миллетарин алфавитдиъди сабси табасаран алфавитра 1938-пи йисан урус графикайин бинайиина кючюрмиш гъап1ну.

Табасаран ч1алниинди урхуб-бик1уб яратмиш ап1баъ садпи учебникарин автор Темирхан Шалбузовди гизаф аьхю роль уйнамиш гъап1ну.

2. Сифте вуди табасаран ч1ал ахтармиш гъап1ур машгъур аьлим П.К. Услар ву. Къавкъаздин саб жерге ч1алар ахтармиш ап1балан кьяляхъ, П.К. Услар табасаран ч1ал ахтармиш ап1уз хъюгъну ва табасаран ч1алнакан вуйи китаб 1875-пи йисари гъибик1ну. Аьлим 1875-пи йисан кечмиш гъахьну ва китаб адабгъуз гъабхьундар. Дугъан «Табасаран ч1ал» китаб А.А. Магометовди 1975 йисан чапдиан адабгъну.

П.К. Усларин кьяляхъ табасаран ч1ал жара аьлимди А.Дирри ахтармиш гъап1ну. 1905-пи йисан дугъан «Табасаран ч1алнан грамматикайин очерк» к1уру китаб чапдиан удубч1вну.

Немцарин аьлим К. Боудайи табасаран ч1алнан к1ул’инди вуйи китабарра чап гъап1ну. Дугъан «Табасаран ч1ал» китаб немец ч1алниинди дибик1найиб ву.

Табасаран ч1ал яратмиш ва артмиш ап1бак профессор А.Н. Генкойи аьхю пай кивну. 1935-пи йисан А.К. Генкойи «Табасаран ч1алнан диалектарин очерк» ва 1940-пи йисан «Табасаран ч1алнан диалектологияйин словарь» гъидик1ну.

1948-пи йисан Л.И. Жирковди литературайин ч1алнан бинайиин алди гъибик1у «Табасаран ч1ал» к1уру китаб удубч1вну.

1965-пи йисан А.А. Магометовдин «Табасаран ч1ал» к1уру китаб литературайин ч1алнан бинайиин алди удубч1вну.

Табасаран ч1алнан грамматикайин жюрбежюр меселйириин гъилиху харижи уьлкйирин аьлимарикан Ж.Дюмезили, Л.Ельмслевди, Р.Эркертди, Н. Трубецкойи ва гь.ж. аьлимари чпин ахтармиш ап1бариъ ихь ч1алнан грамматика, иллагьки существительноейин склонение, ахтармиш гъап1ну ва гьаддиинди ч1алнан месэлйир ахтармиш ап1бак чпин пайра кивну.

Табасаран ч1ал ахтармиш ва артмиш ап1баъ табасаран ч1алнан аьлимари, ерли ч1алнан ишчйири, аьхю роль уйнамиш ап1ура. Дурарин арайиан вуди улупуз шулу: Б. Гь.-Къ. Ханмягьмадов, Къ.К. Къурбанов, З.М. Загьиров, В. М. Загьиров, К. Т. Шалбузов ва гь. жарадар.

Табасаран ч1ал артмиш ап1баъ иллагьки Б. Г.-Къ. Ханмягьмадовдин зегьмет зина ву. Дугъан «Система местных падежей в табасаранском языке», «Табасаран ч1ал» педучилищйириз вуйи учебник», «Очерки по синтаксису табасаранского языка» гизаф маракьлу ву.

Къ. К. Къурбановди «Морфология табасаранского языка» (1986-пи йис), «Грамматические классы слов табасаранского языка» (1995-пи йис), «Морфологический строй табасаранского языка» (1998-пи йис) ва гь.ж. гъидик1ну.

З.М. Загьировди «Некоторые вопросы сопоставительной морфологии русского и дагестанских языков. «Сабпи ва кьюбпи пай (1981, 1982-пи йисар) гъидик1ну. «Сопоставительная грамматика русского и дагестанских языков» (2002-пи йисан) чапдиан удубч1вну.

В.М. Загьировди «Историческая лексикология языков лезгинской группы» (1975 йис), «Лексика табасаранского языка» (1981-пи йис), «Русско-табасаранский фразеологический словарь» (1977-пи йис) ва гь. ж. чапдиан адагъну.

Лингвистика языковедениеси, языкознаниесира гьисаб ап1ура. Лингвистика вая ч1алнан илим ч1алнакан вуйи яна ч1ал аьгъю ап1урайи илимдиз к1уру. Зиихъ улупнайи вари терминарин ччив «ч1ал» ву. (лингвистика гаф латин ч1алнаан lingua – ч1ал к1уру гаф ву). Гьаддиз лигну, лингвистика илимдин алат ч1ал ву. Ч1ал гизаф метлеблу, аьжайиб ва читинди арайиз гъюрайи алат ву. Ч1ал сесери, гафари, гафарин ибарйири ва предложениейи арайиз хура.

Ч1алнан фуну уьлчме аьгъю ап1ураш дилигну, грамматикайиъ языкознаниейин разделар тяйин дап1на.

Ч1алнан варт1ан биц1и уьлчме сес ву Ч1алнан фонетика раздели сесер аьгъю ап1ура. Месела, хяд к1уру гафнаъ фонетикайин вазифа: фуну сесерикан гаф арайиз дуфнаш, ч1алнаъ (улхбаъ) сесер фици арайиз гъюраш, пубаъ сесерин фицдар дигиш’валар шулаш, дигиш’валар фтилан асиллу шулаш аьгъю ап1ура. Теврухьа: хяд [хаьд], Ягь’я [йаьгь’йа].

Жюрбежюр членарин ролиъди ч1алнан гафар предложение тешкил ап1бан материал шула. Предложениейиъ чпи гъабхурайи ролиз дилигну, гафари чпин формйир дигиш ап1уру. Тевай, месела:

Йиз абайин багъ аьхюб ву. Гьар йисан багъди аьхю бегьер хуру. Багъдиз баяр –шубар тамашйир ап1уз гъюру.

Гафарин дигиш хьувал, гафарин формйири улупурайи синтаксисдин мянйир языкознаниейин морфология раздели аьгъю ап1ура.

Ч1алнан асас уьлчме предложение гьисаб ап1уз шулу, гьаз гъапиш, предложениейи тамам вуйи фикир ачухъ ап1ура, улхурайи касдихьан хъпехъурайирихьна мялуматвал рубкьура.

Предложение дюзмиш хьувал, предложениейиъ гафарин арайиъ айи аьлакьйир языкознаниейин синтаксис раздели аьгъю ап1ура.

Морфологияйик кабхърайи асас раздел словообразование (гафар арайиз гъюб) шула, диди гафнан варт1ан биц1и уьлчме – морфема (гафнан пай), хъа гьацира гафар арайиз гъюбан саягъар аьгъю ап1ура. Мес., гъилицнацар к1уру гафнаъ 4 морфема: префикс –гъи, ччив –лиц-, суфф. –нац; аьхир –ар, а; гъит1ирхну к1уру гафнаъ 4 морфема: префикс – гъи-, ччив – т1ирх, (р – инфикс), суфф. –ну а.
Зиихъ ухьу къайд гъап1уб таблицайиъ гьамци рябкъюра:

Ч1алнан асас уьлчмйир	Ч1алнан илмин разделар			Ч1алнаъ фу аьгъю ап1ура
Сесер	Фонетика			Ч1алнан сесер
Гаф Гафарин ибара Предложение	Лексикология			Гафнан мяна Гафнан состав
	Грам- матика	Словообра- зование	Морфемика	Гафнан гъурулуш
			Хусуси гафар арайиз гъюб	Ц1ийи гафар арайиз гъюб
		Морфология		Гафарин формйир ва жюрбежюр ч1алнан паярин мянйир
		Синтаксис		Предложениейиъ гафар аьлакьайиъ уч1вбан къайдйир.

6-пи илч1ихуб. Гьаму гафарин мяна ачухъ ап1инай: лингвистика, языкознание, языковедение. Думу гафар кади предложенйир дюзмиш ап1инай.

7-пи илч1ихуб. Лингвистикайин уьлчме вуди фу гьисаб ап1ура?

8-пи илч1ихуб. Лингвистика грамматикайин разделариз гьаз пай шула? Лингвистикайин разделар кудухай. Гьар разделиъ фу аьгъю ап1ураш, кидибтай.
9-пи илч1ихуб. Языкознаниейин гьарсаб раздели улупнайи гафарин («игитриз», «халкьдин») фуну тереф аьгъю ап1ура?

Йиз дуст, ич бай, сагъул увуз – игитриз,

Лап гьарурин юк1вар гизаф шад гъап1у.

Увкан гъахьну намуслу бай аьхириз

Табасаран халкьдин кьимат за гъап1у. (М.Ш.).


4-пи дарс

Языкознаниейин разделарикан асас мялуматар

Лексикология

§4. Лексикологияйин гъаврик ккауб.

Гьаму разделин асас метлеб, ухьу зиихъ къайд гъап1ганси, ч1алнан лексика, ч1алнан гафарин состав аьгъю ап1уб ву. (Гаф грек ч1алниинди lexicos; lоgos – учение (аьгъю ап1уб). Лексикологияйин асас месэла гафнан лексикайин мяна ва гафар арайиз гъюбахъди ва дурар ишлетмиш ап1бахъди аьлакьадар вуйи месэлйир аьгъю ап1уб ву. Гафнан мяна ачухъ ап1биин илч1ихурайи лексикологияйин цирклиз семасиология к1уру.

Гьарсаб гафну ч1алнаъ саб мутму, лишан, гьял, гьяракат, кьадар ва гь.ж. улупури шулу. Месела, хут1ил к1уру гафну тяйин вуйи жилин саб йишв, уьруб к1уру гафну тяйин вуйи саб ранг, лицуб к1уру гафну тяйин вуйи саб гьяракат, йиц1уб к1уру гафну тяйин вуйи саб кьадар, кюкю к1уру гафну тяйин вуйи саб набатат улупура. Гьарсаб гафнан мянайик уьмуми ва хусуси лишнар кахьра. Месела, гъаб к1уру гафнан мянайик уьмуми лишан «хулан мутму», хъа хусуси лишан «хураг ап1ру вая убзру шейъ» шула.

Ч1алнаъ айи гафарикан хайлиндар гьам диш, ва гьамсана илт1ибк1у мянйиъ ишлетмиш хьуб мумкин ву. Яна чпин диш, асас мянайилан гъайри дурарихъ илт1ибк1у, аьлава мянара хъади шулу. Месела:

Раццахъ швумар ургура.

Дердери баб ургура.

Гьаму кьюбиб предложенйириъ айи «швумар ургура» ва «дердери ургура» к1уру келимйир гъадагъиш, дурариъ ургура к1уру гафнан мяна саб дар. Сабпи предложениейиъ думу гаф диш мянайиъ ишлетмиш дап1на, хъа кьюбпи предложениейиъ «ургура» к1уру сказуемое илт1ибк1у мянайиъ (яна «дердер, хажалатар зигура» к1уру мянайиъ) ишлетмиш дап1на.

Гафнан илт1ибк1у мяна, аьдат вуди, диш мянайикан арайиз дуфна ва гьадму мянайиин биналамиш шула. Месела:

Ччим ебц1ура – ц1иб шула;

Риш ерц1ура – гъариб, ипни, усал шула (ц1иб).