Абдраимова нуржан балтажановна ќытай мен Орталыќ Азия халыќтарыныѕ мјдени байланыстарыныѕ тарихы (VІІ-ХІІ єє.)

Шыєыстану саласы «филология-шыєыстану» мамандыєы бойынша (Ph.D.) философия докторы академиялыќ дјрежесін алу їшін дайындалєан диссертацияныѕ

Ќазаќстан Республикасы

Алматы, 2009

Диссертациялыќ жўмыс јл-Фараби атындаєы Ќазаќ ўлттыќ университетінде орындалды.

Єылыми жетекшілері: тарих єылымдарыныѕ докторы, профессор

Алдабек Н.Ј.,
тарих єылымдарыныѕ

докторы, профессор

Пан Чжипин
Рецензенттер: тарих єылымдарыныѕ

докторы, профессор

Сўлтанов Б.Ќ.,

тарих єылымдарыныѕ

докторы, профессор

Кукеева Ф.Т.

Диссертация 2009 жылы 12 маусымда саєат 14.00 јл-Фараби атындаєы Ќазаќ ўлттыќ университетінде Мемлекеттік аттестациялыќ кеѕесініѕ мјжілісінде ќорєалады.

Мекен-жайы: 050040, Алматы ќаласы, Амангелді кґшесі 61 А, шыєыстану факультеті, 503 ауд.

Диссертациямен јл-Фараби атындаєы Ќазаќ ўлттыќ университетініѕ єылыми кітапханасында танысуєа болады.

Автореферат 2009 жылы «___» мамырда таратылды.

Мемлекеттік аттестациялыќ кеѕестіѕ хатшысы А.К. Анипина

Ќазіргі жаћандану заманында кґрші халыќтардыѕ тарихы мен мјдениетініѕ ґткені мен бїгінгісі жјне келешегі туралы ой-тўжырым жасау ќажеттігі туып отыр. Зерттеу таќырыбы осы маќсатќа байланысты да ґзекті болып табылады. Себебі јрбір халыќтыѕ ґзіндік даму ерекшеліктері мен сипатын, олардыѕ ґзіндік идентификациясын айќындауда халыќтардыѕ ґзара мјдени ыќпалыныѕ себеп-салдарын білу аса ќажет.

Таќырыпты зерттеу жўмысына Ќытай мен Орта Азия халыќтарыныѕ мјдени байланысын, тїркілердіѕ шыєу тегі мен Ќытайдыѕ мјдени дамуы жјне олардыѕ мјдени байланыстарын ќарастырєан кґптеген кґрнекті єалымдардыѕ зерттеу еѕбектері, ќоєам мен мемлекет ќайраткерлерініѕ ой-желістері мен ќорытындылары диссертация жўмысын зерттеу барысына арќау болды. Нјтижесінде жинаќталєан ќайнар кґздер хронологиялыќ, белгілі бір таќырыптыќ сипаты бойынша жїйелілікте байланыстырыла отырып, ќытайлыќ, батыстыќ, ресейлік, татар жјне отандыќ болып ќарастырылды.

Сонымен ќатар, ќазаќтардыѕ тарихын зерттеген атаќты ќытай тарихшысы Су Бэйхайдыѕ еѕбектерін ерекше атап кетуге болады. Оныѕ еѕбектері Ќытайдыѕ Батыс ґѕірініѕ тарихын, географиясын, соныѕ ішінде ќытай ќазаќтарыныѕ тарихын зерттеуге арналєан. Су Бэйхайдыѕ еѕ кґлемді 4 томдыќ «Ќазаќтыѕ жалпы тарихы» атты еѕбегінде ќазаќ ўлтыныѕ шыєу тегінен бастап, ќазірге дейінгі тарихы ќамтылєан. Сонымен ќатар, «Ќазаќ халќыныѕ мјдениет тарихы» атты еѕбегінде ќазаќ халќыныѕ кґне дјуірден ќазірге дейінгі ќоєамдыќ ќўрылысы, мјдениеті мен јлеуметтік жаєдайы тереѕ зерттеледі. Су Бэйхай аталєан еѕбекте VI-XI єасырлар аралыєында Ќытайдыѕ ќазаќ ўлтына тигізген мјдени јсерініѕ кїшті болєандыєын жазады. Автор мўнын себебін Суй династиясыныѕ билік ќўрєан соѕєы жылдарында, империядаєы аласапыран кезеѕніѕ басталуына байланысты ќытай шаруалары тїркі ќаєандарынан пана іздеп, тїркі жерінде тўраќтанып ќалуымен байланыстырады.

Ќытай єалымдарыныѕ аталєан зерттеу жўмыстары Ќытай мен Орталыќ Азия халыќтарыныѕ мјдени байланыстары Ќытай мен Орталыќ Азия халыќтарыныѕ мјдениетініѕ ґзара байытылуына себепші болды деген тўжырымды ќорытындылайды.

Ќытайдыѕ Орталыќ Азия елдерімен байланыстарыныѕ тарихын зерттеген алєашќы орыс єалымдардыѕ ќатарына Якинф Бичуринніѕ еѕбектерін атау ќажет. Ќытай мен Орталыќ Азия халыќтарыныѕ тарихын зерттеуші алєашќы єалымдардыѕ барлыєы дерлік Бичуринніѕ еѕбектерінен маѕызды мјліметтер алды. Сондыќтан Орталыќ Азия халыќтарыныѕ тарихы жґнінде ќўнды мјліметтерді Бичуринніѕ «Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена» еѕбегінде кездестіре аламыз. Бўл еѕбектіѕ ќўндылыєы автор зерттеушілерге ќытай деректерініѕ толыќ аудармасын берген. Ќазіргі єалымдар Бичуринніѕ еѕбегінен кейбір кемшіліктерді табуына ќарамастан, бўл еѕбек јлі кїнге дейін ќўндылыєын жоєалтќан жоќ. Бичуринніѕ бўл еѕбегі Орта Азия халыќтарыныѕ мјдени байланыстарыныѕ ќалыптасуы мен дамуын зерттеуге негіз болды.

XX єасыр тарихшылары тїрік тарихын тїркологиялыќ тўрєыдан зерттеуде аса зор єылыми табыстарєа ќол жеткізгенін кґреміз. Бўл салада тїрколог єалымдар П. Мелиоранский, А.Н. Бернштамныѕ сіѕірген еѕбектері ґте зор. Єалым А.Н. Бернштам ежелгі тїрік руналыќ жазуларды зерттей отырып, Ўлы Тїрік ќаєанатыныѕ јлеуметтік ќўрылымын кешенді тїрде зерделеген.

Сонымен ќатар, Л.Н. Гумилевтіѕ «Древние тюрки» атты еѕбегі зерттеу жўмысымныѕ арќауы болды. Бўл еѕбекте автор ежелгі тїріктердіѕ ќуатты мемлекеті - Ўлы Тїрік ќаєанатыныѕ ќўрылуы, даму жјне ќўлау жолын зерттеп, тїріктердіѕ саяси ґміріне, тўрмысы мен дініне, мјдениетіне жјне Орталыќ Азия кґшпенділерініѕ басынан кешірген географиялыќ ґзгерістерге кґп кґѕіл бґледі. Сондай-аќ, тїркі халыќтарынныѕ этникалыќ, мјдени ќўрылымын жан-жаќты зерттеген кґрнекті єалым В.В. Бартольдтыѕ еѕбегінде тїркі тайпаларыныѕ пайда болуы мен ежелгі тїркі халыќтарыныѕ этникалыќ тарихы жїйелі тїрде зерделенді. Кґшпелі халыќтардыѕ јскери ґнерініѕ дамуына атаќты єалым А.И. Еременко ерекше мјн бере отырып, ґз еѕбегінде тїркілердіѕ јскери ґнерініѕ ќалыптасу ерекшеліктеріне кґѕіл бґледі [14]. Ќытайдыѕ VII-XII єасырлардаєы гїлдену кезеѕі мен бай мјдени мўрасын зерттеген єалымдардыѕ арасында М.Е. Кравцованыѕ [15] еѕбектері ґте ќўнды материал болып табылады. Кравцова ќытай мјдениетініѕ даму тарихын зерттеп, јр кезеѕніѕ ґзіндік ерекшеліктерін кґрсете білді. Сонымен ќатар, Таѕ мен Сўѕ империяларыныѕ мјдени дамуына кґрші халыќтарыныѕ ыќпалы зор екенін атап кґрсетеді. Атап айтќанда, ќытайдыѕ мїсін ґнерінде, бейнелеу ґнерінде кґрші кґшпелі халыќтардыѕ ыќпалы сезіліп, образдары пайда бола бастайды. V-ші єасыр мен X-шы єасырлар аралыєында ќытайлыќтар јр тїрлі аєымдардыѕ арќасында єажайып пластикалыќ мїсін ґнерін ќалытастырды. Ќытай мїсіншілерініѕ Орталыќ Азия ґкілдерініѕ мїсіндерініѕ кґптеп жасалуы, Таѕ империясына кґшпелілердіѕ аєылып келуін дјлелдейді. Сондыќтан да Ќытайдыѕ Таѕ мен Сўѕ империяларыныѕ ґмір сїрген дјуірінде, ќытайдыѕ кґркемґнері ґзініѕ еѕ жоєарєы даму сатысына кґтерілді деген тўжырымды М.Е.Кравцова тїйіндейді.

Сондай-аќ, Ќытай мен тїркі халыќтарыныѕ мјдени ґміріне ерекше кґѕіл бґлген Б.И. Маршактыѕ, В.И. Распопованыѕ, Е.И. Лубо-Лесниченконыѕ, К.В. Васильевтіѕ, Н.Ф. Катановтыѕ еѕбектеріне сїйендік. Сонымен ќатар, ата-бабаларымыз тїркілердіѕ шыєу тегі мен Ўлы Тїрік ќаєанатыныѕ басынан кешкендерін зерттеуде С.Г. Кляшторный мен Т.И. Сўлтановтыѕ «Летопись трех тысячелетий» [16] атты еѕбегі їлкен кґмегін тигізді. Єалымдар тїрік тайпалары туралы араб, парсы, жазба деректерін тїріктіѕ бітік жазуындаєы мјтіндермен салыстыру арќылы мўќият зерттеу жїргізген. Бўл еѕбек Ўлы Тїрік ќаєанатыныѕ ќўрылуы мен ќуаты, шаруашылыќ жаєдайы мен билік жїйесін аныќтауєа їлкен кґмегін тигізді. Тїркілердіѕ тарихына байланысты С.Г. Кляшторныйдыѕ кґптеген еѕбектері белгілі.

Таѕ империясыныѕ мјдени дамуы мен Орта Азия халыќтарымен мјдени ќўндылыќтардыѕ алмасуы жґнінде Э. Шефердіѕ [17] атты еѕбегінде кеѕ кґлемді жазылєан. Мўнда автор Орта Азия халыќтарыныѕ Ќытаймен жасаєан мјдени байланыстарыныѕ нјтижесінде, Ќытай мен Орта Азия халыќтарыныѕ рухани жјне материалдыќ ґмірініѕ байытылуын, соныѕ ішінде Орта Азиядан Ќытайєа музыка ґнерініѕ, јр тїрлі аѕ-ќўстардыѕ, жануарлар мен малдардыѕ, јшекей заттардыѕ таралуын жазады.

Диссертация жўмысын жазу барысында, отандыќ єалымдардыѕ еѕбектері де ќарастырылды. Кґрнекті єалым, академик Б.Е. Кґмековтіѕ «Государство кимаков» атты еѕбегінде автор Жетісуда орын тепкен тїркі тайпалары ќимаќтардыѕ тарихы мен мјдени ґмірін араб деректерініѕ негізінде зерттеп, сондай-аќ, тїріктердіѕ жазба ескерткіштерін зерттеу нјтижесінде ќыпшаќтардыѕ тарихына анализ жасаєан. Сонымен ќатар, єалымныѕ дала ґркениетініѕ даму їрдісін зерттеуге арналєан бірќатар еѕбектер жарыќ кґрді.

Ежелгі жјне ортаєасырлыќ тїріктердіѕ тарихи-мјдени ќўндылыќтарын Орхон жазбаларыныѕ негізінде зерттеген кґрнекті єалым Ќаржаубай Сартќожаныѕ еѕбектері тїркі јлемін тїсінуге їлкен кґмек болды. Єалым байырєы тїркілер ќалдырєан Орхон мўраларын зерттеп, оєан тереѕ єылыми сараптама жасады. Жинаєан єылыми материалдары негізінде Еуропа єалымдарыныѕ зерттеу материалдарына талдау жасап, оларды салыстыра келе, жаѕа тўжырымдарын ўсынды. Аталєан зерттеу жўмыстарында єалым жинаєан материалдарын тіл, тарих, палеэтнография, эпиграфика, археология, дїниетаным тарапынан зерделей келіп, Орхон кешендерініѕ толыќ сипаттамасын, мјтіндердіѕ жаѕа транскрипциясын, жаѕа аудармасы мен жаѕа тїсініктемесін ўсынды. Орхон ескерткіштеріне байланысты єалымныѕ бірќатар еѕбектері жарыќќа шыќты [18]. Орхон мўраларын зерттей отырып, єалым тїркілердіѕ бай мјдени мўрасы болєандыєын дјлелдейді.

Тїркілердіѕ јдеби мўрасын ерекше ќызыєушылыќпен зерттеген єалымдардыѕ арасынан Мырзатай Жолдасбековты ерекше атап кету керек. Мырзатай Жолдасбеков ґзініѕ «Орхон ескерткіштері» атты еѕбегінде, ќазаќ мјдениеті мен јдебиетініѕ бастау бўлаєы саналатын Орхон жазбаларын зерттей келе, јдеби дјстїріміздіѕ ќалыптасу їрдісін аныќтаєан. Мырзатай Жолдасбеков Орхон ескерткіштерін ќазаќ тіліне аударып, оларды ґлеѕ шумаќтарымен бейнелеу арќылы оќырманды тїркілердіѕ бай мўрасымен таныстырады. Сонымен ќатар, Ќазаќстанныѕ кґрнекті єалымы Набижјн Мўхаметханўлыныѕ ќытай жылнамаларындаєы Ќазаќстан жјне ќазаќ халќына ќатысты жазылєан материалдарды зерттеп, ќытай тарихшыларыныѕ ата-бабаларымызєа байланысты жазєан деректеріне сараптама жїргізеді [19]. Єалымныѕ еѕбектері тарих шымылдырыєын ашып, ќытай жылнамаларындаєы ќазаќтарєа байланысты маєлўматтарды зерделеуге кґмектесті.

Сондай-аќ, белгілі тарихшы Зардыќан Ќинаятўлы Ќытайдаєы ќазаќтардыѕ тарихын єылыми тўрєыдан зерттеп, дјстїрлі кґшпелі мјдениеттіѕ ќалыптасу жјне кґшпенділер мемлекетініѕ пайда болу ерекшеліктерін, сонымен бірге олардыѕ заѕдыќ жїйесініѕ даму їрдісін зерттеуге арналєан бірќатар еѕбектері жарияланєан. Сонымен ќатар, єалым кґне тїрік ґркениетініѕ жарќын їлгісі тїркілердіѕ жазба ескерткіштерін зерттеген. Ќытайдаєы діндердіѕ таралу тарихына жјне кґне ќытай жазбаларындаєы тїрік аќындарыныѕ шыєармаларына єалым Мјсімхан Дїкенніѕ бірќатар еѕбектері арналєан. Тїргеш ќаєанатыныѕ ќўрылу тарихын зерттеген талантты тїіктанушы єалым Јлімєазы Дјулетханныѕ «Тїркеш ќаєанаты» атты монаграфиясында автор Жетісу мен Шыєыс Тїркістан ґѕіріндегі Тїргеш ќаєанатыныѕ VII-VIII єасырлардаєы тарихи оќиєаларын жан-жаќты зерттеп-зерделеген. Автордыѕ тїргеш ќаєанатыныѕ ќўрылуы мен саяси жаєдайына байланысты жазєан кґптеген еѕбектері жарыќ кґрген .

Диссертация жўмысын жазу барысында, кґрнекті ќытайтанушы єалым Н.А. Алдабектіѕ «Талќыєа толы Шыѕжаѕ» атты еѕбегініѕ маѕызы зор болды. Аталєан еѕбекте, Ќытай мен Орталыќ Азия халыќтарыныѕ экономикалыќ, саяси мјдени байланыстарына тарихи талдау жасалынєан. Бўл еѕбек Ќытай мен Орталыќ Азия халыќтарыныѕ байланыстарыныѕ даму їрдісін баќылауєа жаќсы кґмекші болды. Єалым Таѕ империясыныѕ сыртќы саясатын дјл јрі шынайы зерделей отырып, Тайцзунныѕ ґте икемді ішкі жјне сыртќы саясатыныныѕ баєыттарын ашып-кґрсетеді. Осы саясаттыѕ нјтижесінде Таѕ империясыныѕ Тїрік ќаєандарымен ќўдаластыќ ќарым-ќатынастары орнатылады. Сонымен ќатар, профессор Н.А. Алдабектіѕ «Ќытай тарихы» атты еѕбегі де диссертация жўмысыныѕ сїйенер еѕбегі болды.

Тїркі халыќтарыныѕ тарихы мен мјдениетіне атаќты єалымдар А.Ш. Ќадырбаевтыѕ, Ќ.А. Акишевтіѕ бірќатар еѕбектері арналєан. Мјселен, А.Ш. Ќадырбаев «За пределами Великой степи» атты еѕбегінде ортаєасырлыќ тїркілердіѕ дїниежїзілік тарихта алатын орны ерекше екенін атап кґрсетеді. Автор дала кґшпенділерініѕ ірі империя ќўрып, халыќтардыѕ саяси, этникалыќ ґміріне елеулі ґзгерістер јкеліп, халыќтардыѕ ќоєамдыќ дамуына јсер еткенін, бір халыќтардыѕ мјдени жетістігін екінші халыќќа жеткізіп, јлем ґркениетініѕ дамуына їлкен їлес ќосќанын атап кетеді.

Ќ.М. Байпаќовтыѕ [20] еѕбегі Ўлы Жібек жолы бойындаєы Ќазаќстан ќалаларыныѕ даму їрдісін баќылауєа мїмкіндік беріп, археологиялыќ ќазба жўмыстардыѕ жїргізілуі нјтижесінде табылєан материалдыќ мјдениет їлгілері ортаєасырлардаєы тїркі мјдениетініѕ бай їлгілерініѕ болєандыєына дјлел бола алады. Сондай-аќ, А.К. Ќайыржановтыѕ "Мир древних тюрок" атты еѕбегі де тїркілердіѕ бай рухани мјдениетін зерттеуде кґмекші ќўрал болды. Кґшпелілердіѕ тўрмыс-тіршілігін зерттеген єалымдардыѕ еѕбектерініѕ ќатарына Ќ. Салєаринніѕ еѕбегін де атап кетуге болады.

Байырєы тїрік тілініѕ грамматикасы зерттеп, тїркі ескерткіштерініѕ аудармаларын жасаєан Ќазаќстандыќ кґрнекті єалымдар А. Аманжолов, Є. Айдаров, М. Жолдасбеков, Ќ. Сартќожаўлы тїркі мјдениетін халыќќа танымал етуге айтарлыќтай еѕбек сіѕірді. Мјселен талантты єалым С.А. Аманжолов тїркілердіѕ руналыќ жазуын зерттеп, тїркі алфавитініѕ б.э.д. I мыѕжылдыќта пайда болєанын дјлелдейді. Тїркі тайпалары тїргештер мен ќарлўќтардыѕ, ќарахандардыѕ дјуірінде жасалєан рухани жјне материалдыќ мјдениеттердіѕ жарќын їлгісін танып-білуде Ј. Марєўлан, Ќ. Байпаќов ќатарлы єалымдардыѕ археологиялыќ зерттеу еѕбектерінен ќўнды маєлўматтар алып, тїркі мјдениетініѕ ауќымды јрі бай болєанын кґруге болады. Атап айтќанда, Орталыќ Азия даласынан археологиялыќ ќазба жўмыстары барысында табылєан заттыќ мјдениет їлгілері осы ґѕірде жасаєан халыќтардыѕ ќолґнері, діндік наным-сенімдері, тілі мен жазуыныѕ ерекшеліктерін кґрсетеді. Батыс Тїрік жјне Тїргеш ќаєанаты тўсында бўл ґѕірді мекеѕдеген «он оќ елі» кґшпелілер мјдениетін отырыќшы ќала мјдениетімен ўштастырєанын дјлелдейді. Мјселен, Ј. Марєўлан «Ежелгі жыр аѕыздар» атты еѕбегінде тїркілердіѕ ќала мјдениетіне ќосќан їлесі мен тїркілердіѕ ел билеу дјстїріне тереѕ талдау жїргізген.

Сонымен ќатар, тарихшы єалымдар К. Аманжолов пен Ќ. Рахметов жазєан «Тїркі халыќтарыныѕ тарихы» атты кітабында тїркі халыќтарыныѕ тарихына єылыми кґзќарас тўрєысынан талдау жасалєан. Сондай-аќ, Ј. Хасеновтіѕ «Ќазаќтыѕ бес мыѕ жылдыќ тарихы» атты кґлемді еѕбегінде єалым ата-бабаларымыздыѕ тарихына талдау жасай отырып, рухани жјне материалдыќ мјдениеттерініѕ даму їрдісіне ерекше мјн береді.

Ќазаќстанныѕ белгілі ќытайтанушы єалым К. Хафизованыѕ «Китайская дипломатия в Центральной Азии XIV-X1X вв.» атты еѕбегінде Ќытайдыѕ Орталыќ Азиядаєы саясатына, Таѕ империясыныѕ сыртќы саясатыныѕ ќалыптасу ерекшеліктеріне талдау жасайды. Єалым ґзініѕ «Кони в диалоге цивилизаций» атты маќаласында, Таѕ дјуірінде Орталыќ Азия халыќтарыныѕ арєымаќтары Ќытаймен ќарым-ќатынасты жаќсартуда їлкен роль атќарып, кґмегі болєанын айта отырып, Таѕ императорларыныѕ кґшпелілердіѕ арєымаќтарын ерекше баєалап, оларды арнайы алдырєанын айта кетеді. Клара Хафизова бўл маќаласында Ўлы Жібек жолын «Ат жолы» деп атауєа болатынын да ерекше айтып кетеді, себебі Ўлы Жібек жолыныѕ пайда болуы да ќытай императорларыныѕ Орталыќ Азия арєымаќтарына ќол жеткізуге талпыныстарынан пайда болєан еді деп Орталыќ Азия арєымаќтарыныѕ ќытай ґркениетіне ерекше јсер еткенін, ќытай халќыныѕ оларды ґте жоєары баєаланы жјне дала арєымаќтарыныѕ ќытайдыѕ поэзия мен бейнелеу ґнерінде жаѕа їлгілердіѕ пайда болуына септігін тигізгенін айтады.

Сондай-аќ, тїркі мјдениетініѕ дамуына ерекше кґѕіл бґлген А.С. Єалымжановтыѕ еѕбегінде ортаєасырлыќ тїркі мјдениетініѕ жарќын їлгілері сипатталады.

Сондай-аќ, диссертациялыќ жўмысты зерттеуде ќолданылєан Ќытайдаєы кґрнекті ќазаќ єалымдарыныѕ еѕбектерін де атап кету жґн. Белгілі тарихшы Ныємет Мыѕжани «Ќазаќтыѕ ќысќаша тарихы» атты еѕбегінде ата-бабаларымыздыѕ бай тарихи мўрасын зерттей отырып, жан-жаќтылы єылыми, саяси, экономикалыќ, этнографиялыќ зерттеулерін шежірелік талдаумен ўштастырудыѕ жарќын їлгісін кґрсетті. Єалым Батыс Тїрік, Тїргеш, Ќарлўќ, Ќарахан мемлекеттері жґнінде єылыми айналымєа тїспеген тыѕ деректемелік материалдарды молынан пайдалана отырып, єылыми батыл тўжырымдар їсынып, ќазаќ халќыныѕ тамырын саќ, їйсін, хўн, ќаѕлы, тїріктерден бастау алатынын дјлелдейді. Сонымен ќатар, Ќытай ќазаќтарына танымал тарихшы Жаќып Мырзахан ќытай тарихнамасындаєы ќазаќтарєа ќатысты деректерді зерттеп, дјстїрлі этно-мјдени, салт-дјстїр, наным-сенімдер тўрєысынан зерттеу жїргізе отырып, ата-бабаларымыздыѕ рухани, материалдыќ мјдениеттерініѕ даму їрдісін баќылайды. Сонымен ќатар, талантты єалым Шадыман Ахметўлыныѕ еѕбегін де ерекше атап кетуге болады. Автор Ўлы Тїрік ќаєанатыныѕ тарихын жан-жаќты зерттеп, ќытай жылнамаларыныѕ негізінде «Ўлы Тїрік ќаєанаты» атты єылыми еѕбегін жарыќќа шыєарды. Єалымныѕ аталєан еѕбегі Ўлы Тїрік ќаєанатыныѕ саяси, мјдени жаєдайына байланысты тыѕ деректер ўсынєандыќтан, єылыми ќўндылыєы жоєары еѕбек болып табылады.

Біздіѕ ќызыєушылыєымызды оятќан, Ли Бай аќынныѕ ґлеѕдерін ќазаќ тіліне аударып, аќынныѕ бай рухани мўрасымен таныстырєан Мўхтархан Оразбайдыѕ «Елімен ќауышќан Елдібай аќын» атты таяуда єана жарыќ кґрген еѕбегі Ли Бай аќынныѕ ґмірініѕ бўєан дейін беймјлім тўстарымен таныстырады.

Сонымен ќатар, тїркілердіѕ саяси-мјдени ґмірі туралы бай мјліметтерді татар єалымы Г. Файзрахмановтыѕ “Древние тюрки в Сибири и Центральной Азии” атты еѕбегінен ала аламыз. Оныѕ бўл еѕбегі ежелгі тїрік халыќтарыныѕ ежелгі заманнан бері XIII-ші єасыр уаќыт аралыєындаєы тарихын, тїркілердіѕ саяси ґмірін, мјдениетін, јдет-єўрыптарын жјне географиялыќ орналасу аумаєын зерттеуге арналєан. Ол тїркілердіѕ бай руналыќ ескерткіштерін зерттей отырып, тїркілердіѕ бай мјдениетініѕ кґрші халыќтарєа, оныѕ ішінде ќытайлыќтарєа тигізген јсерініѕ тереѕдігін ашып кґрсетеді. Жјне де бірќатар татар єалымдары Г.С. Єўбайдуллинніѕ, Р.С. Фахреддиновтіѕ, Г.А. Баттолдіѕ тїркі халыќтарыныѕ шыєу тегін зерттеген еѕбектері белгілі. Ал Р.Н. Безертиновтыѕ «Татары, тюрки-потрясатели вселенной» атты еѕбегінде єалым тїркілердіѕ идеологиясы мен ґмір сїру ќаєидаларыныѕ халыќтыѕ жауынгерлік рухыныѕ ќалытасуына јсер еткендігін дјлелдейді. Тїркілер туралы жазылєан араб жјне парсы деректерін В.В. Бартольдтыѕ жјне С.Г. Кляшторныйдыѕ еѕбектерінен пайдаландыќ.