Ҡара төндөң яҡты йондоҙо

Хәсибә Шәкәрбаныу

Камалетдин

Гөлниса Мифтахетдин

Камалетдиндың бүтән ҡатындарынан да бик күп кенә балалары була. Быны Аҡмулланың хатынан күрергә мөмкин.(212-се бит «Башк.просвет.-демократ. XIX в.) Үҙ әсәһе Бибиөммөгөлсөм бик йәшләй үлеп киткәс, Аҡмуллаға бөтә ауырлыҡтарҙы күрергә тура килә.

“Икенсе ғалимға” һүҙ бирелә.

Мифтахитдин бәләкәйҙән бик шуҡ, тиктормаҫ, тынғыһыҙ бала булып үҫә. Әсәһе үлгәс,үгәй әсәһенең һәм өлкән ағаларының йәберләүен,һыйҙырмауҙарын да кисерә.Уның шуҡлығы ҡайһы ваҡытта эш боҙоуға ла килтерә.Ошо хаҡта ул яҙып китә:”оятымдан ҡара яндым хатта”тип.Был ваҡиғаларҙан һуң ҡышҡы һыуыҡта,мәҙрәсәнән ҡасып,тирмәндә йәшенгән һәм ошонда ҡолаҡтарын туңдыра.Аяғ бармаҡтарын да өшөтә.

Башланғыс белемде ул үҙенең тыуған ауылында, ә унан һуң күрше ауылда Лоҡман тигән башҡорт муллаһынан ала. Мәнәүезтамаҡ һәм Әнәс мәҙрәсәләрендә уҡый. 1850 йылдар уртаһында Стәрлебаш мәҙрәсәһендә бер аҙ белем ала, билдәле суфый шағир Шәмсетдин Зәкиҙең шәкерте була

Эҙләнеүсән,тынғыһыҙ Мифтахетдин был мәҙрәсәне лә ҡалдыра,тәүҙә Ырымбур яҡтарына бара,шунан Троицк мәҙрәсәһенә килеп уҡый башлай.Үҙ аллы фарсы,ғәрәп телдәрен өйрәнә,Көнсығыш әҙәбиәте менән ҡыҙыҡһына

. “Өсөнсө ғалим”.1850 йылдарҙа тыуған ауылына ҡайтып, кәләш алып, бер аҙ ваҡыт ата йортонда йәшәй.Әммә, бәхетһеҙлеккә ҡаршы, йәмәғәте йәшләй генә вафат булып ҡала.Мифтахетдин ,шул сәбәпле булһа кәрәк,ауылда төпләнеп ҡала алмай. 1850 йылдың аҙағында, атаһы өйҙә юҡ саҡта атын,тунын рөхсәтһеҙ алып,ил гиҙеп сығып китә.Урал аръяғы далаларына юл тота.Башҡорт ауылдарында,ҡаҙаҡ йәйләүҙәрендә балалар уҡытып,мөғәллим,мүлдәкә булып таныла. Үҙ илендә атаҡлы башҡорт шағиры, сәсән һәм мәғрифәтсе булып дан ҡаҙанған Мифтахетдин ҡаҙаҡтар араһында ла мәргән,аҡыллы кеше булып дан ала.Аҡмулла балта оҫтаһы булараҡ та таныла.Уҡымышлылығы,тура һүҙле булғаны өсөн “Аҡ мулла “тип атайҙар.Аҡмулланың тура,ғәҙел һүҙенән байҙар ҡурҡыр булған.Үс алыу өсөн төрлө юлдар эҙләгән.Улар ялған бәлә яғып,Аҡмулланы төрмәгә ултырталар ҙа инде.Дүрт йылдан һуң ағланып сыға.Ә байҙар бының менән генә ҡәнәғәтләнеп ҡалмайҙар.1895йылдың 8октябрендә Аҡмулла Миәс ҡалаһы эргәһендә төн үткәреү өсөн туҡтала.Шул ерҙә байҙар яллаған кешеләр тарафынан үлтерелә.М.Аҡмулланың тынғыһыҙ ғүмере шулай өҙөлә.Уны Миәс ҡалаһындағы мосолмандар зыяратына күмәләр.

“Дүртенсе ғалим”.М.Аҡмулла күпте күргән,күпте кисергән шағир.Шуға ла уның автобиографик характерҙа булған шиғырҙары ла бар.мифтахетдин атай йортонан сығып киткәнгә ун өс йыл үткәс кенә ҡабат тыуған ауылына ҡайта,тип бирелә мәғлүмәттәрҙә.Туҡһанбайға ҡайтыуы хаҡында риүәйәттәр ҙә ысынбарлыҡты сағылдыра.Атаһы менән асыуланышып киткәндән һуң “Атайыма хат”әҫәрен яҙа.(тасуири уҡыу).Шулай уҡ автобиографик әҫәрҙәренең береһенә уның “Урыным-зиндан”шиғырын индерергә була.Уның менән ошондай ваҡиға ла була.(дәреслектән )Иҫәнгилде исемле Ҡаҙаҡ байы кеүек кешеләр уны төрмәгә ултырталар.Аҡмулланың эше ҡаралғансы дүрт үтеп китә.(тасуири уҡыу)

“Бишенсе ғалим”.Республикала Аҡмулла исемен мәңгеләштереү буйынса күп эштәр башҡарылды.Миәкә районы Туҡһанбай районында Аҡмулланың тыуыуына 150 йыл уңайы менән 1981йылда йорт-музей асылды.Был музейҙа нимәләр бар(Күргәҙмә материалдар күрһәтелә)Шулай уҡ районда Аҡмулла исемендәге премия ла булдырылған.Ул исемгә Аҡмулланың тормошон ,ижадын өйрәнеүселәр,уға арналған әҫәрҙәр яҙыусылар лайыҡ булған.(портреттары,китаптары)

IV.Уҡытыусы һүҙе.Рәхмәт,хөрмәтле ғалимдар.Һеҙҙең сығыштарҙан беҙ бөгөн бик күп мәғлүмәттәр алдыҡ,тип уйлайымӘ хәҙер Аҡмулла тураһында һеҙҙә ниндәй фекерҙәр тыуҙы,нимәләр белдегеҙ? Шуны карточкаларығыҙға яҙып ҡуйығыҙ.Хәбир менән Айратҡа кроссворд сисергә бирәйек.Гөлшат менән Зөлфиә викторина һорауҙары төҙөйҙәр.Иштуған ЛММ төҙөй башлай.

Вилдан төп һорауға яуап бирергә әҙерлән.

Белемле бөлмәҫ,белемһеҙ көн күрмәҫ.Белеү-нур,белмәү-хур.

Наҙанлыҡтан ҡурҡырға кәрәк ,ти ул.Аҡмулла Салауаттан һуң икенсе булып,халҡыбыҙға “башҡорттарым”тип өндәшкән.Бына ошо шиғыры менән һеҙҙе Зөлфиә таныштырып китер.

“Башҡорттарым,уҡыу кәрәк!”шиғыры.(ҡыҫҡаса фекер алышыу)

Аҡмулланың тағы ла ниндәй сифаттарҙы хөрмәтләгәнен,ниндәйҙәрен яратмағанын да белербеҙ.

Индивидуаль эш-Хәбир,Самат-белем,наҙанлыҡ тураһында мәҡәлдәр яҙығыҙ.

1.БДПУ кемдең исемен йөрөтә?

2.М.Аҡмулланың тыуған ауылы.

3.Тыуған районы.

4.Уның яратҡан шөғөлө.

5.Атаһының исеме

6.Халыҡтың .....аңлаған.

7.Нимәне яратмаған?

1. 
   Мифтахетдин Камалетдин улы Аҡмулла нисәнсе йылда һәм ҡайҙа тыуған? (1831 йылдың 26 декабрендә Ырымбур губернаһының Бәләбәй өйәҙе Күл иле-Мең олоҫо (хәҙерге Миәкә районы) Туҡһанбай ауылында тыуған).
   
2. 
   Тәүге һабаҡты ҡайҙан ала? (Атаһынан).
   
3. 
   Аҡмулла ниндәй мәҙрәсәләрҙә белем ала? (Мәнәүезтамаҡ, Әнәс, Стәрлебаш, Троицк мәҙрәсәләрендә).
   
4. 
   Халыҡ ни өсөн ярата? (Уҡымышлылығы, тура һүҙлелеге, сәсәнлеге өсөн).
   
5. 
   Ҡайһы халыҡ уны Аҡмулла тип атаған? (Ҡаҙаҡтар уны уҡымышлылығы, тура һүҙлелеге өсөн “Аҡмулла” тип атаған. Аҡмулла – ҡаҙаҡса тура, ғәҙел һүҙле, аҡыллы кеше тигән һүҙ).
   
6. 
   Үҙе иҫән саҡта Аҡмулланың нисә китабы баҫылып сыға? (Бер, 1892 йылда “Дамелла Шиһабетдин хәҙрәттең мәрҫиәһе”).
   
7. 
   Аҡмулланың әсәһенең исеме? (Бибиөмөгөлсөм).
   
8. 
   Нисәнсе йылда, нисек вафат була? (1895 йылдың 8 октябрендә Троицкиҙан Златоустҡа килгән ерендә, Миәс ҡалаһынан йыраҡ түгел ерҙә байҙар ялланған кешеләр тарафынан үлтерелә, кәүҙәһе Миәс зыяратына күмелә).
   
9. 
   Бөйөк мәғрифәтсенең исемен ниндәй уҡыу йорто йөрөтә? (БДПУ).
   
10. 
    Нисәнсе йылда тыуған районында Миәкәлә премияһы булдырыла? (1989 йылда Миәкә район Советы тарафынан Мифтахетдин Аҡмулла исемендәге премия булдырыла.).
    
11. 
    Миәкә районындағы Туҡһанбай ауылында Аҡмуллаға музей ҡасан асыла? (1981).
    

Уның шундай һәйбәт сифаттары булған:

Шуныһы мөһим:

Аҡмулланы халыҡ яратҡан,сөнки

Мине шул яғы ҡыҙыҡһындырҙы:

Уҡыу тураһында шундай фекер әйткән:

Аҡмулла –мәғрифәтсе,сөнки

______________________________________________________________

Мин Аҡмулла тураһында шуны белдем:

Уның шундай һәйбәт сифаттары булған:

Шуныһы мөһим:

Аҡмулланы халыҡ яратҡан,сөнки

Мине шул яғы ҡыҙыҡһындырҙы:

Уҡыу тураһында шундай фекер әйткән: