Капитал салымын таңдау критерийлері

Күрделі салымдар тек қана негізгі капиталға қаражаттарды салуды қарастырады, ал инвестициялар сонымен бірге құнды қағаздарға, ақпарат қорларына, интеллектуалды потенциалға салымдармен байланыстырады.

Инвестициялар – жинақталуын өсіру және табыстарды алу мақсатымен ұзақ мерзімді шығындардың, еңбек, материалдық және басқа қорларының жиынтығы.

Инвестицияның негізгі мақсаты – бұл капиталды олжалы орналастыру

Инвестициялық қорлар өзімен инвестициялау объектілеріне салымдарды жүзеге асыру үшін қатыстыратын, барлық ақша немесе басқа активтер түрін ұсынады. Инвестициялық қорлардың қалыптастыру стратегиясы компанияның жалпы қаржылық стратегиясының маңызды құрама бөлшегі болып келеді. Осындай стратегияны жете зерттеу үздіксіз инвестициялық әрекетті қамтамассыз ету және өзіндік қаражат құралдарын нәтижелілеу пайдалану үшін қажет.

Инвестициялық әрекеттің субъектілері Азаматтық Кодекспен немесе арнайы заңдарымен реттелетін, жалпы немесе ерекше мәртөбесі бар, әртүрлі жеке тұлғалар, заңды құқығы бар адамдар мен мекемелер, инвесторлар болып келеді. Қатысу формасы бойынша инвесторлар салушылар, несие берушілер, жабдықтаушылар, сатып алушылар, объект пайдаланушылар және жұмыс орындаушылар ролінде қатысуы мүмкін. Инвестициялық әрекетті ұйымдастыру формасы бойынша субъект ретінде банктер, сақтандыру және инвестициялық қорлар, делдалдық фирмалар және басқа ұйымдастырушылық түрлері ерекшелінуі мүмкін.

Инвестициялық әрекеттің объектілеріне қайта құрастырылатын және модернизацияланатын негізгі қорлар, айналым қаражаттары, құнды қағаздар, мақсатты ақша салымдары, ғылыми-техникалық өнім, сонымен қатар мүліктік құқықтар және интеллектілік меншік жатады.

Инвестициялау объектілеріне қатысты барлық инвестициялар үлкен үш топқа бөлінеді:

- материалдық инвестициялар (нақты және ақша қаражатын құрастырушы);

- қаржылық инвестициялар;

- материалдық емес инвестициялар.

Нақты инвестициялар өзімен тікелей өндіріс құралдарына немесе тұтыну заттарына ұзақ мерзімді қаражаттарды салуды ұсынады. Әдетте бұл нақты активтерін сатып алумен байланысты, нақты ұзақ мерзімді жобаға қаржылық салымдар. Материалдық инвестицияларды жүзеге асыру үшін несие капиталы қолданылуы мүмкін. Осы жағдайда банк инвестор болып шығады. Нақты инвестицияларды жие тура деп атайды.

Тура инвестициялар өзімен берілген шаруашылық етуші субъектінің басқаруындағы құқық алу және табысты шығару мақсатымен шаруашылық етуші субъектінің жарғылы капиталына салуларды ұсынады.

Қаржылық (портфельдік) инвестициялар өзімен құнды қағаздар және басқа құндылықтар портфелін сатып алуымен және қалыптасыумен байланысты, жобаларға капитал салуын ұсынады.

Материалдық емес инвестициялар өзімен инвесторға табыс әкелетін, әртүрлі мүліктік құқықтарына, интеллектуалдық және өнеркәсіптік әрекетінің объектілерінің шартты бағасына жататын инвестицияларды ұсынады. Дүниежүзілік тәжірибеде материалдық емес инвестицияларға «гудвилл», «франшиза» деген ұғымдарды жатқызады.

Қауіпті инвестицияларды жие үлкен қауіппен байланысты, әрекеттің жаңа сферасындағы жаңа акцияларды шығару түріндегі инвестициялармен ұсынады.

Аннуитет – салушыға уақыттың жүйелі аралықтары арқылы белгілі табысты әкелетін инвестициялар. Көбінесе бұл сақтандыру және зейнетақы қорларына қаражаттарды салу.

Инвестициялық шешімдерді ұзақ мерзімді болашаққа қабылдау көбінесе инвестициялық жобаларда жүзеге асырылады.

Табысты алу мақсатымен капиталды ұзақ мерзімге салу ретіндегі инвестициялау күтілетін нәтижеге жету мүмкіндігінше жағдайлардың даму жоспарын құрастыруды және бағалауды ұсынады. Осындай жоспар инвестициялау туралы шешімдерді қабылдау негізінде жатады және инвестициялық жоба деп аталады.

Инвестициялық жоба – өндірістік мүмкіншіліктерін көбейту және өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымын жасау мақсатымен капиталды бюджетпен бекітілген берілген уақыт ішінде белгілі міндеттерге жету үшін арналған, өзара байланысқан шаралар кешені. Сөйтіп, инвестициялық жоба – табысты алу мақсатындағы капиталды салу жоспары.

«Инвестициялық жоба» ұғымы әдебиетте екі көз қарас жағынан қолданылады:

- алдағы әрекеттің мақсатының қалыптастыруы және оған жетуге бағытталған, қимылдар кешенінің анықтамасы бар, құжаттар комплекті ретінде;

- қалыптастырылған мақсаттарға жету үшін бағытталған осы әрекеттер (жұмыстар, қызметтер, сатып алулар, басқару операциялар және шешімдер) кешенінің өзі ретінде.

Жобалық талдау – бұл ең алдымен инвестициялық жобаларды және олжаларды жүзеге асыру үшін шығындарды салыстыру, қайсысылары оның пайдаға асыруынан алынады. Талдау жобаны жете зерттеудің барлық кезеңдерінде және әсіресе техникалық-экономикалық негіздеуінемесе инвестициялық жобаның бизнес-жоспарын құрастырған кезде орындалады.

Инвестициялық жобаны таңдау үшін ақшаның уақытша бағасының есебі ұсынылады.

Инвестициялық әрекетті талдау кезінде қолданылатын белгілер, уақытша параметр есептеле әлде жоқ па, соған тәуелді екі топқа бөлінеді:

- дисконтті бағаларда негізделген;

- тіркелу бағаларында негізделген.

Бірінші топқа келесі белгілер жатады: таза келтірілген әсері, инвестиция рентабельдігінің индексі, табыстың ішкі нормасы, инвестициялар өтімділігінің дисконтталған мерзімі.

Екінші топқа белгілер жатады: инвестициялардың өтімділік мерзімі. инвестициялар нәтижелілігінің коэффициенті.

Таза келтірілген әсерін есептеу әдісінің негізінде бастапқы инвестиция шамасының болжамдайтын мерзім ішінде онымен шайқалатын дисконтталған ақша салымдарының жалпы соммасымен салыстыру салынған
NPV=, (3.1)
мұндағы NPV – таза келтірілген әсері,

IC – инвестиция шамасы.

Инвестиция рентабельдігінің индексін есептеу әдісі мәні бойынша, алдыңғы әдістің салдары болып келеді. Рентабельдігінің индексі (PI) төменгі формула бойынша есептеледі

Егер: IRR > СС, онда жобаны қабылдау керек;

IRR < СС, онда жобадан аулақ болу керек;

IRR = СС, онда жоба табысты да емес, табыссыз да емес.

Инвестиция өтімділігінің мерзімін аныұтау әдісі дүниежүзілік тәжірибеде қарапайым және кең таралғандардың бірі болып келеді. Өтімділік мерзімін (РР) есептеудің жалпы формуласы келесі түрінде болады:
РР = min n, қайсысы кезінде (3.5)
Кейбір мамандар РР көрсеткішін есептеу кезінде уақытша аспектісін есепке алуды ұсынады. Осы жағдайда есепке дисконтталған ақша ағымдары алынады, ал (DРР) өтімділіктің дисконтталған мерзімін есептеу үшін қатысты формула төменгі түрде болады
DРР = min n, қайсысы кезінде (3.6)
Инвестициялық жобаларды бағалау кезінде РР және DРР белгілері екі түрлі жолмен қолданылуы мүмкін:

- жоба қабылданады, егер өтімділік орынды болса;

- егер өтімділік мерзімі бекітілген шектен аспаған жағдайда ғана жоба қабылданады.

Инвестициялар нәтижелілігінің коэффициентін есептеу тәсілі табыстың көрсеткіштерін дисконттауды болжамдамайды. Инвестициялар нәтижелілігінің коэффициенті (ARR) орта жылдық табысты инвестиция шамасына қатынасымен есептеледі.

Дивидендтік саясаттың мақсаты – меншік иегерлермен пайданы тұтыну мен оны ұйымның нарықтық құнын жоғарылату критерийі бойынша ұйым активтеріне реинвестициялау арасындағы оңтайлы пропорцияны жасау.

Пайданың реинвестицияланған бөлігі ұйымның өсуін қаржыландырудың ішкі көзі болып табылады, қаржыландырудың сыртқы көздерін тартудың құнымен салыстырғанда арзанырақ болып табылады.

Дививдендтер – ұйымның меншікті капиталының жалпы сомасына салынған салымның үлесіне сәйкес алынатын акционердің ақшалай табысы.

Дивидендтік саясатты жүзеге асыру келесі кезеңдерді орындауды қарастырады:

- дивидендтік саясатты қалыптастырудың алғышарттарын анықтайтын фаторлардың талдауы. Оларға ұйымның инвестициялық мүмкіндіктерін, баламалы көздерден қаржылық ресурстарды тартудың нақтылығын, дивидендтік саясаттың объективті шектеулерін сипаттайтын факторлар жатады;

- акционерлік қоғамның қаржылық стратаегиясына сай дивидендтік аясатын типін таңдау;

- таңдалған дивидендтік саясаттың типіне сәйкес пайданы бөлу механизмін жасау;

- дивидендтті төлеудің деңгейін және нысанын анықтау. Негізгі факторлар: қолма-қол ақшамен, акциямен төлеу, қосымша акцияларға реинвестициялау.

Дивидендтік саясатты қалыптастырудың алашқы кезеңі болып осы саясатты айқындайтын факторларды зерттеу мен бағалау табылады. Қаржылық менеджменттің тәжірибесінде бұл факторларды төрт топқа бөлу қолданылады.

Ұйымның инвестициялық мүмкіндіктерін сипаттайтын факторлар:

- ұйымның өмірлік циклі сатысы (өмірлік циклдың бастапқы сатысында акционерлік қоғам дивидендтерді төлеуді шектей отырып, өзінің дамуына көбірек құралдарды инвестициялауға мәжбүр);

- акционерлік қоғамның өзінің инвестициялық бағдарламаларын кеңейту қажеттілігі (негізгі құралдар ме материалды емес активтерді кеңейтілген ұдайы өндіруге бағытталған инвестициялық қызметін белсендендіру кезеңінде пайданы капитализациялауға деген қажеттілік ұлғаяды);

- жоғары тиімділігі бар жекелегне инвестициялық жобалардың дайын болу деңгейі (жекелеп дайындалған жобалар нарықтың жағымды конъюктурасы кезінде оларды тиімді қолдануын қамтамаыз ету мақсатында жедел жүзеге асыруды талап етеді, ал бұл болса осы кезеңдерде меншікті қаржылық ресурстардың шоғырлану қажеттілігін шарттайды).

Баламалы көздерден қаржылық ресурстарды қалыптастыру мүмкіндіктерін сипататйтын факторлар:

- алдыңғы кезеңде қалыптастырылған меншікті капитал резервтерінің жеткіліктігі;

- қосымша акционерлік капиталды тартудың құны;

- қосымша несиелік капиталды тартудың құны;

- қаржылық нарықта несиелердің жеткіліктігі;

- акицонерлік қоғамның ағымдағы қаржылық жағдайымен анықталатын несие қабілеттілігінің деңгейі.

Объективті шектеулермен байланысты факторлар:

- дивидендтерге салық салу деңгейі;

- ұйымның мүлкіне салық салу деңгейі;

- қолданылатын меншікті жәнен қарыз капиталының арақатынасымен шартталған қаржылық тетіктің қол жеткізілген әсері;

- алынатын пайданың нақты көлемі және меншікті капиталдың рентабельділік коэффициенті.

Басқа да факторлар:

- тауарлық нарықтың конъюктуралық циклі (конъюктураның жоғарылауы кезінде пайданың капитализациялану тиімділігі елеулі өзгереді);

- бәсекелес компаниялардың дивидендтерді төеу деңгейі;

- бұрын алынған несиелер бойынша төлемдердің шұғылдылығы (төлем қабілеттілікті ұстап тұру дивидендтік төлемдерді өсурімен салыстырғанда приоритетті тапсырма болып саналады);

- ұйымды басқаруда бақылауды жоғалту ықтималдығы (дивидендтік төлемдердің төмен деңгейі ұйымның акцияларының нарықтық құнының төмендеуіне және акционерлердің оларды «тастауына» алып келуі мүмкін, бұл бәсекелестермен акционерлік қоғамды қаржылық басып алудың қаупін өсіреді).

Аталған факторларды бағалау таяу перспективалық кезеңге дивидендтік саясаттың қандай да бір типін анықтауға мүмкіндік береді. Келесі кезеңде дивидендтік саясаттың таңдауы жүзеге асырылады.

Осыдан бұрын қарасытырлған теорияларды тәжірибелік қолдану ұйымның дивидендтік саясатының типін таңдауға үш көзқарасты қалыптастырды (2 кесте).

Бір жай акцияға дивидендтік төлемдердің деңгейін анықтау мына формула бойынша анықталады

ДТК – Дивидендтік саясаттың таңдалған типіне сәйкес қалыптастырылған дивидендтік төлемдердің қоры;

АТ – артықшылықты акциялардың иелеріне дивидендтерді төлеу қоры (олардың қарастырылған деңгейі бойынша);

С_жа – акционерлік қоғаммен шығарылған жай акциялардың саны.

- дивидендтерді қолма-қол ақшамен (чектермен) төлеу. Бұл дивидендтік төлемдерді жүзеге асырудың қең таралған және қарапайым нысаны;

- дивидендті акциялармен төлеу. Мұндай нысан акционерлерге дивидендтік төлемдердің сомасына қайта шығарылған акцияларды ұсынуды қарастырады. Ол болашақтағы капиталын өсіруді қалайтын акционерлердің қызығушылығын тудырады. Ағымдағы табысты қалайтын акционерлер осы мақсатта қосымша акцияларды нарықта сатуына болады;

- автоматты реинвестициялау. Төлемнің бұл нысаны акционерлерге жеке таңдау жасауға мүмкіндік береді – қолма-қол ақшамен дивидендтерду алу немесе оларды қосымша акцияларға реинвестициялау. (бұл жағдайда акциорен компаниямен немесе оған қызмет көрсететін брокерлік конторамен тиісті келісім жасайды);

- ұйыммен акцияларды сатып алу. Ол дивидендтерді реинвестициялаудың бір нысаны ретінде қарастырылады, оған сәйкес дивидендтік қордың сомасына компания нарықта еркін айналымдағы акциялардың бөлігін сатып алады. Бұл автоматты түрде бір қалған акцияға пайданың мөлшерін жоғарылатуға және алдыңғы кезеңде дивидендтік төлемдердің коэффициентің арттыруға мүмкіндік береді. Дивидендтерді қолданудың аталған формасы акционерлердің келісімін талап етеді.

Ұйымның дивидендтік саясатын талдау үшін келесі көрсеткіштер қолданылады.

Акцияның рентабельділігі (дивидендтік табыстылығы):
(4.2)
Дивидендтік төлемдердің нормасы (ағымдағы табыстылық, дивидендтік шығу):
(4.3)
Акцияны сату кезінде иегердің алуы мүмкін курстық айырманы есепке алумен есептеледі:
, (4.4)
мұндағы D – акцияны иелену мерзімі кезінде алынған дивиденд сомасы;

Р_с – акцияны сату бағасы;

Р – акцияны сатып алу бағасы.
Таза пайданың қандай бөлігі дивидендтерді төлеуге кеткенін көрсетеді, пайызарда және салыстырмалы мәнде есептеледі:
(4.5)
Егер дивидендтерді төлеудің коэффициенті бірден асса, компанияның рационалды емес дивидендтік саясаты туралы айғақтайды немесе оның ықтимал қаржылық қиыншылықтары туралы дабыл береді.

Акциялардың құндылығы келесі формуламен есептеледі:

Акциялардың құндылығы * Акцияның рентабельділігі (4.7)

Осыдан кле отырып, дивидентті саясаттың түсінігін мына түрде қарастыруға болады: дивидентті саясаты табыстармен басқарылатын саясаттың бүкіл бөлігінің құрамасынан тұрады, кәсіпорынның нарықтық құнының максимилизациялау мақсатымен оның бөліктерінің капитализациялық және тұтынушылық арасындағы үйлесімді пропорцияға нәтижеленеді.

Нарықтық экономикасы дамыған мемелекеттерде дивидентті саясаттың құру тиімділігі көптеген теориялық ізденістерге арналған. Кең тараған теориялардың бірі, дивидентті саясаттың құрылым механизмінің байланысқаны мына теорияларда көрсетілген:

- дивиденттің тәуелсіздігінің теориясы – оның авторлары – Ф. Модильяни мен М. Миллер былай деп пайымдаған, таңдап алынған дивидентті саясат кәсіпорынның нарықтық құнына ешқандай ықпалын тигізбейді (акция бағасы), ағымдағы немесе келешегі бар кезеңдегі жекеменшіктің мүлкіне де ықпалын тигізбейді, себебі бұл көрсеткіштер құрылу құнына тәуелді болады. Дивидентті саясат теориясына лайық пайданы басқару механизмінде пассивті роль атқарады. Бұған қармастан өз теориясына олар едәуір санды шектеді, ал пайданы басқаруды шынайы тәжірибеде мүмкін емес. Өзінің осалдығына қарамастан практикалық тәжірибеде, ММ теориясы дивидентті саясатты құру механизмінің шешімінің ыңғайлы жолы болып табылады;

- дивиденттің тәуірлік теориясы (немесе «синица в руках») – оның авторлары – М. Гордон мен Д. Линтнер былай деп тұжырымдады, ағымдағы пайданың (дивидент түрінде төленген) әр бірлігі, «тәуекелден тазартылдған» әрдайым көп болып тұрады, келешекке алынып қойылған пайдаға қарағанда. Осы теорияға сүйене отырып, пайда капитализациясына қарағанда, дивидент максимизациялық төлемі тәуірлеу. Бірақ – та бұл теорияның қарсыластары былай деп тұжырымдайды: көп жағдайда дивидент түрінде алынған пайда бәрібір өзінің акциясына немесе ұқсас акционер компанияларына реинвесторланады, бұл тәуекел факторына дәлел ретінде пайдалануға мүмкіндік береді, дивидент саясатының сол немесе басқа түріне қарай (тәуекел факторы жекеменшіктің менталитетімен санасады; дивидент саясатының сипатымен емес, шаруашылық қызметтің тәуекел деңгейі анықталады);

- дивиденттің минимизация теориясы (немесе «салықтың тәуірлілігі»). Бұл теорияға сәйкес дивидент саясатының үйлесімділігі салық төлемінің минимизациясының ағымдағы және жекеменшіліктен түсетін пайдасының критерийлерімен анықталады. Дивидент түрінде алынатын пайданың салығы әрдайым жоғары болады, келешектегіге қарағанда (ақша құнының факторының уақыты, капитализациялық пайданың салықтық жеңілдіктері және с.с.), дивидентті саясат дивиденттік төлемдердің минимизациясын қамтамасыз ету керек, жекеменшіктің жинақ пайдасының салықтық қорғанысын алуы үшін, капитализация пайдасының максимизациясына қол жеткізуі керек. Ылғи дивидент төлемі түрінде түсетін пайданы қажет ететін, мұндай подходты дивидент саясатына көпшілік кіші акционерлерді қанағаттандырмайды (компанияның акцияларына сұраныс көлемін азайтады, соған байланысты бағасына да әсер етеді);

- дивиденттің дабыл теориясы (немсе «жарғылаушы теориясы»). Бұл теория акциялардың ағымдық шынайы нарықтық құнының бағалау моделінің негізінде және соның базистік элементінің орнына соған төленетін дивиденттің төленуінің көлемі пайдада құралған. Сонымен дивидентті төлемінің деңгейінің өсуі акцияның нарықтық құнының сәйкестігімен, автоматты түрде анықталады, олардың жүзеге асырлу іс-әрекеттері акционерлерге қосымша пайда әкеледі. Бұдан басқа, жоғарғы дивиденттердің төленуі компанияның көтерілу кезеңінде тұрғанын және келер уақытта пайданың көтерілуіне «дабыл» беретінін айтады. Бұл теория фондылық нарықтың «анықтылығымен» үзіліссіз байланыста, алынған оперативті ақпарат негізінде акциялардың нарықтық құнының қозғалысына өзінің ықпалын тигізеді;

- акционерлер құрамының дивидентті саясаттың сәйкестілігінің теориясы (немесе «клиентуралық теория»). Бұл теорияға сәйкес компания мынадай дивидентті саясатты іске асыруы керек, онда акционерлердің көбісінің күтетініне сәйкес болуы керек және олардың менталитетіне. Егер акционерлердің негізгі құрамы (акционерлік компанияның «клинтурасы») ағымдағы пайдаға көңіл бөледі, онда дивидентті саясат ағымдағы тұтынылатын мақсатқа бағытталған пайдадан шығады.

Және керісінше, егер акционерлердің негізгі құрамы көңілдерін өздерінің келер пайданың өсуіне бағыттаса, онда дивидентті саясат капитализацияланған пайданың үйлестіру үрдісінне негізделеді. Акционерлердің осындай дивидентті саясатың бөлігі басқа компаниялардың акцияларына өздерінің капиталдарын реинвестрлеуге келіспейді, мұның нәтижесінде «клинтура» құрамы әлдеқайда бір қалыпты болады.

Дивидентті төлемдердің тұрақты өлшемінің саясаты ағымдағы кезеңнің соммасының өзгермейтін төлемін қалайды (инфляцияның жоғары темпінде дивидентті төлемдердің соммасы инфляцияның индексіне корректрленеді).

Дивиденттердің өлшемінің минималды тұрақтылық теориясының жеке кезеңдерге қосылған (немесе «экстра – дивидент» саясаты) көпшіліктің тараған көзқарастарымен ең ыңғайлы өлшенген типін көрсетеді.
5 Айналым капиталың басқару
Кәсіпорынның айналым қаражаты өз алдына экономикалық категорияны құрайды, яғни көптеген теориялық және тәжірибелік қырлары бар. Олардың ішінде анағұрлым маңызды болып табылатын сұрақ – айналым қаражаттарын ұйымдастыру негіздері, мәні және алғышарттары.

Айналым қаражаттарын ұйымдастыру, басқару мәні ағымдағы активтердің жеткілікті деңгейін анықтаудан тұрады және ағымдағы активтердің ұтымды құрылымын назарда ұстайды, сол сияқты оларды қаржыландырудағы көздердің құрылымы мен шамасын анықтауға да жол ашылады.

«Ағымды активтер» термині кәсіпорынның мобильді активтеріне жатады, ол өз кезегінде ақша құралдары бола алатын немесе жыл ішінде немесе бір өндірістік цикл ішінде ақшаға айналады.

Ағымдағы активтерді басқарудың үлкен мәні бар және қаржы менеджментінің операциясының үлкен бөлігін алып, былай анықталады:

- қалыпты өндіретін кәсіпорынның >50 % активтер, ол активтердің үлкен меншікті салмағы;

- элементтердің үлкен көлемі мен олардың ішкі материялдық заттық және қаржылық құрамының жекеше басқару талаптарының қойылуы;

- трансформацияның жоғарғы динамикасы және оның түрлері іс-жүзінде бұндай активтік салымдары тез арада ТМЗ, ДЗ бақылауынан және басқаруынан және басқаруынан шығып кете алады;

- төлеу қабылеті, рентабелділікті және кәсіпорын қызметінің қаржылық нәтижесін қаржылық нәтижесін қамтамасыз етуде басты рөл атқарады.

Ол өндіріс көлемінің өсу кезеңдерімен және өнімнің өткізілуімен байланысты, бұндай құбылыстар шаруашылық қызметтің жеке кезеңдерінде, кәсіпорын қорларының ТМЦ-ның кезеңдік сақтаулары, ерте желімдер мен мақсаттың тағайындаулар.

Айналым активтерінің құрылымы, жағдайы мен шамасы көптеген ішкі және сыртқы факторлардың ықпалымен қалыптасады.

Сыртқы факторлар қатарына енеді:

- елдегі жалпы экономикалық жағдай;

- салықтық заңдардың ерекшеліктері;

- инфляция қарқыны (дефляции);

- банктік пайыздың жүктемелік деңгейі;

- инвестициялық нарықтың дамуының тенденциясы (инвестициялық ахуал);

- аймақтың экономикалық потенциалы;

- дайын өнімдерді тұтынушылар мен материалдар мен шикізаттарды жеткізушілерді ұйымдастырудың өзара қарым-қатынасы.

Ішкі факторлар қатарына енеді:

- нарықты ұйымдастырудағы бәсекеге қабілеттілік;

- қойма шаруашылығын ұйымдастыру;

- ұйымның әрекетінің көлемі (шағын, ірі және орта бизнес);

- ресурстарды тұтыну түрлерінің көлемі мен алуан түрлілігі;

- контрагенттердің орналасымы;

- өндірістің өсу қарқыны мен өнімдерді жүзеге асыру;

- өнімдердің бағасының үстеме құнының үлесі;

- ұйымның есептік саясаты;

- ұйымның қызметкерлері мен топ – менеджерлер жұмысының сапасы;

- ұйымдардың негізгі қорларының жағдайы.

2-суретте көрсетілгендей, кәсіпорын АА-ның мақсаттың басқарушылары алдыналал класификациясының қажеттігін анықтайды.

АА- ді басқару саясатының мақсаты, оның көлемімен құрылымн анықтау, кәсіпорының ұзақ мерзімді өндірісін және қаржылық қызметінің тиімділігінің жеткілікті етуді – стратегиялық аспекті.

АА-ның басты міндеттерінің бірі, ағымдағы қызмет басқарылуын оптимизациялау (тактикалық аспект), оның критериясы өтімділік – қысқа мерзімді несиелерді өтеу қаблеттілігі.

Осы көз қарасымыздан, АА-лар ағымдық активтар жоғары болса, онда төлеу қаблетсідігінң тәуекел деңгейі төмендейді. Ал басқа жақтан қарайтын болсақ, АА қаржылық шығындары жоғары болса, онда табыста төмен.

Сондықтан АА-ның басқару саясаты өтімділік тәекелімен жұмыс тиімділігі арасында келісімімен қамтамасыз ету керек. Ол келесідей екі шешімдерге тоқталады:

- кәсіпорынның төлеу қаблеттілігімен қамтамасыз ету. АА-ның қажетті деңгейі болмаса, төлеу қаблетсіздікпен қақтығыс алады;

- қажеті көлемін құрылыммен және активтермен рентабельділігімен қамтамасыз ету.

Ұйымдардың айналым құралдары былайша ұйымдастырылады, яғни қамтамасыз етуге тиіс.

Ағымдық активтер классификациясы

Иеленулігіне байланысты ақшаға оңай айналады

-Орташа өтімді

-Тез өтімді

-Ақырын өтімді

Түрі бойынша

- Дебиторлық қарыз

- Ақшалай активтер, сонымен бірге қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар

-басқалары

Операциялық процестерде қатысыуына байланысты

-СТА-ның жүйелік бөлігі

-кәсіпорынның қызмет көрсететін өндірістік цикілі

-ВТА-ның ауыспалы бөлігі

Функционалды кезеңіне байланысты


2-сурет – Ағымдық активтер классификациясы
- бұл құралдарға қажеттілік оның салалары мен жекелеген ерекшеліктерін есепке алуды ұйымдастыру арқылы жалғасатын болады;

- ұйымның өндірістік-қаржылық кезеңдерінің үздіксіздігі;

- айналым активтерінің максимальды ликвидтілігі;

- қарқынды айналым;

- кезеңдік ауытқуларға тұрақтылық, сыртқы және ішкі факторларға төтеп беру.

Айналым активтерінің деңгейінің төмен болуында өндірістік әрекеттер лайықты деңгейде алға баспайды, сол үшін ликвидтілік шығыны орын алып, жұмыстың кезеңдік қиындықтары болады, кірістің аздығы орын алады. Таза айналым капиталының орташа деңгейінде және оның компоненттерінде кіріс максимальды болады, ал кез келген ауытқу аса жақсы жағдайға жеткізбейді, айналым активтерінің шамасының артуы ұйымның уақытша әрекеттегі, әрекетке жарамсыз айналым активтерінің молаюына септігін тигізеді, сол сияқты оларды қаржыландыруда басы артық шығындар пайда болады, бұның барлығы кірістің азаюына соғады.

Бұдан шығатыны, айналым активтерін басқару саясаты ликвидтілік шығыны мен жұмыстың тиімділігі арасындағы тәуекелдікті қамтамасыз ете алады. Осы орайда екі міндеттің шешімін табуы жалғасатын болады:

- төлем қабілеттілігімен қамтамасыз ету. Ұйым-мекеме, айналым активтерінің жеткілікті мөлшерін иелік ете отырып,

- төлем қабілетсіздігі тәуекелдігімен қақтығысады;

- активтердің рентабелділігі мен құрылымы, қажетті көлемін қамтамасыз ету. Айналым активтерінің әр түрлі құрылымы кіріске әр қилы ықпал етеді. Мысалы, материалдық-өндірістік қорлардың жоғары деңгейі ағымдағы шығындардың елеулі мөлшерін талап етеді, соның өзінде дайын өнімдердің сан алуан түрлері кірістердің артуы мен жүзеге асыру көлемінің көтерілуіне әсер береді. Кез келген шешім, ақшалай қаражаттың деңгейін анықтаумен байланысты, дебиторлық қарыз бен өндірістік қорлар активтердің аталмыш түрлерінің оңтайлы шамасының ұстанымы тұрғысынан қарастырылады, сол сияқты айналым активтерінің оңтайлы құрылымы ұстанымы тұрғысынан да қарастырылады.

Қысқа мерзімді несиелеудің дәстүрлі пішіндері өз аясына алады:

- контокорренті несие;

- онкольды несие;

- овердрафт;

- есептік (вексельді несие) несие;

- акцепті несие;

- факторинг.

Қысқа мерзімді ресурстарды ұйымдастыру басқару өз аясына алады:

- қысқа мерзімді ресурстарға ішкі қажеттіліктерді негіздеу, кірігу мерзімі мен көлемін анықтау;

- қаржылық нарықтың конъюнктурасына талдау;

- қысқа мерзімді ресурстарды тартудың көздерін таңдау;

- қаржылық құралдарды ұйымдастыру үшін лайықты құрылымдарды анықтау;

- тартуды ұйымдастыру;

- тартылған қаражатты тиімді пайдалануды ұйымдастыру;

- зайымдық капиталды кері қайтаруды ұйымдастыру.

Көптеген орын алған факторлар бар, яғни қызмет етуші капиталдың құрылымдарын қалыптастыруда назарға алынып, оларды тиімді пайдалануда өзекті мәселелердің шешімдерін табуға себепкер болады.

Негізгі ішкі факторлардың қатарына жатқызуға болады:

- ұйымның операциялық әрекеттерінің салалық ерекшеліктері;

- ұйымның өмірлік кезеңінің сатылары;

- операциялық әрекеттердің рентабелділік деңгейі;

- операциялық тетіктің коэффициенті.

Сыртқы негізгі факторлар қатарына енеді:

- тауарлы нарық конъюнктурасы;

- қаржылық нарық конъюнктурасы;

- ұйымның несиелік рейтингі;

- кірістің салық айналымы деңгейі.

Ірі жабдықтар үшін айналым қаражаттары нормативі келесі формула бойынша есептеледі
Н = (С*БС*ТС*БК*Б)/КМ, (5.1)
мұндағы С-сменалық бөлшектер қорының нормасы;

БС – бiр аппараттағы бірөңкей бөлшектердің саны;

ТС – тұрпаттас аппараттар саны;

БК – бөлшектер қорының төмендеу коэффициенті тұрпаттас машиналардың санына байланысты;

Б – бір бөлшектің бағасы;

КМ – бөлшектердің қызмет мерзiмi.

ЦУ – циклдың ұзақтылығы;

КС – кезеңдегі күндер саны.
Шығынның өсу коэффициенті формула бойынша анықталады

К = (Ше*ЦУ+Ш₁*ЦУ₁ + Ш₂* ЦУ ₂+.......0,5*Шр* ЦУ)/( ЦУ *ША), (5.3)

ША – келесi жылдың басында болашақ кезеңдер шығындардың ауыспалы;

Шр – цикл бойы бiр қалыпты iске асатын шығындар;

ЦУ₁, ЦУ₂ – циклдың аяқталуына дейінгі бір жолғы шығындар сәтіндегі уақыт.

КС – есептік кезеңдегі күндер саны;

МШ – есптік кезеңдегі материалдар шығыны.
Келешек кезеңдегі шығындардың айналым қаражаттарының нормативі
ҚН = ША + КШ - БКШ , (5.5)
мұндағы КШ – келешек кезеңдер шығындары;

ША – келесi жылдың басында болашақ кезеңдер шығындардың ауыспалы;

БКШ – өнiмнiң өзiндiк құнынның есептен шығаруларына жататын, болашақ кезеңдер шығындары.
Тауар мен қоймадағы тиеп қойылған дайын өнім бойынша бүтіндей айналым қаражаттарының нормасы
ӨН = (ТШ*ҚН)/КС, (5.6)
мұндағы ҚН – дайын өнімнің айналым қаражатының нормасы;

КС – кезеңдегі күндер саны;

ТШ – алдағы жылдың төртінші тоқсанындағы тауарлық өнiмнiң шығарылымы.