Қазақстан археологиясы
жүктеу/скачать 2.69 Mb.
|
| Арабтардың шапқыншылығы. Араб шапқыншылығы қарсаңында Орта Азия мен Қазақстанның басым бөлігі Батыс түрік қағанатының қол астында болды. Көптеген ортаазиялық иеліктерді түрік немесе шығу тегі аралас әулеттер басқарды. Осы кездері шаруашылық байланыстар кеңейді, экономикалық байланыстар жанданды. Бұл араб шапқыншылығына қарсы күресті ұйымдастырудағы едәуір маңызды факторлар болған еді.
705 жылы арабтар шауып кету тактикасынан бас тартып, Әмударияның шығыс жағындағы Мауераннахр облыстарын басып алуға кірісті. Хорасанның уәлиі-орынбасары Кутейба ибн Муслим Балхты жаулап алып, 706 жылы Бұхараға таяу жердегі Пайкентке қарай беттеді. Түргештер дереу соғдыларға көмекке келді. Түріктер мен соғдылардың бірлескен қолы араб әскеріне ойсырата соққы берді. Кутейба ибн Муслим айлакерлік жолмен одақтастарды алдап, оларды бір-біріне айдап салып, өзі қоршаудан құтылып кетеді. 712 жылы Кутейба Самарқандты басып алады. 712-713 жылдары арабтармен күреске тастүйін болып түріктер мен соғдылардың, шаштықтар мен ферғаналықтардың бірлескен қолы шығады. Бұған жауап ретінде Кутейба қалың әскер жинап, Ферғана мен Шашқа (Ташкент) аттандырады. Шаш маңындағы қыстақтардың көбі рақымсыз өртеледі. 714 жылы Шашты Кутейба басып алып, Испиджабқа жорық жасайды. 723 жылы Ферғана қарлұқтары және Шаш тұрғындары тізе қосып, арабтарды оңдырмай жеңеді, оларды Ходженттен Самарқандқа дейін қуып тығады. Бұдан кейінгі соғыстарда екі жақ алма кезек жеңіске жетіп отырады. Түргештер өздерінің күшейген кезінде Мауераннахр үшін арабтарға қарсы елеулі күш болған еді. Түргештер қолдаған халық көтерілістері арабтарды түгелдей Мауераннахрдан қуып шығуға жақындатты. Түргештердің қағаны Сулық арабтарға қарсы батыл да қайратты күш көрсетті, сондықтан оны арабтар «Әбу Мүзахим» (Сүзеген) деп атады. 737 жылы Сулық арабтарға қарсы жорыққа шығып, Тохарстанға дейін жетеді де, қарлұқ жабғысымен қосылады. Еліне қайтып келгеннен кейін оны өзінің қолбасшыларының бірі өлтіреді, осыдан кейін қағанатта өзара қырқыстар өрши түседі. Сулықтың қазасынан кейін «сары» түргештер мен «қара» түргештер арасында үкімет билігін алу жолындағы ұзақ күрес-тартыс басталып кетеді, ол екі жаққа да ауыр тиді. 748 жылы қытай әскерлері Суяб қаласын уақытша басып алады, келесі жылы Шаш жаулап алып, билеушісін дарға асады. Оның баласы көмек сұрап, арабтарға барады. 751 жылы Тараз жанындағы Атлах қаласы түбінде аббасидтердің әскербасы Зияд ибн Салих пен Кытай қолбасшысы Гао Сяньжи арасында орасан зор арпалыс басталады. Айқас бес күнге созылады. Шешуші сәтте қытайлардың ту сыртындағы қарлұқтар көтеріліс жасап, арабтар жағына шығады. Қытай әскері толық күйретіледі, ал арабтар Таразды бағындырады. 766 жылы Жетісудағы билікті алғаннан кейін қарлұқ жабғысы арабтарға қарсы күресті бастайды. 806 жылы Соғдыда Рафи ибн Лейс бастаған көтеріліс бұрқ ете қалады, оған «өз түріктерімен бірге Шаш билеушісі», қарлұқтар, тоғыз-оғыздар мен тибеттіктер де қатысқан еді. Бүлікті басып-жаныштағаннан кейін, 810 жылы арабтар қарлұқтардың Құлан қаласына шабуыл жасайды. 812 жылы араб қолбасшысы Фадл ибн Сахл Отырар өңіріне кіріп, ондағы шекара қамалының бастығын өлтіреді, қарлұқ жабғысының балалары мен әйелдерін тұтқынға алады, ал қарлұқ жабғысы қимақтар (кимектер) еліне барып бас сауғалайды. Араб тарихшылары Фараб, Испиджаб пен Шаш арабтар үшін ең тынышсыз иеліктер болғандығын жазады. ІХ ғасыр бас кезінде араб халифатының саяси тұтастығы бұзыла бастады. Мауераннахр халқының арабтарға қарсы толассыз әрі тынымсыз күресі жергілікті феодалдық аристократияға билікке келуге қолайлы жағдай жасады. Солай болды да. ІХ ғасырдың 20-жылдарынан бастап Хорасан мен Мауераннахрда жергілікті Тахиридтер мен Саманидтер, ал Жетісу мен Сырдарияның орта ағысында қарлұқтар билік ете бастады. жүктеу/скачать 2.69 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|