Бақылау сұрақтары: 1. Гигиеналық талаптар ?

Бақылау сұрақтары:

1. Гигиеналық талаптар ?

3.Мектепте отырып, тұру жолдары?

4. Жас ерекшеліктеріне байланысты сабақтар түрлері?

5.Сымбатты сақтау?

Негізгі:

1. 
   Х. Сәтпаева, Ж. Ніддібаева, Ә Өтепбергенов Адам физиологиясы. А. Білім 1995ж.
   
2. 
   Физиология человека Уч. Инс. Физ. Куль Н.В. Зимкина М. ФиС 1975г.
   
3. 
   Физиология мышечной деятельности Уч. Инс. Физ. Куль Я.М. Коца М. ФиС 1982г.
   
4. 
   В.Смирнов, В. Дубровский Физиология человека воспитания и спорта. М. 2002г.
   
5. 
   А. Солодков, Е. Сологуб Физиология человека. Уч. Инс. Физ. Куль М. 2001г.
   
6. 
   С. Ж. Бұғыбаева Адам физиолгиясы А. 2003ж.
   
7. 
   З. Алиакбараова Мектеп ижасындағы балалардың анатомиясы, физиологиясы және мектеп гигиенасының негіздері. А. 1993ж.
   
8. 
   С. Жұмабаев Жас ерекшеліктер физиологиясы. 1997ж.
   
9. 
   М. Матюшонок, Г.Г. Турик, А:А: Крюкова Балалармен жасөспірімдер физиологиясы және гигүиенасы. А. Мектеп. 1986ж.
   

10. 
    Физиология человека Уч.для мед. Инс. Медицина 1984г.
    
11. 
    Физиология человека. В. 4 томах. М. Мир, т.1,2. 1985г. Т. 3,4,5. 1986г.
    
12. 
    Общии курс физиологии человека и животных М. 19991г.
    
13. 
    В. Флинин, В. Фомин. Возрастные основы физического воспитания. М. 1972г.
    
14. 
    Физиология человека. Медицина 2001г. 607 стр.
    
15. 
    Физиология человека. В. Смирнова М. Мед. 2001г. 668 стр.
    
16. 
    Физиология человека. В.М. Покровскии 2 том. М. Мед. 2001 г.
    

Тірек – ќимыл аппараты дамуыныњ жас ерекшеліктері.

1. 
   Баланыњ тірек-ќимыл ж‰йесініњ мањызы, ќ±рылысыц, ќызметі.
   
2. 
   Баланыњ белсенді ќµзѓалыс ж‰йесі.
   
3. 
   Баланыњ ќимыл-ќµзѓалыстарыныњ дамуы.
   

5. Бұлшық ет қызметінің қасиеттері.

Балалардыњ с‰йек тканыныњ органикалыќ заттары мол, сондыќтан да ол серпімді, иілімді. Ол оныњ тура тєрбие бермесе оњай деформатцияѓа ±шырауына єкеп соќтырады. Жасы келген сайын с‰йек ќ±рамындаѓы органикалыќ азая т‰седі. Керісінше минаралды заттар µсе т‰седі.

С‰йектердіњ µсуімен дамуы. Жас с‰йектер ±зынына ќарай шеміршектер арќылы µседі. Шеміршек с‰йектіњ екі ±шына орналасады. ¤су тоќтаѓанда шеміршектер с‰йекке айналып кетеді. С‰йектер µскен сайын ќ±рамындаѓы су мµлшеріде азая т‰седі.

Ер кісініњ с‰йектері 20-24 жаста дамуын тоќтадады. Шеміршектері с‰йекке айналып, ±зына бойы µсуін тоќтатады. Єйелдер с‰йегі ер кісілер мен салыстырѓанда µсуін 2-3 жыл алдын тоќтатады.

Омыртќа жотасы. Омыртќа жотасыныњ µсуі алѓашќы екі жылда ќарќынды ж‰реді. Алѓашќы 1,5 жаста ол бір ќалыпты ж‰реді. 1,5 жастан 3-ке дейін мойын омыртќалары, жоѓарѓы кеуде омыртќалары µсуін баяулатады. Ал бел омыртќалар жылдам µсе бастайды.

Омыртќаныњ ќарќынды µсуі 7-9 жаста жєне жыныстыќ жетілу кезінде байќалады. Одан єрі омыртќа кµп µспейді.

Омыртќа жотасыныњ ткан ќ±рылымы жасына ќарай µзгереді. Омыртќа с‰йектері эмбрион кезден басталып б‰кіл балалыќ кезењде ж‰ріп отырады. 14-жасќа дейін омыртќа с‰йектерініњ ортасы с‰йектенеді. Омыртќа жотасыныњ кейін с‰йектенуі бала кезден оныњ ќозѓалѓыштыѓын, серпімділігін ќамтамассыз етеді. Омыртќа жотасыныњ доѓалар т‰рінде болуы оныњ басты сипаты. Ол балалардыњ жеке дамуы кезінде ќалыптасады. Ењ ерте бала басын ±стай бастаѓанда мойын иіні пайда болады (лордос).

6 айда бала отыра бастағанда кеуде иіні пайда болады(кифоз). Бала орнында тұра бастағанда бел лордозы пайда болады. Бел лордозы пайда болуына байланысты масса түсу нүктесі артқа қарай ауысады. Ол оның құдамауын қамтамасыз етеді.

1 жаста омыртқа жотасының бар иәндері пайда болып үлгереді. Бірақ ол иіндер толық бекімеген, бұлшықет сәл босаңсыса болғаны леформацияға ұшырайды. 7 жаста мойын, кеуде иіндері айқын болса, бел иіні 12-14 жаста ғана айқындалады.

Кеуде торы. Кеуде торы жасына байланысты өзгеріп отырады. Еметін балаларда ол жанынан сығылған пішінде болады. Ересек адамдарда оның көлденеңі ұлғая түседі.

Кеуде торының қалыптасуына физикалық жаттығулар және отыру әсер етеді . Физикалық жаттығуларға байлантыс ол кең, ендірек, жалпақ болады. Ұзақ уақыт дұрыс отырмағанда, кеудесімен алдындағы стол шетіне сүйенгенде кеуде деформацияға ұшырайды. Ол дегеніміз кеудеде орналасқан жүректің, өкпенің, ірі қан тамырларының дамуына зиянын тигізеді.

Толық сүйектенбеген білезік шаршағыш келеді. Сондықтан да бастауыш оқушылары жылдам жаза алмайды. Білезікті біртіндеп үйретуге болады. Музыка аспаптарында ойнау білезік сүйектерінің кеш сүйектенуіне себеп болады. Музыка аспаптарында ойнайтын балалардың саусақтарының ұзын болатыны сондықтан.

Жасөспірімдер жамбас омырқалары біртіндеп қатаяды, сөйтіп жамбас сүйегіне айналады. Қыз балалар биіктен секірген кезде, биік бізөкше туфлилер кигенде жамбас сүйегінің орныны өзгеріп кетуі мүмкін. Ол кейінен олардың босануын қиындатуы мүмкін.

Табан толарсақ сүйектерінен және аяқ саусақтарынан құралады. Адам аяғы иін түзеді (свод). Ол иін жерге өкше және саусақтар ұшы арқылы тізіледі. Табанның ұзынша және көлденең иіндері болады. Ұзынша иін тек адамға ғана тән, ол адамның тік жүруіне байланысты пайда болған. Осы табан иіндері арқылы адам салмағы бірдей таралып отырады. Ол әсіресе адамдар ауыр нәрсе көтергенде маңызды. Иін пружина сияқты, жүрген кезде дене ұрынуы майысып жеңілдетіп отырады.

Жаңа туған балада табан иіні онша көрінбейді. Ол балалар жүре бсатағанда барып қалыптасады.

Бас сүйегі. Оның екі бөлігі бар: микорабы және бет бөлігі. Жаңа туған балалардың бас сүйектері бір бірімен жұмсақ дәнекер ткандары арқылы байланысады. Осы жарғақтар сүйектер байланысқа жерде жұқа болып келеді. Ол қосылатын сүйектер көбейген сайын арта түседі. Бұл балалардың еңбегі. Еңбектер төбе сүйектің (теменная кость) барлық бұрышында да бар. Оларда тақ маңдай және шүйде, сондай-ақ жұп алдыңғы самай және артқы жақтау еңбектері болады. Осы еңбектерінің арқасында бас сү.йектері бір-біріне айқаса алады. Оләсіресе балар босанған кезде туу жолдарынан шығуында маңывзды рөл атқарады. Кіші еңбектері 2-3 айда бітіп кететін болса, маңдай еңбегі сипалағанда білініп тұрады да, бала 1,5 жасқа келгенде ғана бітеді.

Жаңа туған балалардың бас сүйегінің бет бөлігімен салыстырғанда ми қорапшасы жақсы дамиды. 13-14 жасқа дейін ми бөлігі жақсы дамыса, осыдан кейін барып бет бөлігі жақсы дамиды. Жаңа туған балалардың ми бөлігі бет бөлігінен 6есесге жуық үлкен болса, ересек адамдарда ол 2-2,5 есе ғана үлкен болады.

Бсатың өсуі балалық кезеңінен бар этапында да байқалады. Ол әсіресе жыныстық жетілу кезінде қарқынды жүреді. Жасына орай бастың биіктігі мен бой ұзындығының арақатынасы айтарлықтай өзгереді. Осы арақатынас балалардың жасын анықтауға пайдаланылады.

Б±лшыќ ет кµлемі мен к‰шініњ жасына ќарай µзгеруі.

Зерттеулер 7-11 жас балаларда б±лшыќет к‰шініњ тµмен болатынын кµрсетті. К‰ш, єсіресе статикалыќ жаттыѓулар оларды тез шаршатады. Б±л жастаѓы балалар ќысќа мерзімді жаттыѓулар ѓана жасай алады. Десекте тµменгі класс оќушыларын статикалыќ т±рысын саќтауѓа ‰йрету кеерк (статических поз). Статикалыќ жаттыѓулар тура т±лѓа ‰йренумен сол ќалпын саќтауѓа ‰йретеді.

Б±лшыќет к‰ші жасµспіпімдерге ќарќынды дами бастайды 13-14 жаста олардыњ жыныстыќ µзгешіліктері айќын ањѓарыла бастайды. Балаларда єр т‰рлі б±лшыќет топтарыныњ дамуы єр ќалыпты ж‰ретінін дене тєрбиесі мен спортпен айналысќанда ескеру керек.

Єрт‰рлі б±лшыќет ж±мыстары кезінде шаршау жєне оны жасына байланысты ерекшеліктері. Физикалыќ ж‰ктемеге шыныѓу єрт‰рлі б±лшыќет ж±мысын жасаѓанда мањызды орын алады. Шаршау деп организмніњ ж±мыс істегенде уаќытша ж±мыс ќабілетін тµмендетуін атайды. Физикалыќ шаршау ±заќ уаќыт физикалыќ ж±мыстан кейін пайда болады. Оныњ айќын кµрінісі жиырылѓан б±лшыќ еттер ќайта ±зарып ќалпына келмей ќояды. Физикалыќ ж±мыс ќабілетініњ тµмендеуі біріншіден б±лшыќеттерде болатын µзгерістерге байланысты болса, екіншіден орталыќ нерв ж‰йесінде болатын µзгнерістерге байланысты болады.

Балалардыњ физикалыќ ж±мысќа ќабілеті осы орталыќ нерв ж‰йесі мен шеткі нерв ж‰йелерініњ арасындаѓы байланыстыњ ќаншалыќты дамыѓандыѓына байланысты. Бала жас болѓан сайын ол тез шаршап ќалады. Балаларды физикалыќ ж‰ктемеге дайындауда 6 жас шешуші кезењ болып табылады. Себебі осы кезењ ќањќа б±лшыќ еттерініњ жоѓарѓы энергиялыќ м‰мкіндіктерімен сипатталады.Сонымен бірге єлі сабаќќа бармаѓан балалардыњ ќањќа б±лшыќ еттері тоыѓымен ж‰ктеліп бітпеген болады. Физикалыќ ж±мыс ќабілеті 15-16 жас балалар мен салыстырѓанда жас балаларда 2,5 есеге дейін тµмен болады. Балаларда физикалыќ ж±мысќа ќабілетініњ артуы оларда тєрбиелегенде физикалыќ ж±мысты аќыл ой ж±мысымен жиі жиі алмастырып отыруѓа м‰мкіндік береді.

Жан-жаќта гормониялыќ физикалыќ даму ‰шін, ќозѓалу ќасиеттерімен даѓдыларын жетілдіру ‰шін ќимылдардан басќа балалар табиѓи тєуліктік ќимылды керек етеді.

Балалардыњ тєуліктік ќозѓалу активтілігін табиѓи локомация кµлемінен кµруге болады. Еркін жазда далада ж‰рген 7-10 жасар балалар 16 мыњнан аса ќозѓалыс жасай алады. Жса µспірімдерге тєуліктік локомоция 8-9 жастаѓы балалармен салыстырѓанда 35% ке жоѓарылайды, ж±мыс кµлемі 160% ке артады.

Ќыз балалардыњ табиѓи тєуліктік активтілігі ер балармен салыстырѓанда тµмендеу болады. Сондыќтандав оларда физикалыќ дене тєрбиесін ±йымдастыру керек.

Мектепте жєне ‰йде дене тєрбиелік ‰зілістер денетєрбиесі сауыќтыру ж±мыстарыныњ бір бµлігі ѓана болып табылмайды, сонымен бірге аќыл ой ж±мысыныњ тµендеуіне кедергі болып табылатын актив демалудыњ керекті шамаларыныњ бірі болып есептелінеді.

1-2 класс оќушыларын к‰нделікті ‰шінші сабаќтан кейін 15-20 минутќа ойнауѓа алып шыѓу керек. Осындай еткенде олардыњ аќы ой ж±мысы 3-4,5 есеге дейін артады.

Негізгі:

1. 
   Х. Сәтпаева, Ж. Ніддібаева, Ә Өтепбергенов Адам физиологиясы. А. Білім 1995ж.
   
2. 
   Физиология человека Уч. Инс. Физ. Куль Н.В. Зимкина М. ФиС 1975г.
   
3. 
   Физиология мышечной деятельности Уч. Инс. Физ. Куль Я.М. Коца М. ФиС 1982г.
   
4. 
   В.Смирнов, В. Дубровский Физиология человека воспитания и спорта. М. 2002г.
   
5. 
   А. Солодков, Е. Сологуб Физиология человека. Уч. Инс. Физ. Куль М. 2001г.
   
6. 
   С. Ж. Бұғыбаева Адам физиолгиясы А. 2003ж.
   
7. 
   З. Алиакбараова Мектеп ижасындағы балалардың анатомиясы, физиологиясы және мектеп гигиенасының негіздері. А. 1993ж.
   
8. 
   С. Жұмабаев Жас ерекшеліктер физиологиясы. 1997ж.
   
9. 
   М. Матюшонок, Г.Г. Турик, А:А: Крюкова Балалармен жасөспірімдер физиологиясы және гигүиенасы. А. Мектеп. 1986ж.
   

10. 
    Физиология человека Уч.для мед. Инс. Медицина 1984г.
    
11. 
    Физиология человека. В. 4 томах. М. Мир, т.1,2. 1985г. Т. 3,4,5. 1986г.
    
12. 
    Общии курс физиологии человека и животных М. 19991г.
    
13. 
    В. Флинин, В. Фомин. Возрастные основы физического воспитания. М. 1972г.
    
14. 
    Физиология человека. Медицина 2001г. 607 стр.
    
15. 
    Физиология человека. В. Смирнова М. Мед. 2001г. 668 стр.
    
16. 
    Физиология человека. В.М. Покровскии 2 том. М. Мед. 2001 г.
    

1. Қаңқа бұлшық еттерінің тонусы.

2. 
   Бұлшық еттің әртүрлі жиырлуы
   
3. 
   Баланыњ тірек-ќимыл ж‰йесініњ мањызы, ќ±рылысыц, ќызметі.
   
4. 
   Баланыњ белсенді ќµзѓалыс ж‰йесі.
   
5. 
   Баланыњ ќимыл-ќµзѓалыстарыныњ дамуы.
   

Балалардыњ с‰йек тканыныњ органикалыќ заттары мол, сондыќтан да ол серпімді, иілімді. Ол оныњ тура тєрбие бермесе оњай деформатцияѓа ±шырауына єкеп соќтырады. Жасы келген сайын с‰йек ќ±рамындаѓы органикалыќ азая т‰седі. Керісінше минаралды заттар µсе т‰седі.

С‰йектердіњ µсуімен дамуы. Жас с‰йектер ±зынына ќарай шеміршектер арќылы µседі. Шеміршек с‰йектіњ екі ±шына орналасады. ¤су тоќтаѓанда шеміршектер с‰йекке айналып кетеді. С‰йектер µскен сайын ќ±рамындаѓы су мµлшеріде азая т‰седі.

Ер кісініњ с‰йектері 20-24 жаста дамуын тоќтадады. Шеміршектері с‰йекке айналып, ±зына бойы µсуін тоќтатады. Єйелдер с‰йегі ер кісілер мен салыстырѓанда µсуін 2-3 жыл алдын тоќтатады.

Омыртќа жотасы. Омыртќа жотасыныњ µсуі алѓашќы екі жылда ќарќынды ж‰реді. Алѓашќы 1,5 жаста ол бір ќалыпты ж‰реді. 1,5 жастан 3-ке дейін мойын омыртќалары, жоѓарѓы кеуде омыртќалары µсуін баяулатады. Ал бел омыртќалар жылдам µсе бастайды.

Омыртќаныњ ќарќынды µсуі 7-9 жаста жєне жыныстыќ жетілу кезінде байќалады. Одан єрі омыртќа кµп µспейді.

Омыртќа жотасыныњ ткан ќ±рылымы жасына ќарай µзгереді. Омыртќа с‰йектері эмбрион кезден басталып б‰кіл балалыќ кезењде ж‰ріп отырады. 14-жасќа дейін омыртќа с‰йектерініњ ортасы с‰йектенеді. Омыртќа жотасыныњ кейін с‰йектенуі бала кезден оныњ ќозѓалѓыштыѓын, серпімділігін ќамтамассыз етеді. Омыртќа жотасыныњ доѓалар т‰рінде болуы оныњ басты сипаты. Ол балалардыњ жеке дамуы кезінде ќалыптасады. Ењ ерте бала басын ±стай бастаѓанда мойын иіні пайда болады (лордос).

6 айда бала отыра бастағанда кеуде иіні пайда болады(кифоз). Бала орнында тұра бастағанда бел лордозы пайда болады. Бел лордозы пайда болуына байланысты масса түсу нүктесі артқа қарай ауысады. Ол оның құдамауын қамтамасыз етеді.

1 жаста омыртқа жотасының бар иәндері пайда болып үлгереді. Бірақ ол иіндер толық бекімеген, бұлшықет сәл босаңсыса болғаны леформацияға ұшырайды. 7 жаста мойын, кеуде иіндері айқын болса, бел иіні 12-14 жаста ғана айқындалады.

Кеуде торы. Кеуде торы жасына байланысты өзгеріп отырады. Еметін балаларда ол жанынан сығылған пішінде болады. Ересек адамдарда оның көлденеңі ұлғая түседі.

Кеуде торының қалыптасуына физикалық жаттығулар және отыру әсер етеді . Физикалық жаттығуларға байлантыс ол кең, ендірек, жалпақ болады. Ұзақ уақыт дұрыс отырмағанда, кеудесімен алдындағы стол шетіне сүйенгенде кеуде деформацияға ұшырайды. Ол дегеніміз кеудеде орналасқан жүректің, өкпенің, ірі қан тамырларының дамуына зиянын тигізеді.

Толық сүйектенбеген білезік шаршағыш келеді. Сондықтан да бастауыш оқушылары жылдам жаза алмайды. Білезікті біртіндеп үйретуге болады. Музыка аспаптарында ойнау білезік сүйектерінің кеш сүйектенуіне себеп болады. Музыка аспаптарында ойнайтын балалардың саусақтарының ұзын болатыны сондықтан.

Жасөспірімдер жамбас омырқалары біртіндеп қатаяды, сөйтіп жамбас сүйегіне айналады. Қыз балалар биіктен секірген кезде, биік бізөкше туфлилер кигенде жамбас сүйегінің орныны өзгеріп кетуі мүмкін. Ол кейінен олардың босануын қиындатуы мүмкін.

Табан толарсақ сүйектерінен және аяқ саусақтарынан құралады. Адам аяғы иін түзеді (свод). Ол иін жерге өкше және саусақтар ұшы арқылы тізіледі. Табанның ұзынша және көлденең иіндері болады. Ұзынша иін тек адамға ғана тән, ол адамның тік жүруіне байланысты пайда болған. Осы табан иіндері арқылы адам салмағы бірдей таралып отырады. Ол әсіресе адамдар ауыр нәрсе көтергенде маңызды. Иін пружина сияқты, жүрген кезде дене ұрынуы майысып жеңілдетіп отырады.

Жаңа туған балада табан иіні онша көрінбейді. Ол балалар жүре бсатағанда барып қалыптасады.

Бас сүйегі. Оның екі бөлігі бар: микорабы және бет бөлігі. Жаңа туған балалардың бас сүйектері бір бірімен жұмсақ дәнекер ткандары арқылы байланысады. Осы жарғақтар сүйектер байланысқа жерде жұқа болып келеді. Ол қосылатын сүйектер көбейген сайын арта түседі. Бұл балалардың еңбегі. Еңбектер төбе сүйектің (теменная кость) барлық бұрышында да бар. Оларда тақ маңдай және шүйде, сондай-ақ жұп алдыңғы самай және артқы жақтау еңбектері болады. Осы еңбектерінің арқасында бас сү.йектері бір-біріне айқаса алады. Оләсіресе балар босанған кезде туу жолдарынан шығуында маңывзды рөл атқарады. Кіші еңбектері 2-3 айда бітіп кететін болса, маңдай еңбегі сипалағанда білініп тұрады да, бала 1,5 жасқа келгенде ғана бітеді.

Жаңа туған балалардың бас сүйегінің бет бөлігімен салыстырғанда ми қорапшасы жақсы дамиды. 13-14 жасқа дейін ми бөлігі жақсы дамыса, осыдан кейін барып бет бөлігі жақсы дамиды. Жаңа туған балалардың ми бөлігі бет бөлігінен 6есесге жуық үлкен болса, ересек адамдарда ол 2-2,5 есе ғана үлкен болады.

Бсатың өсуі балалық кезеңінен бар этапында да байқалады. Ол әсіресе жыныстық жетілу кезінде қарқынды жүреді. Жасына орай бастың биіктігі мен бой ұзындығының арақатынасы айтарлықтай өзгереді. Осы арақатынас балалардың жасын анықтауға пайдаланылады.

Б±лшыќ ет кµлемі мен к‰шініњ жасына ќарай µзгеруі.

Зерттеулер 7-11 жас балаларда б±лшыќет к‰шініњ тµмен болатынын кµрсетті. К‰ш, єсіресе статикалыќ жаттыѓулар оларды тез шаршатады. Б±л жастаѓы балалар ќысќа мерзімді жаттыѓулар ѓана жасай алады. Десекте тµменгі класс оќушыларын статикалыќ т±рысын саќтауѓа ‰йрету кеерк (статических поз). Статикалыќ жаттыѓулар тура т±лѓа ‰йренумен сол ќалпын саќтауѓа ‰йретеді.

Б±лшыќет к‰ші жасµспіпімдерге ќарќынды дами бастайды 13-14 жаста олардыњ жыныстыќ µзгешіліктері айќын ањѓарыла бастайды. Балаларда єр т‰рлі б±лшыќет топтарыныњ дамуы єр ќалыпты ж‰ретінін дене тєрбиесі мен спортпен айналысќанда ескеру керек.

Єрт‰рлі б±лшыќет ж±мыстары кезінде шаршау жєне оны жасына байланысты ерекшеліктері. Физикалыќ ж‰ктемеге шыныѓу єрт‰рлі б±лшыќет ж±мысын жасаѓанда мањызды орын алады. Шаршау деп организмніњ ж±мыс істегенде уаќытша ж±мыс ќабілетін тµмендетуін атайды. Физикалыќ шаршау ±заќ уаќыт физикалыќ ж±мыстан кейін пайда болады. Оныњ айќын кµрінісі жиырылѓан б±лшыќ еттер ќайта ±зарып ќалпына келмей ќояды. Физикалыќ ж±мыс ќабілетініњ тµмендеуі біріншіден б±лшыќеттерде болатын µзгерістерге байланысты болса, екіншіден орталыќ нерв ж‰йесінде болатын µзгнерістерге байланысты болады.

Балалардыњ физикалыќ ж±мысќа ќабілеті осы орталыќ нерв ж‰йесі мен шеткі нерв ж‰йелерініњ арасындаѓы байланыстыњ ќаншалыќты дамыѓандыѓына байланысты. Бала жас болѓан сайын ол тез шаршап ќалады. Балаларды физикалыќ ж‰ктемеге дайындауда 6 жас шешуші кезењ болып табылады. Себебі осы кезењ ќањќа б±лшыќ еттерініњ жоѓарѓы энергиялыќ м‰мкіндіктерімен сипатталады.Сонымен бірге єлі сабаќќа бармаѓан балалардыњ ќањќа б±лшыќ еттері тоыѓымен ж‰ктеліп бітпеген болады. Физикалыќ ж±мыс ќабілеті 15-16 жас балалар мен салыстырѓанда жас балаларда 2,5 есеге дейін тµмен болады. Балаларда физикалыќ ж±мысќа ќабілетініњ артуы оларда тєрбиелегенде физикалыќ ж±мысты аќыл ой ж±мысымен жиі жиі алмастырып отыруѓа м‰мкіндік береді.

Жан-жаќта гормониялыќ физикалыќ даму ‰шін, ќозѓалу ќасиеттерімен даѓдыларын жетілдіру ‰шін ќимылдардан басќа балалар табиѓи тєуліктік ќимылды керек етеді.

Балалардыњ тєуліктік ќозѓалу активтілігін табиѓи локомация кµлемінен кµруге болады. Еркін жазда далада ж‰рген 7-10 жасар балалар 16 мыњнан аса ќозѓалыс жасай алады. Жса µспірімдерге тєуліктік локомоция 8-9 жастаѓы балалармен салыстырѓанда 35% ке жоѓарылайды, ж±мыс кµлемі 160% ке артады.

Ќыз балалардыњ табиѓи тєуліктік активтілігі ер балармен салыстырѓанда тµмендеу болады. Сондыќтандав оларда физикалыќ дене тєрбиесін ±йымдастыру керек.

Мектепте жєне ‰йде дене тєрбиелік ‰зілістер денетєрбиесі сауыќтыру ж±мыстарыныњ бір бµлігі ѓана болып табылмайды, сонымен бірге аќыл ой ж±мысыныњ тµендеуіне кедергі болып табылатын актив демалудыњ керекті шамаларыныњ бірі болып есептелінеді.

1-2 класс оќушыларын к‰нделікті ‰шінші сабаќтан кейін 15-20 минутќа ойнауѓа алып шыѓу керек. Осындай еткенде олардыњ аќы ой ж±мысы 3-4,5 есеге дейін артады.

Адам денесініњ ж‰ргенде, т±рѓандаѓы, отырѓандаѓы жєне ж±мыстаѓы ‰йреншікті дене т±рысы-келбеті, сымбаты деп аталады. Адамныњ д±рыс м‰сіні омырќа жотасыныњ табиѓи иіндерімен, иыќтыњ тењ симетриялы орналасуымен, басы жоѓары, аяќтары тік, табандары жалпаймауымен сипатталады. Тура келбеті болѓанда ќозѓалу органдар ж‰йесі ќалыпты ќызметте болады, ішкі органдар д±рыс орналасады, салмаќ орталыќтарыныњ т‰су н‰ктелері д±рыс болады. Рационалды емес режим, єр т‰рлі аурулардыњ салаларына байланыс б±лшыќ ет аппаратарыныњ нашарлауы, дене тєрбиесінніњ д±рыс ж‰йеге ќойылмауы, ересектердіњ балар тє!рбиесіне д±рыс кµњіл аудармауы балар дене бітімініњ ќалыпты дамымауынав єкеп соќтырады. Осы режим б±зылу табиѓи омыртќа жотасына иіндерініњ ±лѓайуына, б‰йірлеріне ќисайуына, ќанат тєрізді жауырын пайда болуына, иыќ белдеуініњ ассиметриясына, кеуденіњ жалайып кетуіне єкеп соќтырып, кеудеде орналасќан органдар ќызметініњ б±зылуына єкеп соќтырады. Зат алмасуын б±зады, ж±мыс ќабілетін тµмендетеді. Жс µспірімдер мен ересек адамдардыњ ж±мыс µнімділігін азайтады. Б±л ауытќулар сонымен бірге адам келбетін де нашарлатып, сымбатын т‰сіреді.

Ќыз балалардыњ омыртќа жотасына ќисайуы жамбас ќуысыныњ µзгеруіне, кішіриуіне єкеп соќтырады. Ол єрине олардыњ босануына кері єсерін тигізеді.

Нашар дамыған балалар әдетте келбеті бұзылады, омырқалары да оңай қисаяды. Олардың көбі жас кезінде ауырған рахит сияқты аурулардың салдарынан, аяқтары кеуделері қисайып қалады, май табанға айналады. Оқытушылардың, ата аналардың жөнді қарамауынан мектепке келгенше болған келбет бұзылуы одан сайын ұлғайып кетеді.

Қалыпты табанның иіні жоғары болғанда тірек жасалынатын аудан табан енінің 1/3 бөлігінен артпайды. Егер тірек ауданы 50-60% тен асса –табанның майтабанға айналғандығы. Толық майтабан болғанда табанның барлық бөлігі жерге тиіп тұрады.

Майтабан көбіне кейін пайда болады. Оның пайда болу жолдарын статикалық, травмалық және параличтік деп үшке бөледі. Статикалық майтабан балаларда біртіндеп пайда болады. Оның себебі байланыстар, бұлшықетке және табан сүйектеріне нагрузканың шамадан тыс болуына, аяққа қалыпты аяқ киімдер кимеуінен пайда болады. Атап айтсақ өкшесіз пима, сияқты киім киуінен болады. Көбіне майтабанға рахитпен ауыраған балалар ұшырайды. Травмалық майтабан көбіне табаның, тілерсек буынының, қайықшаның жарақатынан кейін пайда болады. Параличтік майтабан нерв жүйесі ауруларынан кейін пайда болады. Майтабанның алдын алу шараларына балаларды дұрыс жүруге тәрбиелеу жатады. Аяқ ұшы жүрген кезде, тұрған кезде алға қарауы керек. Табанға түсетін салмақ өкшеге, бірінші және бесінші аяқ саусақтарына түсіп, табанның ішкі иіні салбырап тұрмауы керек. Табанға иінін ұстап тұратын бұлшық еттерді шынықтыру мақсатында ой-шұқыр, бірақ құм, жұмсақ топырақ сияқты жерлермен жүру керек. Жүрген кезде мезгіл-мезгіл аяқ саусақтарын жиырып- босатып, жиырып-босатып отыруы керек. Табан кеселдерінің алдын алу мақсатында азынға дене шынықтыру жаттығуларының ішінде аяқ ұшымен, өкшемен жүру, ішкі және сыртқы табан шеттерімен жүру, секіріп түсу сияқты жаттығулар болуы шарт. Ол үшін арнайы тренажерлар да пайдалануға болады. Табан иіндерінің тура қалыптасуына волейбол, футбол ойнау да әсер етеді.

Глоссарий :

1. Омыртќа

2. Дорсальды

3. Жалпақтабан

4.Вентральды

5. Статикалық майтабан