Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің қызметі туралы есеп астана қаласы 2010 жыл Мазмұны

«Нормативтіңк құқықтық актілер туралы» Заңға сәйкес орталық және жергілікті мемлекеттік органдардың азаматтың және адамның құқықтары мен бостандықтарына қатысты аталғанактілері міндетті түрде әділет органдарында тіркеуге жатады, осыған байланысты Бас прокуратура мен Әділет министрлігі ұсынған кейбір статистикалық мәліметтерді келтірген жөн.

2009 жылғы 11 ай ішінде жергілікті атқарушы және өкілді органдары прокурорлардың 2236 наразылықтарын қанағаттандырды (2008 жылдың осы кезеңінде - 1660 ), олар бойынша 5000 астам заңсыз актілер күшін жойған не өзгертілген, олардың ішінде 257 нормативтік құқықтық акті, олардың 50 әділет органдарында мемлекеттік тіркеуден өткен.

«Прокуратура органдары туралы» Заңның 23-бабының 2- тармағына сәйкес, прокурорлық қадағалау актілерін мойындамауға байланысты соттарға прокурорлардың 60 арыздары түскен, олардың ішінде 33 қанағаттандырылған, бұлар жергілікті атқарушы және өкілді органдарының заңсыз нормативтік актілерді шығаруы мәселелері бойынша енгізілген.

Әділет министрлігі 2009 жылы орталық атқару органдары қабылдаған 592 нормативтік құқықтық актілердің 103ін және жергілікті атқарушы және өкілді органдары шығарған 498 актіні мемлекеттік тіркеуден бас тартқан.

Келтірілген мәліметтер Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактілерге Факультативтік хаттаманы ратификациялауға байланысты да үлкен алаңдаушылық тудырады, оған сәйкес Қазақстан азаматтары БҰҰдың Адам құқықтары жөніндегі комитетке өз құқықтарының бұзылуы туралы тікелей шағым жолдау мүмкіндігіне ие болады.

Түскен хаттардың сипаты оларды шартты түрде мынадай топтарға бөлуге мүмкіндік береді.

Шағымданушылар жекелеген хаттарында мүлікті жариялау туралы өздерінде бар шешімдерге сәйкес жылжымайтын мүлікті ресімдеу кезінде туындаған қиындықтар туралы айтқан.

Кейбір хаттарда шағымданушылар мүлікті бөлу бөлігінде сот шешімімен келіспейді, бұл әдетте, некесін тіркемеген азаматтар арасындағы мүліктік қатынастарды құқықтық реттеудің даулы сәттерімен байланысты. Түскен хаттардың мазмүнын талдау соттардың мүліктік қатынастар саласындағы қолданыстағы заңнаманы біркелкі қолданбауын куәландырады.

Некесін тіркеген жұбайлар мүлкінің құқықтық режиміне ҚР Азаматтық кодексінің, «Неке мен отбасы туралы» ҚР Заңының нормаары қолданылады, оларға сәйкес некеде болу кезінде жұбайлардың жинаған мүлкі олардың ортақ меншігі болып табылады. Ондай мүлікке табыстардың барлық түрлері, сол табыстар есебінен алынған жылжитын және жылжымайтын, кімнің атына алғанына не жұбайлардың қайсысы ақша енгізгеніне қарамастан, жұбайлардың некеде болған кезінде алған кез келген мүлік жатады.

Меншік құқығы мүліктік айналымда негізгі заңды алғышартты құрайды. Сондықтан заңнама меншік құқығының «беріктігін» сақтау және қолдау үшін оның қолсұқпаушылығы қағидасына сәйкес тоқтатылуы негізін реттейді.

Өтініш берушілер мүлікті әжбүрлеп алып қою туралы кейбір шағымдарында судьялардың істерді қарау кезінде объективті болмауына, дәлелдемелерді зерттеу және бағалау кезінде оларға жеткілікті назар аудармайтынын көрсетеді.

Есеп беру жылы Уәкіл атына жер мәселелері бойынша 32 хат түсті, олар бойынша уәкілетті органдарға тиісті сұратулар жіберілген не қолданыстағы заңнамаға сәйкес тиісті түсіндірулер берілген.

Сонымен қатар, жер телімдері иелеріне мемлекет қажеттігіне алып қойылған жер теліміне өтемақы төленбеуіне немесе оның көлеміне байланысты шағымдардың түрақты көбею үрдісі сақталып отыр. Бірінші кезекте, республика азаматтарының жылжымайтын мүлкі орналасқан жер телімдерінің құрылысқа тартылуына байланысты осы жағдайдағы әңгіме ең алдымен Астана, Алматы сияқты ірі қалалардың тұрғындары туралы айтылып отыр. Соттардың жер телімін мемлекет қажеттігіне алып қою туралы заңнаманы біркелкі қолдануы мақсатында «Соттардың жер телімін мемлекет қажеттігіне алып қою туралы заңнаманы қолдануындағы кейбір мәселелер туралы» ҚР Жоғарғы Сотының 2006 жылғы 25 желтоқсандағы № 8 нормативтік қаулысы қабылданған. Бірақ түскен шағымдардың мазмұндарының талдауы және олар бойынша жүргізілген тексерулер жергілікті атқарушы органдар жер телімдері иелерінің құқықтары мен заңды мүдделерін көбінесе ескермейтінін көрсетеді.

Азамат П. Астана қаласы әкімдігінің мемлекет қажеттігі үшін П.-ға 3 661 920 мың көлемінде өтемақы төлей отырып, жер телімін мәжбүрлеп алып қою туралы талап арызын қанағаттандыру туралы Астана қаласы Сарыарқа аудандық сот шешімінің орындалмау фактісі бойынша Уәкіл атына хат жолдаған. Астана қаласы сотының азаматтық істер жөніндегі алқасы аталған шешімді өзгеріссіз қалдырды. Бірақ осы шешім П.-ға өтемақы төлеу бөлігінде орындалмаған. Уәкіл ҚР Жоғарғы Сотының жанындағы Сот әкімшілігі комитетіне, ҚР Бас прокуратурасына, Астана қаласының әкімдігіне сұратулар жіберді. Сұрату бойынша жүргізген тексеру Астана әкімдігінің өндіріп алушы ретінде өтініші болмауына байланысты, сот өндіру парағын жазып бермегендігі анықталды. ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексінің 236-бабына сәйкес сот шешімі күшіне енгеннен кейін атқару парағы жазылады, ол өндіріп алушыға беріледі не оның жазбаша өтініші бойынша сот аумақтығы бойынша тиісті атқарушы іс органына орындау үшін жібереді. Осыған байланысты Астана әкімдігіне жоғарыда аталған сот актісін орындау жөнінде шара қолдану туралы хат жіберілген. Сонымен бірге шағымданушыға шешім шығарған сотқа сот актісінің көшірмесін Астана қаласының Соттар әкімшілігіне орындау үшін жіберу туралы сұрап, сотқа дербес арыздану құқығы туралы түсіндірілді.

Шағымданушылар мазмұндары ұқсас шағымдарда Астана қаласы әкімдігінің мүддесін білдіретін «Пәтер бюросы» АҚ қызметінің тиімділігіне кұмәнданады. Мемлекеттік органдардың жанында Астана қаласының «Пәтер бюросы» АҚ, сондай ақ Алматы қаласының «Алматы жер» АҚ сияқты ұйымдардың қызмет ету мақсаттылығы туралы Уәкілің ұстанымы Уәкілдің 2008 жылғы қызметі туралы есепте мазмүндалған.

Сонымен қатар, сот шешіміне сәйкес мемлекет қажеттігі үшін алып қойылған жер телімдерінің иелеріне өтемақы төлемеу жөнінде қалыптасып отырған практика міндеті сот шешімдерін міндетті түрде және уақытылы орындау болып табылатын атқарушы іс жүргізу функциясының толық атқарылмауының куәсі. Сот шешімдерінің ұзақ бойы орындалмауы сот орындаушыларының атқарушы құжаттарды қамтамасыз ету жөнінде барлық шараларды тиімді қолданбауын.а, Сот әкімшілігі тарапынан бақылау төмен болуына байланысты.

Шағымдардың келесі санаты жергілікті атқарушы органдардың жер телімдеріне құқықты куәландыратын құжаттарды қарау мерзімдерін сақтамауымен байланысты.

Шағымданушылар жекелеген хаттарында жер мәселелері бойынша қылмыстық істерді құқық қорғау органдары сөз бұйдаға айналдыратынына шағымданған.

Қазақстан Республикасы Жер кодексінің 167-бабына сәйкес жер құқықтық қатынастарынан туындайтын даулар сот тәртібімен қаралады. Есепті кезеңде Уәкілдің атына мемлекеттік қажеттілік үшін алынған жер учаскелеріне берілген өтемақының мөлшерімен келіспеу, мүлікті басқаның заңсыз иелігінен талап ету бөлігіндегі жер даулары бойынша сот шешімімен келіспеуге байланысты едәуір шағымдар келіп түсті. Осындай шағымдарды қарау Уәкілдің құзыретіне жатпайтын болғандықтан, олар өндіріске қабылданбады, арыз берушілерге өздерінің құқықтарын қорғау жөніндегі қажетті шаралар көрсетіліп, тиісті түсіндірмелер және құқықтық консультациялар берілді.

Өтініштердің дербес тобын жер учаскелері иелерінің құқық белгілеу құжаттарды уақтылы ресімдемеуіне байланысты жер дауларына қатысты өтініштер құрайды. Келіп түскен өтініштердің мазмұнын талдау халықтың жер учаскелеріне меншік құқығын ресімдеу рәсімі туралы хабардарлығының жоқтығын, жер құқықтық қатынастары саласындағы уәкілетті мемлекеттік органдардың түсіндіру қызметінің жеткізіліксіздігін көрсетеді.
Мысалы, Уәкілдің атына шаруа қожалығының төрағасы К. жер учаскесіне меншік құқығын бұзу туралы шағыммен жүгінген. Өтінішті қарау шеңберінде Уәкіл Қазақстан Республикасының Экономикалық қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес агенттігіне, Қазақстан Республикасының Жер ресурстарын басқару агенттігіне сұратулар жіберлген.

Аталған мемлекеттік органдардың берген жауаптарынан Шығыс Қазақстан облысы Халық депутаттарының Таврический аудандық кеңесінің бұрынғы атқарушы комитетінің шешімімен К-ға өмір бойы мұраға қалдырылатын иелікке бұрынғы «Ярославский» совхозының жер үлесінен «Восход» бау-бақша серіктестігінің жер учаскесімен шекаралас жалпы алаңы 6,0 га жер учаскесі берілгені анықталған.

К-да көрсетілген жер учаскесіне құқық орнату құжаттарының болмауына байланысты «Восход» бау-бақша серіктестігінің заңдастырылған жер учаскелерінің К-ға берілген аумаққа кірігуі орын алған.

Сонымен бірге, 2009 жылғы 6 қазанда К. мемлекеттік органдардың әрекетіне шағымдану және жылжымаймын мүлікті заңдастыру туралы шешімді жарамсыз деп тану жөніндегі талап арызын қанағаттандырусыз қалдыру туралы Өскемен қаласы сотының шешіміне қадағалау шағымын берген.
Жоғарыда мазмұндалған фактілер меншік құқығы сияқты аса нәзік саланы қамтамасыз ету мемлекеттік органдарға ерекше жауапкершілік артатынын көрсетеді.
2.8. Азаматтардың тұрғын үйге және өмір сүру жағдайларын

үздіксіз жақсартуға құқығы
2008 жылғы қызметі туралы есепте Уәкіл иесіз мүлікті мемлекет табысына айналдырып, оны кейін азаматтарға беру мәселесін қараудың мақсатқа сай екендігіне ҚР Индустрия және сауда министрлігінің назарын аударған болатын. Осыған орай, «Жер қатынастары туралы» ҚР Заңына енгізілген түзетулерге сәйкес, Қазақстан Республикасы азаматтығын сақтауға қарамастан иесінің тұрғын үйде тұрмауы құқықтары мен міндеттерін тоқтатпайтындығын және шектемейтіндігін белгілейтін бұрынғы норма алынып тасталғанын атап өткен жөн.

Тастап кеткен тұрғын үйдің иесі жарияланған (қайта оралған) кезде ҚР Азаматтық кодексінің осы тұрғын үйді иесіз ретінде коммуналдық меншікке беріп, сондай-ақ оны иелену мерзіміне байланысты алу нормаларын іс жүзінде қолдануға мүмкіндік берді. Бұдан басқа, меншік иесінің тастап кеткен тұрғын үйге құқығы туралы дауларды соттардың қарауының жинақталған практикасы бар.

Заңнамадағы олқылықты жою және жергілікті атқарушы органдардың оны дұрыс қолдануы тастап кеткен (тастаған) тұрғын үй жөніндегі мәселелерді заңда белгіленген тәртіпте реттеуге мүмкіндік берді, ал коммуналдық меншікті басқару жөніндегі уәкілетті органдар бұны уақытында жүзеге асырмаған.

Есепті кезеңде Уәкілдің атына олардың тұрғын үй құқығын бұзуы туралы 88 азаматтан өтініш келіп түсті, олардың негізгі тобы үлескерлерден келді. Есепті жылы тұрғын үйді кепілге беріп банктен несие алған азаматтардың өтініштері көп болды, оларға қарызды өтеудің ай сайынғы сомасын уақтылы төлемеген жағдайда олардың жылжымайтын мүлкін сауда-саттыққа салу немесе оларға хабарламай тұрғын үйді сату туралы ескертілген. Бұл ретте қарыз алушымен бірге оның отбасының кәмелетке толмаған және қартайған мүшелері бірге шығарылған. Аталған шағымдарда мүгедек баланы тәрбиелеп отырған отбасылар, бір ғана отбасы мүшесі жұмыс істейтін жас отбасылар банктен ипотекалық несие бойынша төлемдердің мерзімін кейінге қалдыруды сұраған. Күтпеген өмір жайларына, ауыр материалдық жағдайына байланысты олар төлеуге қабілетсіз болып қалған. Уәкілдің атына осындай 18 өтініш келіп түскен.

БҰҰ-ның Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтары жөніндегі комитетінің №7 жалпы тәртібі ескертулерінің (1997) 16-тармағына сәйкес, тұрғын үйден шығару үйсіз адамдардың немесе басқа құқықтарын бұзу жағынан қорғалмаған адамдардың пайда болуына әкеп соқтырмауға тиіс.

2009 жылғы наурызда өткен БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы үшінші комитетінің отырысында «несиелер мен ипотекалық қарыздарды төлеуге байланысты мәселелер, табыс деңгейі төмен отбасыларын қауіпті жағдайға соқтырып, оларлы, тіпті үйсіздерге айналдырды» деп көрсетілген.

Сонымен бірге, «Қазақстан Республикасы Конституциясының 26-бабы 3-тармағын және 76-бабы 2-тармағын ресми түсiндiру туралы» Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 2000 жылғы 20 желтоқсандағы №21/2 қаулысына сәйкес, Конституцияның жоғарыда көрсетілген нормасы меншік құқығын қорғау кепiлдігін көздейтiн конституциялық ереже болып табылады. Алайда бұл ереже абсолютты болып табылмайды және мүлікті иеліктен шығару кезінде міндетті алдын ала сот шешімін қарастырмайды. Конституциялық Кеңестің осы құқықтық ұстанымы оның 2000 жылғы 16 маусымдағы №6/2 қаулысында көрсетілген, ол қаржы ұйымдарының (банктің, ипотекалық ұйымның) Азаматтық кодексте көзделген борышкер мүлкін соттан тыс сатуға құқығын растайды.

Жоғарыда мазмұндалғандарға байланысты, Уәкіл қолданыстағы заңнамаға соттан тыс тәртібімен сатылуы мүмкін жылжымайтын мүліктің құрамынан тұрғын үйді, ол қарыз алушының жалғыз үйі болғанда, алып тастау бөлігінде түзетулер енгізу қажеттілігін қарау өтінішімен Үкіметке жүгінген.

Бір уақытта өткен жылы «Самұрық-Қазына» ұлттық әл-ауқат қоры» АҚ ипотекалық несиелердің ставкасын 9-11 пайызға дейін төмендетуге бағытталған ипотекалық қарыздарды қайта қаржыландыру жөніндегі мемлекеттік бағдарламаны іске асырғанын атап өткен жөн. Бағдарлама жұмыс істеген уақыттан бастап іс жүзінде 31304 қарыз алушымен шарттар қайта жасалды немесе олар қайта қаржыландырылды. Оның нәтижесінде қарыз алушылар ай сайын бұрынғыдан төмен сомаларды төлуге мүмкіндік алды.

Үлестік құрылысқа бірнеше шарт жасасқан үлескерлердің оларға бір ғана пәтер беруне келіспеуі туралы шағымдары өтініштердің жеке тобын құрайды.

Халықтың әлеуметтік қорғалатын санаттарын қол жетімді тұрғын үймен қамтамасыз ету мәселесі бұрынғыдай өзекті болып қала береді. Өтініштердің елеулі бөлігін кезектің өте баяу жылжыйтындығына шағымданатын мемлекеттік тұрғын үй қорынан тұрғын үй алуға кезекте тұрған көп балалы аналардан, зейнеткерлерден, мүгедектерден келіп түсетін өтініштер құрайды. Көрсетілген өтініштер бойынша жергілікті атқарушы органдарға тиісті сұратулар жеберілген.

«Тұрғын үй қатынастары туралы» ҚР Заңының 74-бабына сәйкес, мұқтаждар есебiнде тұратын азаматтарға мемлекеттiк тұрғын үй қорынан тұрғын үй немесе жеке тұрғын үй қорынан жергiлiктi атқарушы орган жалдаған тұрғын үй барлық қажеттi құжаттармен бiрге өтiнiш берiлген кезден бастап тiзiмде белгiленген кезек ретiмен берiледi. Осы тізімдерге енгізілген азаматтардың құқықтары бірдей деп танылады.

Сонымен қатар, есепті жылы тұрғын үй даулары бойынша шығарылған сот шешімдеріне жасалған шағымдар саны артты. Осындай 25 шағым Уәкілдің құзыретіне жатпайтындығынан мәні бойынша қаралмады.

Өтініштердің келесі тобын іске асырылған 2005-2007 жылдарға арналған тұрғын үй құрылысы мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде тұрғын үй алмағанына, 2008-2010 жылдарға арналған тұрғын үй құрылысы мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде тұрғын үй комиссиясының шешімдерімен келіспеуне байланысты азаматтардың шағымдары құрайды.

Сонымен бірге, осы бағыттағы Үкіметтің белсенді жұмысын атап өткен жөн. Қазіргі уақытта әкімдіктер арқылы жалдамалы тұрғын үй берудің мемлекеттік бағдарламалары іске асырылуда, оларды алушылар негізінен халықтың басым топтары болып табылады, сондай-ақ төлеуге қабілеті бар халық санатына арналған Самұрық-Қазына ҰӘҚ арқылы жалдамалы тұрғын үйді сату бағдарламасы жоспарлануда.

«Жилстройсбербанк» АҚ-дан жылдық 4,5 пайызға жеңілдікпен несие беру арқылы «Нұрлы көш» бағдарламасы шеңберінде оралмандарды тұрғын үймен қамтамасыз ету жөніндегі жұмыстар жүргізіліп отыр. Осы бағдарлама бойынша 2009 жылы Шымкент қаласы, Қызыл жар ауылында, Ақмола облысы Көкшетау қаласында және Шығыс Қазақстан облысы Курчатов қаласында 3 пилотты жобаны іске асыру жүргізілді. Онда барлық қажетті инженерлік-коммуникациялық және әлеуметтік инфрақұрылыммен бірге 850 тұрғын үй салынып, 200 пәтер қалпына келтірілуде.

2010 жылы осындай пилотық жобалар Ақмола облысы Қарабұлақ ауылында және Степногорск қаласында, Ақтөбе облысы Көктау ауылында, Өскемен қаласында, Қостанай облысы Заречный кентінде, Солтүстік Қазақстан облысы Пеньково ауылында және Шымкент қаласы «Асар» шыған ауданында іске асырылатын болады.
2.9. Еңбек құқықтары
Танылған әлеуметтік-экономикалық құқықтардың бірі еңбек етуге құқық, ол Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пактке сәйкес, әр адамның өз еркiмен таңдап алған немесе өз еркiмен келiскен еңбегімен күнкөрiс жасау мүмкiндiгi құқығын қамтиды.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 24-бабына сәйкес, әркiмнiң еңбек ету бостандығына, қызмет пен кәсiп түрiн еркiн таңдауына, қауiпсiздiк пен тазалық талаптарына сай еңбек ету жағдайына, еңбегi үшiн нендей бiр кемсiтусiз сыйақы алуына, сондай-ақ жұмыссыздықтан әлеуметтiк қорғалуға құқығы бар.

Республикада халықты жұмыспен қамту және жұмыссыздықты қысқарту жөнінде шаралар қабылданады.

Дүниежүзілік қаржылық-экономикалық дағдарыстың салдарын еңсеру және халықты еңбекпен қамтуға жағдай жасау мақсатында 2009 жылы «Жол картасы» үкіметтік бағдарламасын іске асыру жүргізілді.

Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің деректері бойынша осы бағдарламаны іске асыру шеңберінде 258,5 мың жұмыс орны жасалды, 247,1 мың адам жұмысқа тұрғызылды.

Республика экономикасында 2009 жылдың аяғына қарай 7,9 млн. адам жұмыс істеді. 2008 жылдың осындай кезеңімен салыстырғанда олардың саны 58,6 мың адамға немесе 0,7 пайызға артты.

Жұмыссыздардың саны 539,9 мың адамды құрды, жұмыссыздық деңгейі – 6,4 пайыз болды.

Жаппай жұмыстан босатуды болдырмау және жұмыс орнын сақтап қалу үшін Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі ірі компаниялармен меморандумдарды жасасу жөніндегі жұмыстарды жалғастырды. Есепті кезеңде 8000-нан астам меморандумға қол қойылды.

Еңбек жағдайын жақсарту, еңбек қауіпсіздігі мен еңбекті қорғау жөніндегі жұмыстар жалғастырылды. Нәтижесінде 2009 жылдың 9 айы ішінде ұйымдарда жәбірленген адамдардың саны 17,5 пайызға төмен болды.

Мемлекеттiк еңбек инспекторлары кәсіпорындар мен ұйымдарға тексерулер жүргізеді. Өткен жылы 17,4 мың кәсіпорында жоспарлы тексерулер өтті, 84 мыңнан астам еңбек заңнамасын бұзу фактілері анықталды, бұзылған құқықтарды қалпына келтіру үшін шаралар қабылданды.

Қабылданып отырған шараларға қарамастан, іс жүзінде азаматтардың еңбек құқықтарын іске асыруға байланысты мәселелер бар. Мұны Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің атына келіп түскен шағымдар растайды. Есепті кезеңде осындай