Азаматтық құқықтағы мерзімді есептеу тәртібі

Заңнама мерзімді есептеудің тәртібі мен ережелерін бекітеді. ҚР АК 172 бабының 1 тармағына сәйкес мерзім күнтізбелік күнмен, уақыт кезеңінің өтуімен, т.б. анықтала алады.

Күнтізбелік күнге сілтеме көбінесе келісімшарттарда, соттың шешімдерінде қолданылады, нақты бір күн, ай, жылды көрсету жолымен заңдардың өзімен анықталады.

Мерзім аймен, жылмен, күнмен, аптамен және сағатпен анықталатын уақыт кезеңін көрсетеді (ҚР АК 172 бабының 2 тармағы).

Мерзiм үшiн маңызды болатын мән – оның есептелуiнің ережелері, оның басталуы мен аяқталуын анықтау. 173-шi бапқа сәйкес мерзiмнiң басталуы «оның басталуы анықталған оқиғаның болғанынан немесе күнтізбелік күннен кейін ертеңінде басталады». Егер мұра қалдырушы 14 қыркүйекте қайты болатын болса, онда мұраның қабылдануына 6 айлық мерзiм 15 қыркүйектен саналады. Мерзiмнiң аяқталуы таңдаулы уақыт бiрлiгiне байланысты өзгешеленедi. Жылдар бойы есептелген мерзiм соңғы жылдың сәйкес айында және күнінде бітеді (ҚР АК 174 бабының 3 тармағы).

Егер айлармен есептеп шығаратын мерзiмнiң аяқталуы тиiстi саны жоқ болатын айға дәл келсе, онда мерзiм осы айдың соңғы күні бітеді. Егер екі жақты тараптармен келісілген мiндеттi орындаудың екі айлық мерзiмі 1 қаңтарда басталса, онда бұл мерзiмiнiң аяқталуы 28 (немесе 29) ақпанда болады.

Егер мерзiмнiң соңғы күнi демалыс күніне дәл келсе, онда мерзiмнiң аяқталу күнi (ҚР АК 175-шi бабы) жұмыс күнiнің ең жақын келесi күні болып есептеледi. Егер мерзiм қандай да бір әрекетті iске асыру үшiн бекітілген болса, ол мерзiмнiң соңғы күнiнiң 24 сағатына дейiн орындала алады. Бірақ бұл әрекет егер ұйымда жасалу керек болса, онда мерзiм сол ұйымда тиiстi операцияларды тоқтатқан сағатта бітеді.

Мерзiмнiң соңғы күнiнiң 24 сағатына дейiн ұйымға тапсырылған жазбаша өтініштер (ҚР АК 176-шы бабы) мерзiмінде тапсырылған болып есептеледi. Азаматтық-құқықтық мерзiмдер әр түрлi және алуан түрлі негiздер бойынша жіктеле алады.

Мерзімді кімнің бекітетіндігіне байланысты олар былайша бөлінеді:

- заңды;

- келісімдік;

- соттық.

Заңды мерзімдер заңды және басқа да нормативті актілерде тіркеледі. Мұрагерлікті қабылдау үшін немесе одан бас тарту үшін заңмен 6 айлық мерзім беріледі. Келісімдік мерзімдер дегеніміз екі жақтың тарапынан олардың келісімімен бекітілген мерзімдер. Соттық мерзімдер дегеніміз сотпен бекітілген мерзімдер. Сот азаматтың ар-намысы мен абыройына нұқсан келтіретін мәліметтерді жоққа шығаруды жариялау үшін мерзім тағайындауға құқылы (АК 143 бабы).

Құқықтық салдары бойынша мерзімдер былайша бөлінеді:

- құқық тудырушы;

- құқық өзгертуші;

- құқық тоқтатушы.

Құқық тудырушы мерзімнің мысалы ретінде меншік иесі құқығының пайда болу кезеңін анықтайтын заттарды беру кезеңін алуға болады.

Құқық өзгертуші мерзімнің өтуі немесе келуі азаматтық құқық пен міндеттеменің өзгерісіне әкеледі.

Затты беру кезеңінің кешіктірілуі мынаған әкеліп соғады: заттың кездейсоқ жоғалу тәуекелі мерзімнің кешіктірілуіне әкелген тұлғада жатады. Құқық тоқтатушы мерзімдер құқық пен міндеттеменің тоқтатылуына әкеліп соғады. Мысалы, егер мұра берушінің кредиторлары өздерінің наразылықтарын мұрагерлік ашылған сәттен бастап 6 ай ішінде бермесе, бұл наразылықтар қабылданбайды.

Бұлардан басқа да мынадай мерзімдер бар: императивтік және диспозитивтік, абсолюттік анықталған, қатыстық анықталған және анықталмаған, жалпы және арнайы.

Императивтік мерзімдер дегеніміз екі жақтың келісімімен ғана өзгертуге келмейтін мерзім. Оған жататындар – талап арызының мерзімі (ҚР АК 177 бабы), сатып алу мерзімінің ескіруі (ҚР АК 240 бабы).

Диспозитивтік мерзімдер дегеніміз заңмен қарастырылған болса да, өзгертуге мүмкін болатын мерзім. Қарыз алушы адамға несие берушімен талап етілген күннен бастап 7-ші күні талап етілген кеезңмен анықталған міндеттемелерді орындау тапсырылады (ҚР АК 277 бабы), бірақ өзінің келісімімен тараптар бірден орындалуын жүзеге асыруға немесе неғұрлым ұзақ жеңілдік мерзімін беруді қарастыруға құқылы.

Абсолюттік анықталған мерзімдер нақты дәл кезеңді қарастырады, онымен заңды салдарлар байланыстырылады. Мысалы, күнтізбелік күнмен немесе нақты бір уақыт кезеңімен белгіленген мерзімдер.

Қатыстық анықталған мерзімдердің нақтылығы, дәлдігі азырақ болады, бірақ олар да нақты бір уақыт кезеңімен байланысты болады (мұндай мерзімге жататындар – жеткізілім кезеңі, т.б.).

Анықталмаған мерзімдер заңмен немесе келісіммен қандай да бір мезгілдік бағдар қарастырылмаған жағдайда болады. Мысалы, мүлік уақытша ақысыз қолдануға немесе жалға осы пайдаланудың нақты мерзімін көрсетпей берілуі мүмкін.

Жалпы мерзімдер – бұл жалпы маңызы бар мерзімдер, олар азаматтық құқықтың барлық субъектілеріне таратылады. Мысал – сенімхаттың қызмет етуінің шектеулі мерзімі 3 жыл (ҚР АК 168 бабы).

Арнайы мерзімдер жалпыға ортақ ережеден бөлек ретінде бекітіледі және заңда тура нұсқаулық болған кезде ғана әрекет етеді.

Мына тағайындаулар бойынша мерзімді шектеу аса маңызды болып табылады:

- азаматтық құқықтың іске асу мерзімі;

- міндеттемелердің орындалуы;

- азаматтық құқықтың қорғалу мерзімі.

Азаматтық құқықтың іске асу мерзімі дегенде түсінетініміз ол – міндетті тұлғадан өз құқығын іске асыру бойынша нақты бір әрекет жасауды талап ететін немесе құқыққа ие субъекттің өзіне тиесілі құқықты іске асыра алатын мерзімі. Олар заңмен немесе басқа да нормативті актілермен бекітіледі, бірақ сонымен қатар келісіммен де қарастырыла алады. Азаматтық құқықты іске асыру мерзімдері сонымен қатар былай да бөлінуі мүмкін:

- азаматтық құқықтың қызмет ету мерзімі;

- тоқтатушы мерзімдер;

- наразылық мерзімдері;

- кепілдеме мерзімдері;

- тауардың қызметке жарамдылық мерзімі, қызмет ету мерзімі, сатылу мерзімі және сақталу мерзімі, тағы да басқалары.

Азаматтық құқықтың қызмет ету мерзімі бұл – құқықтың уақыт бойынша қызмет мерзімі. Олардың маңызы тұлғаға өзінің құқығын іске асыру үшін уақытты қамтамасыз етуде болады.

Тоқтатушы мерзiмдер – азаматтық құқықты жүзеге асырудың мерзiмдерiнiң ерекше категориясы. Уәкiл тұлғада өзінің құқығын iске асыру үшiн белгiлi бiр уақыт бар, оның iске асырылмауы немесе лайықсыз жүзеге асырылуы салдарынан тоқтатылуы мүмкін болады. Мысал – қарыздар адамның мұрагерлерiне талаптарын қою үшін несие берушіге берiлетiн 6 айлық мерзiм.

Наразылық мерзiмi – мiндеттi тұлғаға құқықты болған субъекттiң наразылық білдіруін көрсету үшiн берілетін мерзiм. Осы ереже заң шығарушымен соттық iстердiң санын қысқарту және iс жүргiзу шығындарын кiшiрейту және қалпына келтiру және азаматтық құқығын қалпына келтіруді жылдамдату үшiн жасалған. Заң құқық бұзушыны жазбаша түрде наразылықтың қарастырылуының нәтижесі туралы арыз берушіге хабар беруге міндеттейді.

Кепілдеме мерзім дегенде түсінетініміз – уақыт бөлшегі, ол кезде құқықты болған субъект бұзушылықтар табылған жағдайда қарыздар тұлғаға бұл туралы ескертуi қажет, ал ол өз кезегiнде бұзушылықты жоюға тиісті.

Кепiлдеме мерзiмдер субъективті азаматтық құқықты iске асырудың маңызды заңға сүйенген кепiлдiгiн білдіреді. Заңның мағынасы бойынша, кепiлдеме мерзiмдер сатып алушыны өнімнің жасырын кемшіліктерінен қорағу үшін бекітіледі, ол кемшіліктер әдеттегі қабылдау кезінде көрінбейді, білінбейді, бірақ өнімді сақтау, қолдану барысында көрінеді.

Егер сатып алу-сату келісімшартында басқа түрі қарастырылмаса, кепілдеме мерзім тауарды сатып алушыға беру кезеңінен басталады (АК 471 бабы). Тауардың пайдаға асу мерзiмi дегеніміз бұл – тауардың сол мерзімі өткен соң, қолдануға жарамсыз болып есептелетiн мерзiмi. Мерзiмi өткен, пайдаға асу мерзiмi өтіп кеткен тауарды сатуға болмайды. Сатушы сатып алушыға тауарды қолдану мерзімі өтпеген күйінде беруге міндетті.

Егер осы тауардың қолдану мерзiмінiң өтуi бойынша ол тауар адамның өмiрi мен денсаулығы үшiн қауiп-қатерлі болса, жасап шығарушы ұзақ қолданатын тауарларға орнатуға мiндеттi болатын пайдаға асу мерзiмiмен тауардың қызмет ету мерзiмi пайдаға асу мерзімімен ұқсас болуы қажет. Тауардың қызмет ету мерзiмi оның тұтынушысына сатылу күнiнен саналады, ал егер бұл мүмкiн емес болса, онда жасалу күнінен бастап саналады. Жасап шығарушы тауар иесіне бұйымның қызмет мерзiмi ағымында қолдануының мүмкiндiгiн қамтамасыз етуге мiндеттi.

Мiндеттердi атқару мерзiмдерi азаматтық құқықты жүзеге асырудың мерзiмдерiмен тығыз байланысты. Бiр тұлғаның құқықты жүзеге асыру мерзiмі басқа тұлғаның мiндеттерiнiң атқару мерзiмi болып табылады. Мiндеттердi атқару мерзiмi заңмен, басқа құқықтық актілермен немесе iскер айналымның салттарымен ескерiле алады. Мiндеттердi мерзімінде орындау мiндеттемелердi тиiстi орындау қағидасының шарттарының бiреуi болып табылады.

Мiндеттердi атқару мерзiмдерi жалпы және жеке болып жiктеледi. Жалпы мерзiмге жататындар – мiндеттемелердi орындаудың барлық мерзiмі. Мәмiлеге қатысушылар жалпы мерзім ішінде мiндеттемелердi орындау үшiн жеке мерзім бекітуге құқылы. Мысалы, нақтылы мерзiм ішінде атқарылатын жұмыстардың кезеңдiк тапсырылуы–қабылдануы. Сонымен бiрге маңызды болып табылатын – азаматтық құқықты қорғау мерзiмдерi, яғни тұлға өз бұзылған құқығының ықтиярсыз жүзеге асыруының құзырлы органдарынан талап етуге құқықылы мерзiмдерi. Мұндай мерзiмдерге заңды талап мерзiмдерi жатады.

Талап мерзiмi ретінде мойындалатын уақыт аралығы танылады, оның барысында тұлғаның құқығын бұзудан туған арыз талаптары қанағаттандыра алған (ҚР АК 177-шi бабы). Соттың бұл мерзiмi ағымында сот құқықтың иесiне оның заңды талаптарының қанағаттандырылуына көмектеседi. Мұның басты мақсаты – мүлiктiк қатынастардың тұрақтылығы мен құқылық тәртiптiң сенiмдi орнықтылығы және оған мүмкiндiк туғызу. Талап мерзiмi қажеттi, өйткенi даулы жағдайлар ұзақ уақыт өткесiн бекітіле алмайды.

Дәлелдердің жоғалуы мүмкін, жағдай үшiн маңызды дәлелдердің ұмытылуы мүмкін. Талап мерзiмi айғақсыз талаптанулардан тұлғаны қорғайды. Сонымен бiрге ол бір уақытта тараптарға құқықтық қатынастарда мынаған түрткi болады: өз құқығының уақытында жүзеге асырылуы мен қамқорлыққа алынуына және де сол арқылы азаматтық айналымдағы тәртіптің күшейтілуiне мүмкiндiк туғызады.

Талап арызын беру құқығы бұл – мүдделi тұлғаның заңмен қамтамасыз етілген сотқа жүгіну мүмкіндігі, ол заңмен қорғалатын мүддесін немесе құқығын бұзылудан қорғау мақсатында сотқа жауап берушімен арадағы материалдық-құқықтық дауларды қарастыру мен шешу туралы талаппен жүгінеді. Талап арызы құқығы екi құқықты болудан тұрады: талап арызын беру құқығы және талаптың қанағаттандырылу құқығы. Талап арызын беру құқығы процессуалдық мағынада көбінесе арыз беруге құқық деп аталады, бұл – соттан нақты бір процессуалдық тәртіпте дауды қарастыру мен шешуді талап ету құқығы. Осы ереженi жүзеге асырудың шарттары азаматтық-iс жүргiзу заңдарымен анықталады.

Атап өтетін маңызды жайт – процессуалдық тәртіптегі талап арызын беру қандай болмасын мерзiмдердің өтуіне тәуелдi болмайды. Талап арызын беру мерзімінің бiтуіне қарамастан, кез-келген уақытта сотқа шағымдануға болады (ҚР АК 179 бабының 1 тармағы). Талап арызын материалдық мағынада қанағаттандыру туралы іс тіпті басқаша болады, одан түсінетініміз - талапкердiң өз талаптарын сот арқылы күштеп орындатуы. Талап мерзiмiнiң өтуi тап осының мүмкiндiгiн погашает және талап арызынан бас тартуға негіз болады (ҚР АК 179 бабының 2 тармағы).

Талап арызының мерзімі мен оның есептелу тәртібін анықтайтын заңның ережелері өзінің негізгі бөлігінде императивті сипатта болады. Тараптар өз келiсiмдерiмен заңды талап мерзiмiнiң ұзақтығын өзгерте алмайды, әйтпесе заңда көрсетiлгенге қарағанда оның ағымының басталуы, талап мерзiмi және әрi қарай тоқтататын жағдайларды анықтау қажет. Сонымен бiрге заң талап мерзiмi тараптардың (ГК АК 179-шы бабы, 2 тармағы) дауында өтiнiш бойынша тек қана сотпен қолданылатыны туралы маңызды ережеден тұрады. Демек, егер жауапкер мерзімі өткен фактіні қолданғысы келмесе, оны сотта тiкелей мәлiм етедi, онда сот негiзiнде iстi қарап шығуы керек және мерзiмі өткен тәуелсiз талапкермен және жауап берушінің аралығында заттық – материалдық дау бойынша қандай да болмасын шешiм шығаруы керек.

Заң талап мерзiмдерiн екі түрге бөледі: жалпы және арнайы. Жалпы мерзiм – 3 жыл (ҚР АК 178 бабы), ол ерекшелiгіне байланысты арнайы мерзiмдер белгіленгенінен басқа барлық құқықтық қатынаста таралады. Арнайы мерзiмдер заңда көрcетiлген жекеше қатынастарға қолданылады. Ұзақтығы бойынша арнайы мерзiмдер қысқартылған бола алады немесе керiсiнше (ҚР АК 178-шi бабы, 2 тармағы) ортақ мерзiмдермен салыстырғанда ұзағырақ болуы мүмкін.
8.4 Талап арызы мерзімі таратылмайтын талаптар

Талап мерзімі барлық азаматтық құқықтық қатынастарға, тек қана заңда тура қарастырылғандарынан басқасына таралады. Мұндай жағдайлардың тізімі ҚР АК 187 бабында көрсетілген. Талап мерзімі мыналарға таралмайды:

1. 
   жеке мүліктік емес және басқа да мүліктік емес игіліктерін құқықтарын қорғау туралы талап, заңда қарастырылған жағдайлардан басқасы;
   

3) азаматтың денсаулығына немесе өміріне келтірілген зиянды өтеу туралы талап (соңғы үш жыл ішіндегі ғана);

4) меншік иесінің оның құқығын бұзуды жою туралы талаптары (ҚР АК 264, 265 баптары).

Соңғысы былайша түсіндіріледі, мұндай бұзушылықтар ұзақ сипатта болады.

Ескiру мерзiмiнiң ағымы тұлға өз құқығының бұзылуы туралы бiлуi керек болғанда немесе білген кезде (ҚР АК 180-шi бабының 1 тарауы) сол күннен басталады. Бұл ережеден алынуы азаматтық кодекспен және басқа заңдармен бекiтiледi. Бұл уақытқа дейін құқығы бұзылған тұлға бұзылған құқықты қорғау үшін сот органдарында бара алмайды. Демек, қысқартылған заңды талап мерзiмдерi құқықты болған тұлғамен өз құқығының ықтиярсыз жүзеге асырылуына сотқа шағымдана алатын уақытпен анықталады. Көрcетiлген жағдайды қолданудағы тәжiрибеден көретініміз – меншiк құқығын қорғау туралы және басқа да абсолюттік құқықтар туралы талаптар бойынша құқықты бұзудың мерзімін анықтауы қиындық туғызбайды. Егер талапкер өз құқығының бұзылуы туралы бiлмеген болса (салақтық, иесiздiк салдарынан немесе басқа себептер бойынша), талап мерзiмiнiң басталуы оның бұзушылықтар туралы білген кезеңінен бастап есептеп шығару керек.

Мiндеттеушi қатынастардағы талап мерзiмiнiң ағымының бастапқы кезеңдерін анықтаудың ережелерi толығырақ. ҚР АК 180-шi бабының 2-шi тармағы талап мерзiмiнiң ағымы нақтылы атқару мерзiмi бар мiндеттемелер бойынша атқару мерзiмiнiң аяқталуы бойынша басталатынын айтады. Егер мiндеттемелер бойынша атқару мерзiмi анықталмаған болса немесе талап етілген кезде анықталса, онда талап мерзiмiнiң ағымы несие берушінің мiндеттемелердi орындауы туралы талаптарын көрсету құқығынан басталады. Қарыз адамға мұндай жағдайда барлық талаптарды орындауы үшін қосымша уақыт берілген жағдайда заңды талап мерзiмдерi жеңiлдiктi мерзiмнiң аяқталған кезінде басталады. Мiндеттемелерді орындауының жеңiлдiктi мерзiмдерi ҚР АК 277-шi бабында қарастырылған, онда былай делінген: орындалу мерзімі талап етілген уақытпен анықталған міндеттемелер несие берушінің міндеттемелерді орындау туралы талаптарын ұсынған күннен бастап 7-ші күнде орындалуы керек.

Талап арызының мерзімі ішінде құқыққа ие тұлғаның өз құқығын қорғау үшін талап арызын беруіне кедергі келтіретін немесе оны қиындататын жағдайлар тууы мүмкін. Өзіндік сипаты мен заңды салдарларына қарай олар әр түрлі және талап арызы мерзімінің ағымының тоқтатылуын, үзiлiсін, қалпына келтiрілуiн жасай алады. АК 182 бабына сәйкес талап арызының ағымы мына жағдайларда тоқтатылады:

1) егер талап арызын беруге төтенше немесе белгісіз жағдайлар кедергі келтірсе (ырық бермейтін күш);

2) егер арыз беруші немесе жауапкер әскери жағдайға ауыстырылған Әскери Күштер қатарында болса;

3) ҚР Президенті жариялаған міндеттемені орындау мерзімін кейінге қалдыру немесе ұзарту жарлығының күшімен (мораторий);

4) әрекетке қабілетсіз азаматтың заңды өкілінің болмауы жағдайында;

5) осыған сәйкес қатынасты реттейтін заңның немесе басқа да құқықтық актінің тоқтатылуы жағдайында болады.

Заң, ырықсыз күштерді сипаттай отырып, екі негізгі белгілерін атап өтеді: осы жағдайдағы оның төтеншелігі және жеңілмейтіндігі. Бұл осы түсініктің бағалық сипатына куәлік етеді.

Бiр құбылысты әртүрлi шарттарда тоқтатуға, тоқтатпай да ала алатындығы, оның бар болуы мүмкiн техникалық құралдарды қолданудан, бұл жағдайдың бағасына осы шарттар да жату керек. Әдетте жеңiлмейтiн күшке табиғи немесе әлеуметтiк сипаттағы құбылыстарды жатқызады, мысалы: жер сiлкiну, құлаулар, күртiктер, әскери даулар, соғыс. Ендi ескiру мерзiмiнiң ағымының тоқтатылуы жағдайларына толығырақ тұрақтауға болады.

Арыз берушінің немесе жауапкердің Әскери Күштің құрамында болуы оның әскери жағдайға ауыстырылған әскериде болған кезінде ғана мерзімі тоқтатылады.

Мораторий, талап арызының мерзімінің тоқтатылуына негіз ретінде талап арызын беру үшін заңды салдар болып табылады. Мораторий бұл – ҚР Президенті бекіткен міндеттемелрді орындауды кейінге қалдыру. Дегенмен бұл өте сирек құбылыс, ол әдетте қандай да бір төтенше жағдайларда болады (мысалы, Ұлы Отан соғысы кезінде).

Мораторий ортақ болуы да мүмкін, ол барлық міндеттемелерге қатысты болады және оның жеке де түрі болады, ал ол жеке түрлеріне ғана қатысты болады.

Заңның немесе басқа да құқықтық актінің әрекетінің тоқтатылуы да сонымен қатар мерзімді тоқтату үшін негіз бола алады. Өзінің заңды табиғаты жағынан ол мораторийге ұқсас болып келеді, себебі, ол да заңды талап арызын беру үшін заңды кедергілер тудырады.

Сондықтан, егер де құзырлы органдардың шешімімен заңның немесе басқа да құқықтық актінің әрекеті тоқтатылса, осы негізге сүйенетін талаптар үшін еш құқықтық негіздеме жоқ. Бұл ескіру мерзімі ағымының тоқтатылуының осы негіздемесі біздің азаматтық заңнама үшін жаңалық болып саналады, ол ең алғаш рет Азаматтық Кодексте 1994 жылы бекітілген. Сонымен қатар атап өтетін жайт, талап арызын қолдану үшін ескілік мерзімінң өтіп кетуіне әкелетін уақыт бөлігі маңызды болып саналады. ҚР АК 182 бабының 2 тармағында былай делінеді: «егер 6 айларға тең немесе 6 айдан кем мерзiм болса, ескiру мерзiмi ағымында болса, егер осы бапта көрcетiлген жағдайлар ескiру мерзiмiнiң соңғы 6 айларында пайда болып немесе бар болуды жалғастырса, ескiру мерзiмiнiң ағымы шартта тоқтатыла тұрады».

Мерзімді тоқтатуға мұрындық болатын жағдайды тоқтатқаннан кейiн оның мерзiмiнiң ағымы жалғаса береді. Мерзiмнiң қалған бөлiгi 6 айға дейiн созылады, ал егер мерзiмi 6 айға немесе одан аз мезгілге тең болса, ескiру мерзiмiне дейiн. Мысалы, егер кедергі ескiру мерзiмiнiң жалпы уақыты өткенге дейінгі 2 ай ішінде болса, онда бұл міндететмені орындаған соң құқықты болған тұлғаға талап арызын беру үшін 2 ай емес, 6 ай беріледі.

Егер келесi 6 ай ішінде заңды талап мерзiмiн тоқтату үшiн негiз қайтадан пайда болса, онда ол тоқтағаннан кейiн талаптың көрсетілуi үшiн 6 ай берiледi.

Талап арызы мерзімінің үзілісі мынаны білдіреді: үзіліске негіз болған жағдайға дейін өтіп кеткен уақыт есепке алынбайды, тек жаңадан басталады. Егер де талап арызының мерзімі тоқтатылуы, ереже бойынша, қызығушылық танытқан тұлғаның еркінен тыс ұзақ мерзімді сипаттағы жағдайлармен болса, талап арызы мерзімінің үзілісін заң арыз берушінің немесе жауап берушінің бір реттік әрекеттерімен байланыстырады. АК 183 бабымен сәйкес талап ету мерзімінің ағымы мына жағдайларда үзіледі:

1) заңмен бекітілген тәртіпте талап арызын беру;

2) міндетті тұлғаның қарызын мойындау туралы куәлік ететін әрекет жасауы.

Бұл жағдайлардың біріншісі сотқа материалдық және процессуалдық заңнаманың талаптарымен толықтай сәйкес келетіндей етіп жасалған жүгінуді ғана қамтиды.

Бұл арыз берушінің даудың бір мекемеге жататындығы, оны соттық реттеуге дейін қажетті шараларды қолдану, талап арызын берушінің әрекетке қабілетсіз екендігі туралы ережені міндетті түрде сақтауын білдіреді. Заңмен бекітілген осы талаптардың қайсысы болсын орындалмайтын болса, талаптар бұзылатын болса, сот қабылдамайды.

Өйткенi iстi қарастыру тоқтатылатын жағдайлардың пайда болуы негiзiнде қарастырылмаған барлық ережелерге арналған талап көрсетiлген.

Егер азаматтың қайтыс болғаны анықталса, құқықтық қабілеті даулы құқықтық қатынасты болдырса, жауап беруші қарулы күштердiң құрамында жұмыс iстейтiн болса, сот осы іс бойынша жұмысты тоқтатуға тиіс.

Талап арызы мерзiмi бойынша iстi қарастырудың тоқтатулары барлық жағдайларда талапты көрсетуi кезінде бөлiнедi және сол кезеңнн қайтадан бастайды. Талап мерзiмін үзетiн жағдай қарыз немесе басқа мiндеттiң бар болуын растайтын қарыздардың кез-келген әсерлерiнде көріне алады. Мұндай әрекет болатындар, мысалы, орындауды кейiнге қалдыру туралы өтiнiш, қарызды жартылай төлеу немесе пайыздарын төлеу. Міндетті тұлғаның қарызын мойындау туралы куәлік ететін әрекет жасауы қарыз берушіге де, үшінші тұлғаға да қатысты болады.

Сонымен бiрге, АК 185-шi бабымен сәйкес егер оның рұқсатнамасының себебi сотпен орынды деп мойындалса, талап арызының мерзiмi сотпен қалпына келтiріле алады. Бұл жағдай талап мерзімінің тоқтатылуы мен үзілісінен былайша ерекшеленеді, яғни бұрын өтіп кеткен мерзімі қалпына келтіріледі. Талап мерзiмiнiң қалпына келтiрілуi ерекше шара сияқты заңмен қаралады. Талап мерзiмiнiң рұқсатнамасының себебi (ауруына қатысты, абдырауық күйі, сауатсыздық, тағы сол сияқтылар) талапкер адамға қатысты жағдайлар бойынша сотпен орынды деп мойындалуы қажет. Талап арызының мерзімі мына жағдайда сотпен қалпына келтіріледі: оның болмауының орынды себептері болса, егер де ол соңғы 6 ай мерзім ішінде орын алса, ал егер осы мерзім 6 немесе одан аз айға тең болса – өткен мерзім ағымы бойынша келтіріледі.

Әдебиеттер
1 Абрамов В. А. Сделки и договоры : комментарии. Разъяснения. – М. : Изд-во «Ось-89», 1997. – 250 с.

2 Басин Ю. Г. Сделки : учебное пособие. – А. : Изд-во «Әділет», 1999. – 120 с.

3 Гражданский кодекс Казахстана (Комментарий к общей части) / Сулейменов М. К., Басин Ю. Г. – Астана, 2003.

4 Гражданский кодекс Республики Казахстан (Общая часть). Комментарий. В двух книгах. Книга 1 / отв. ред. М. К. Сулейменов, Ю. Г. Басин. – Алматы : «Жетi Жаргы», 1998.

5 Диденко А. Г. Гражданское право. Общая часть. Курс лекций. – Алматы : «Нур-пресс», 2006. –722 с.

6 Иоффе О. С. Избранные труды по гражданскому праву (классика российской цивилистики). – М. : Статут, 2000 – 777 с.

7 Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі (Жалпы бөлім) 1994 жылғы 27 желтоқсан № 269-XIII.

8 Климкин С. И. Юридические лица по законодательству РК. Общие положения. – Алматы : Баспа, 2001. – 120 с.

9 Лапач В. А. Система объектов гражданских прав : Теория и судебная практика. – СПб. : Изд. Юридический центр Пресс, 2002. – 602 с.

10 Маметова Р. А. Валюта и деньги в денежных обязательствах // Юрист. – 2003. – №6. – С. 38–42.

11 Сулейменов М. К. Еще раз об объектах гражданского права // Юрист. – 2003. – №11. – С.22–27.

Мазмұны

	Кіріспе .................................................................................................	3
1	Азаматтық құқық түсінігі…………………………………………...	4
2	Азаматтық құқық қатынасы түсінігі және азаматтық құқық қатынасының ерекшеліктері.........................................................	7
3	Жеке тұлға түсінігі. Азаматтық құқық иелену.............................	12
4	Заңды тұлғаның түсінігі мен белгілері...........................................	19
5	Азаматтық құқықтың түсінігі мен нысандарының түрлері. Мүлік..................................................................................................	30
6	Келісімшарт түсінігі. Келісімшарттың негізгі ерекшеліктері.......	37
7	Өкілдіктің түсінігі мен маңызы.......................................................	45
8	Азаматтық құқықтағы мерзім түсінігі..............................................	54
	Әдебиеттер……………………………………………………………..	66

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

Павлодар