Тарату құқығы және импортқа әкелу құқығы

Туындының түпнұсқасын немесе даналарын таратуға құқықтың мазмұны, туындыға қатысты сатып алу – сату, сыйлау, жалға беру және т.б. әрекет етуге автордың рұқсат ету немесе тыйым салуды жүзеге асыру құқығын құрайды. Туындыны тарату жиі оны қайта шығару болып табылады, яғни туынды даналарын жасау. Бірақ айта кеткен жөн, туындының тек даналары ғана емес, сонымен қатар түпнұсқасы да таратылуы мүмкін. Туынды материалдық пән ретінде азаматтық-құқықтық келісім шарттың объектісі болады. Бұл жерде автор, туынды даналарын азаматтық айналымға енгізу туралы сұрақты қаншалықты шешуге құқылы деген сұрақ туады.

Заңда көрсетілгендей, таратуға құқықтың мазмұны меншік иесінің өз затын (мүлкін) басқару құқығына сәйкес келген, өйткені бұл жерде меншік құқығының туынды көрсетілген материалдық түрге ауысуы туралы айтылған. Жиі түрде автор туынды даналарына меншік құқығының субъектісі болып табылмайды, мысалы, кітаптың шығарылған даналарының барлық тиражына. Туынды даналарына меншік құқығын әдетте туындыны қайта шығаруды жүзеге асырған тұлғалар иеленеді. Бұл, қайта шығаруды автордың өзі жүзеге асырмаған жағдайда, сондай-ақ қайта шығарылған туынды даналарын автор өз меншігіне алмаған жағдайларға байланысты. Осылайша, бұл жағдайларда туынды даналарын басқаруды, осы туынды даналарын өзінің немесе сырттан шақыртылған материалдық және техникалық құралдарын пайдаланып дайындауды жүзеге асырған тұлға иеленуі керек.

Жоғарыда айтылып кеткендей, заңда авторлық құқық және меншік құқығы екеуі бөлек қарастырылады. Заңның 6-шы бабы 5-ші тармағында былай деп қарастырылған, «туындыға деген авторлық құқық туынды жасалған материалдық объектіні меншіктену құқығымен байланысты емес. Материалдық объектіні меншіктеу құқығының немесе материалдық объектіні иелену құқығының өзгеге берілуі, осы заңның 18-бабында көзделген реттерді қоспағанда, сол объектіде көрсетілген туындыға қандай да болсын авторлық құқықтың ауысуына өздігінен әкеп соға алмайды». Осылайша туындының түпнұсқасы немесе даналары меншік құқығының объектісі болып табылатын (бірақ туындының өзі емес) материалдық зат ретінде таратылуы мүмкін.

Туынды даналарын басқару бойынша құқықтың субъектісі айтылып кеткендей, жиі түрде автор емес, басқа тұлғалар болады. Бұндай жағдайда автордың туынды даналарын таратуға тыйым салуы, мысалы, өз қаражатына туындыны қайта шығарған баспахананың ол туынды даналарын сату жолымен, дұрыс емес болады, және бұндай тыйым салу баспахананың бұл даналарға меншік құқығын бұзу болып табылады. Егер автор және туынды даналарының меншік иесі бір адам болған жағдайда, туындының түпнұсқасын немесе даналарын сатуда автор авторлық құқықты (туындыны тарату құқығын) жүзеге асырмайды, ол меншік иесінің оған тиесілі затты басқаруға құқығын жүзеге асырады.

Туынды даналарының белгілі бір санын азаматтық айналымға енгізу туралы шешім қабылдаған автор құқығы, туындыны қайта шығару кезеңінде тоқтатылады. Туындыны қайта шығару туралы авторлық шарт негізінде пайда болған даналар, автор кері қайтарып алу құқығын пайдаланбаған жағдайда, меншік иесінің қарауы бойынша таратылуы тиіс.

Әдебиетте тарату құқығына, туынды даналарын азаматтық айналымға енгізумен байланысты емес әрекет жасауды жатқызу керектігі туралы пікірлер айтылған, мысалы, М.В.Гордан, әдеби туындылар жария орындау жолымен таралуы мүмкін деп көрсеткен. Қазіргі авторлық заң бұндай әрекеттерді негізді түрде басқа құқық мазмұнына қосқан.

Заңның 16-бабы 3-тармағына сәйкес, егер туындының заңды түрде жарияланған даналары оларды сату арқылы азаматтық айналымға түсірілсе, онда оларды автордың келісімінсіз және сыйақы төлемей одан әрі таратуға жол беріледі. Туынды даналарын алған қандай да тұлға, кейін оны сатуы немесе сыйлауы мүмкін. Осылайша, Заңның логикасы бойынша, белгілі бір туынды даналарын (немесе түпнұсқасын) таратуға құқықты автор тек бір рет жүзеге асырады – туынды (түпнұсқасын) даналарын алғаш рет айналымға енгізгенде.

Заңда туынды түпнұсқасын немесе даналарын тарату әдісін бөлу бекітілген. Туынды түпнұсқасы немесе даналарына меншік құқығынан тәуелсіз, туындының түпнұсқасын немесе даналарын жалға беру (және көпшілікке жалға беру) арқылы тарату құқығы, ол даналарға меншік құқығына қарамастан:

1. 
   ноталық мәтін түріндегі музыкалық туындынының;
   
2. 
   фонограммаға түсірілген туындының;
   
3. 
   дыбыс-бейнежазу туындысының;
   
4. 
   деректер базасының;
   
5. 
   ЭЕМ бағдарламаларының авторына немесе авторлық құқық иесіне беріледі.
   

Бірақ, заңның 16-бабы 3-тармағындағы айқын емес құрамына қарамастан, туындының түпнұсқасын немесе даналарын жалға беру (прокат) жолымен таратуға құқықты, сөзсіз авторлық құқық деп санау қажет. Авторлық құқықтың объектісі, материалдық емес құндылық ретінде, туынды болып табылады. Автор туындысына құқығын жүзеге асырған кезде, автор мен халықтың арасында коммуникативтік байланыс орнайды. Бұл жағдайда жүзеге асырылып жатқан құқықтың объектісі шығармашылық өнім ретінде туынды болып табылады.

Туынды көшірмелерін таратуға құқыққа қарағанда (16-баптың 2т, 2т), туынды түпнұсқасын немесе даналарын жалға беру (прокат) өз мазмұны бойынша бұндай даналарды меншікке өткізу туралы сұрақпен байланысты емес. Туынды даналарын жалға (прокатқа) беруде, халықтың танысу объектісі туындының өзі болып табылады, және автордың құқығы, туындының материалдық нысандағы көшірмесіне қатысты емес, туындыға қатысты жүзеге асырылады. Туынды, халық назарына, оның материалдық көшірмелері таратылмай-ақ, жеткізілген жағдайда жария орындау, жария хабарлау құқықтарымен қамтылады.

Импортқа құқық таратуға құқықтың құрамдас бөлігі болып табылады – тарату мақсатында туынды даналары, соның ішінде автордың немесе автолық құқықтардың өзге иесінің рұқсатымен дайындалған даналарын импорттау (импортқа әкелу құқығы). (заңның 16-бабы 2т 3-тармақша).

Импортқа құқықтың арнайы заңдық құрамы авторлық құқықтың территориялдық мінезіне байланысты.

Қазақстандық автордың туындысы, егер Қазақстанның шет елмен авторлық құқық туралы арнайы келісімі болса, ол елде еркін қолданылады. Бірақ егер ол туындының даналарын Қазақстан Республикасы территориясына енгізсе, онда бұндай әрекет құқықтық емес болып танылады.

Импортқа құқық авторға, шет елде дайындалған оның шығарған туынды даналарына авторлық құқықтың әрекет етуін территорияға енгізуін, бақылауға мүмкіндік береді. Бұл құқық белгілі бір шекте таратуға құқықты құрайды және оның жүзеге асырылуына әсер етеді.

Жария көрсету құқығы. Бұрын әрекет еткен заңда жария көрсету құқығы дербес авторлық құқық ретінде бекітілмеді. Тек Қазақ ССР АК-нің 509-бабында, тапсырыспен жасалған бейнелеу өнерінің туындысына меншік құқығы тапсырысшыға ауысады. Бұл туындыға авторлық құқықты автор иеленіп оны жария көрсету құқығын туындының меншік иесі иеленді. Бұл жағдайда авторға сыйақы төленбеді.

Осылайша, туындыны халыққа көрсету үшін көрмелерге қою құқығы, осы туынды данасына меншік құқығымен бірге ауысты және заңмен авторлық құқыққа жатпады. Автор, туындыны тапсырысшының меншігіне бере отырып, осы туындыны жария көрсетуге құқықты берген, ал сәйкесінше, Э.П.Гаврилов айтпақшы, туыныдыны тапсырысшының меншігіне берместен бұрын, туындыны көрмелерге қою құқығын автор иеленген.

Қазіргі кезде, ҚР-сы АК 978-бабы 2т 3-тармақшасына және Заңның 16-бабы 2-т 4-тармақшасына сәйкес, туынды авторының немесе авторлық құқықтардың өзге иесі туындыны жария көрсетуге айырықша құқықты иеленеді. Бұл құқық авторға, туынды көрсетілген материалдық объектіге меншік құқығынан тәуелсіз тиесілі болады.

Заңның 2-ші бабында, туындыны көрсету – туындының түпнұсқасын немесе бір данасын тікелей немесе үнтаспаның, диапозитивтің, теледидар кадрының көмегімен немесе басқа да техникалық құралдар арқылы көрсету, сондай ақ дыбыс-бейнежазу туындысының жекелеген кадрларын олардың ретін сақтамай көрсету делген.

Туындыны жария көрсету деп, автордың отбасы мүшесіне кірмейтін көптеген тұлғалар тобына туындыны қандай да көрсету, танылады. Көрсету объектісі болып, нысаны мен қасиеті бойынша бұндай көрсетуге жататын қандай да бір туынды танылады.

Жария орындауға құқық. Қазақ ССР-ның авторлық құқық туралы заңы жария орындау құқығын, автордың келісімінсіз бірақ авторлық сыйақы төленетін туындыны пайдалану жағдайларының біріне жатқызады. Жария орындау деп туындыны концертте немесе театрда «тірі» орындау танылады, бұл кезде әртіс – орындаушы мен халықтың арасында байланыс орнайды, және сондай-ақ механикалық жазбада орындау да танылған/24,572б/.

Қазақ ССР АК-нің 490-бабы 1-тармағына сәйкес, жарыққа шыққан туындылар, авторға сыйақы төленіп, еркін орындалған. Авторлық сыйақының көлемі 1988 ж 11-қарашадағы Қазақ ССР Министірлер Кеңесінің №521-ші

қаулысымен белгіленген, кейіннен 1995 ж 9-шы ақпандағы Қазақстан Республикасы Министірлер Кабинетінің №142-ші «Әдеби, өнер туындыларын жария орындағаны үшін, қолданбалы өнер туындысын жасағаны және оны өндірісте пайдаланғаны үшін авторлық сыйақының көлемі туралы» қаулысымен белгіленеді.

Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы заң қабылданғалы бері, сыйақы авторлық шартта белгіленеді (32-бабы).

Заңның 16-бабы 2-т 5-тармақшасына және Қазақстан Республикасы АК-нің нормасына сәйкес, автор немесе авторлық құқықтың өзге иесі туындының жария пайдаланылуын жүзеге асыруға, рұқсат етуге немесе тыйым салуға айы-

рықша құқықты иеленеді. Жария орындауға тек авторлық шарттың негізінде жол беріледі (заңда арнайы қарастырылған жағдайларды қоспағанда).

Заңның 2-ші бабына сәйкес, орындау – туындыны, фонограмманы көр-
сету, рөлді, ән, биді тікелей орындап немесе қандай да болсын техникалық құралдардың (телерадио хабарларының, кабельдік теледидардың және сол сияқтылардың) көмегімен көрсету, қою. Дыбыс-бейнежазу туындысының кадрларын олардың реті бойынша дыбыспен сүйемелдеп немесе сүйемелдемей көрсету. «Орындау» түсінігін бұндай талқылау кейбір қарсылықтар тудырады, өйткені оған, біздің көзқарасымыз бойынша, «туындыны көрсету» түсінігінің құрамына кіретін, әрекеттер қосылған, ол дыбыс – бейнежазбаларын дауыспен немесе дауыссыз көрсету. «Орындау» түсінігі тек туындыны тірі орындауға жататын әрекеттермен шектелуі тиіс, би, ән, рөлде ойнау.

Туындыны жария көрсету сияқты жария орындау, орындалып жатқан туындыны қабылдаушы тұлғалардың белгілі бір санының болуын қарастырады. Жария орындау құқығын жүзеге асырудағы ерекшелік ол, шарт бойынша автордың контрагенті орындаушы болып табылады – әртіс, әнші, аспапшы, биші немесе өнер және әдеби туындыны орындайтын өзге тұлға. Өзінің мамандық білімін пайдалана отырып орындаушы туындыны халыққа жететіндей нысанды көрсетеді. Ол автор мен халықтың арасындағы жеткізуші қатысушысы, және де бейненің «тең авторы» болады. Бірақ орындаушының шығармашылық үлесі туындыға жаңа түпнұсқалық дәреже бермейді. Орындаушы туындыға қатысты қандай да автономияны иеленбейді, ол тек туындының сәттілігіне әсерін тигізеді, оның бар жақсы жағын көрсетеді, бірақ жаңа ештеңе жасамайды/34,120б/.

Ғылым мен техниканың дамуы – жазушы құралдың пайда болуы, материялдық нысанда жазылған орындаудың шексіз санын, шексіз аудитория алдында пайдаланылуына мүмкіндік берді.

Жазба және дыбыс – бейнежазбаны қайта шығарудан басқа, орындау, ма-

териялдық нысанда орындаудың көшірмесін жасау жолымен, сондай-ақ эфирге беру және кабель арқылы хабарлау жолымен, пайадаланылуы мүмкін. Ол бірқатар теріс нәтижелерді тудырды: орындаушылар саны азая бастады , кейін
маманды әртістердің технологиялық жұмыссыздығы деп аталып кеткендігі пайда болды. Осыдан орындаушы әртістердің мүддесін қамтамасыз ету қажеттігі туындады/32,206б/.

Алғаш рет орындаушылар құқығын қорғау СССР-да 1991 ж Негізде қарастырылған болатын. 1991 ж Негіздің 141-бабында, орындаушылардың, дыбыс және бейнежазба жасаушылардың, эфирлік хабарлама ұйымдары құқықтары сабақтас құқық дәрежесіне жатқызылды.

Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексі және авторлық заң сабақтас құқықтарды қорғауға бағытталған тараулардан да тұрады, оған орындаушылардың да құқықтары кіреді.

Орындаушы, автормен шарттың негізінде алған туындыны орындауға құқықты жүзеге асыра отырып, яғни орындай отырып,өзі сабақтас құқықтың субъектісі болады.

Субъективтік сабақтас құқығының анализі осы зерттеудің пәніне кірмейді, сондықтан да біз тек, заңның 37-бабы орындаушылардың мүліктік

емес жеке құқықтарын қарастырады және оларға орындауды немесе қойылымды пайдалануға құқық береді, деп көрсетумен шектелеміз.

Автордың орындаушыға берген орындауға құқықта туынды жаңа нысанда, орындалатын би, ән түрінде болады. Бұл жаңа нысанда ол автордың авторлық құқығынан шығады. Бірақ оған құқықты орындаушы иеленетін жаңа объект ретінде, ол сабақтас құқық ережелерімен қорғалуды иеленеді.

Туындыны жария орындауға ерекше құқықты шектеу заңның 22-ші бабында қарастырылған. Заңды түрде жарияланған музыкалық туындылар ресми және діни рәсімдер, сондай-ақ өлікті жерлеу кезінде көпшілік алдында сол рәсімдердің сипатына сәйкес келетін көлемде автордың немесе авторлық құқықтардың өзге де иесінің келісімінсіз және авторлық сыйақы төлемей орындауға жол беріледі.

Бұндай шектеу автордың мүддесіне зиян келтірмейді және туындының нормативтік пайдаланылуына кедергі келтірмейді.

Туындыны жалпы жұрттың назарына жария хабарлауға құық. Туындыны жария хабарлау, туындыны халыққа жеткізудің бір әдісі болып табылады. Ол туындыны халыққа жеткізілуіне әкелетін әр түрлі әрекеттерден тұрады.

Заңда автордың туындыны хабарлауға құқығымен байланысты үш түрлі құқықтары көрсетілген. Оның біріншісі, туындыны жария хабарлау (туынды жалпы жұрттың назарына арнап хабарлау), соның ішінде эфирде немесе кабель арқылы хабарлау (жария хабарлау құқығы) (заңның 16-бабы 2-т 6-т және ҚР-сы Ак 978-бабы 2-т 5-т). Келесі екі құқықтар, эфирде жариялау құқығы (осы баптың 7-тармақшасында көрсетілген) және кабель арқылы хабарлау құқығы (сол баптың 8-тармақшасы) деп аталады. Бұл екі құқық 16-баптың 2-тармағы 6-тармақшасындағы жария хабарлау құқығымен қамтылған. Аталған құқықтардың мазмұны бір болғандықтан оларды, туындыны жалпы жұрттың назарына эфир және кабель арқылы беру жолымен жария хабарлауға бір құқық ретінде қарастырамыз.

Қазақ ССР Ак –де, автордың туындыны эфирге хабарлауға рұқсат ету немесе тыйым салу құқығы туралы ереже болған жоқ. Бірақ Қазақ ССР Ак-нің 480 – ші бабында кинофильмдерге, телефильмдер және радио – және телебағдарламаларға авторлық құқық бекітілген. Қазақ ССР Ак-нің 480 –бабы 4 –тармақта, радио және телебағдарламаларға авторлық құқықты сәйкесінше радио және телебағдарламалық ұйым иеленеді, ал бұл бағдарламаларға жіберілген туындыны автор иеленеді деп көрсетілген. Бірақ, Қазақ ССР Ак-нің 488 –бабы 4 –тармағына сәйкес, автордың келісімінсіз және авторлық сыйақы төлемей, кино, радио және теледидар арқылы жария сөйленген сөздерді, сондай-ақ жарыққа шыққан ғылыми, әдеби және өнер туындыларын қайта шығаруға рұқсат етілген. Қайта шығару деп, сондай-ақ жария орындалып жатқан туындыны сол орнынан теледидар және радио арқылы таратуды да санаған.

Бұл ереже 1991ж Негіз қабылданғанға дейін сақталған және заңи әдебиеттерде дау туғызған.

1991ж Негізінің 135 – бабында, туындыны эфирге беру, бейне және дыбыс жазбаны спутник және басқа да техникалық құралдардың көмегімен кабельдік теледидар арқылы беру деген автордың ерекше құқықтары бекітілген.

Қазіргі заңның 16-бабы 2-т 6,7,8-тармақшаларында және Ак-тің сәйкесінше баптарындағы құқық авторға туындыны, эфир және кабель бойынша хабарлау жолымен, оның пайдаланылу процессін бақылауға мүмкіндік береді. Туындыны жария хабарлауға құқық, автор мен сәйкесінше ұйымның арасындағы авторлық шарттың негізінде беріледі. Бұл жағдайда туындыны эфирге хабарлау, туындыны кабель бойынша хабарлау құқығын қамтымайды және керісінше.

Әдетте жария хабарлаудың объектісі, өз қасиеті бойынша сәйкесінше пайдалану нысанына ие туындылар болады. Бұндай болып, сахналық, муызкалық, музыка–драматикалық, дыбыс – бейне жазу туындылары танылады. Мұндай туындылар орындалу орнынан немесе жазбаның пайдаланылуымен эфир немесе кабель арқылы хабарлануы мүмкін. Бірақ барлық жағдайда хабарлау, автордың немесе бұл туындыға авторлық құқықтың басқа иесінің келісімімен негізделуі тиіс.

Эфирге хабар тарату ұйымы автордың немесе авторлық құқықтардың өзге де иесінің келісімінсіз және қосымша сыйақы төлемей осы ұйымның эфирге таратуға құқық алған туындыны қысқа уақытқа пайдалану үшін жазбасын мынадай жағдайларда:

1. 
   жазбаны эфирге хабар тарату ұйымы өз жабдықтарының көмегімен және өз хабарлары үшін дайындалған;
   
2. 
   егер жазылған туынды авторымен неғұрлым ұзақ мерзімге келісілмесе, мұндай жазбаны ол әзірлегеннен кейін кейінгі алты ай ішінде жойылған жағдайларда жазуға болады. Егер жазбаның құжаттық мәні ерекше болса, мұндай жазба туынды авторының келісімінсіз-ақ ресми мұрағаттарда сақталуы мүмкін. (заңның 25 -бабы).
   

Эфирлік және кабельдік хабар тарату ұйымы сабақтас құқық иесі және оған заңның 40-бабына сәйкес хабарды пайдалануға рұқсат етуге айрықша құқық беріледі.

Технологиялық тез дамуы жаңа хабарлау жабдықтарының пайда болуының себепшісі болды. Бұның бәрі авторлық құқық жүйесінде көрініс тапты.

Аудару құқығы. Кеңестік кездегі авторлық заңда, қорғалатын туындыны басқа тілге аударуға қатысты өз мінезі бойынша әр түрлі нормалар болған.

1929ж Негізде аударуға еркіндік бекітілген (9-бап «а» тармағы), яғни басқа тілге аударуды жүзеге асыруда аударылатын туынды авторының келісімі талап етілмеген. Бұл норма туындыға қол сұқпаушылық құқықтан бөлек бір ерекшелік деп танылған, туындыға қол сұқпаушылықтың керектігі, бір ғылыми білімнің көбеюімен, идеологиялық ереженің таратылуымен, көркемдік мәдениеттің дамуымен және кеңестік мәдениеттің дамуындағы мағыналылықпен түсіндірілген.

1961ж Негіздің 102-бабында, шығарылған туындыларды басқа тілге, авторды хабардар етіп және туындының бүтіндігін сақтау шартымен, аударуға рұқсат еткен. Ғылымда бұл ереженің негізі, автор мен қоғамның солидарность идеясы болған. Одақтық мемлекеттердің Ак-сі авторды хабардар ету міндетін аудармашыға емес, аудырылған түрдегі туындыны пайдаланбақшы ұйымға жүктеген.

СССР –дың 1952ж авторлық құқық туралы Әлемдік (Женевалық) конвецияға отыруы, авторлық құқық туралы заңға көптеген өзгертулер енгізуді талап етті. 1961ж Негізіне және КазССР Ак-не бірқатар өзгерістер енгізілді, соның ішінде аударуға құқыққа да енгізілген. Енгізілген ережеге сәйкес туындыны басқа тілге аудару автордың немесе оның мұрагерінің келісімімен, жарыққа шығару мақсатында жүзеге асырылған (Қазақ ССР АК-нің 484-блабы), және автордың туындысын (соның ішінде басқа тілге аударылған түрінде де) басқа тұлғалардың пайдалануы, тек автормен немесе оның мұрагерімен шарттың негізінде жүзеге асырылған. Тек заңда көрсетілген жағдайлардан басқа (Қазақ ССР АК-нің 483-бабы).

Бірақ Қазақ ССР АК-нің, аударуды автордың келісімімен жүзеге асыру ережесі тек жарыққа шықпаған туындыларға қатысты болды, ал Қазақ ССР АК-нің 483-бабындағы ереже туындыны жариялау, қайта шығару және тарату жолымен пайдалану жағдайына қатысты болды, бірақ аудару емес. Және Қазақ ССР АК-нің 488-бабы 2,5-тармақтарына сәйкес, автордың келісімімен бір тілде жарияланған туынды, автордың келісімінсіз аударылған басқа тілде еркін қолданылған болуы мүмкін.

Бір рет бір тілге аударылып жарияланған туындының түпнұсқасы автордың келісімі, аударуға және басқа тілде пайдалануға, талап етілмеген. Сол кездегі әдебиетте былай деп көрсетілген, автор құқығы тек туындыны пайдаланудың белгілі бір әдісіне қатысты, ал аудару дербес авторлық құқық болып табылмайды.

Қазақстан Респубуликасының авторлық құқық туралы заңында аударуға құқық автордың мүліктік құқықтарының бірі болып табылады. Аударуға құқық, туынды авторының немесе авторлық құқықтардың өзге иесінің туындыны аударуды жүзеге асыру, рұқсат ету немесе жүзеге асыруға тыйым салу құқығын білдіреді.

Туындыны басқа тілге аудару, автор және аудармашының арасындағы авторлық шарт негізінде жүзеге асырылады. Автордың келісімімен туындыны басқа тілге аударуды жүзеге асырған тұлға, өзі жасаған аудармаға авторлық құқықтың иегері болады. Сондықтан да туындының келесі пайдаланылуында, аударма авторының да түпнұсқа авторының да келісімін талап етеді.

Туындыны аударуға құқық, жариялау мақсатында аударылған жағдайда да және келесі пайдаланылуды мақсат етпей аударса да, танылады, мысалы, туындыны жеке пайдалану үшін аудару. Бірақ, біздің ойымызша туындыны жариялауға арналмаған аударуға тыйым салудың тәжірибелік мағынасы жоқ. Шет ел тілін меңгерген қандай да тұлға туындыны аударуды жүзеге асыра алады, мысалы, жеке пайдалану үшін. Бұл жағдайда, аудармашының шығармашылық еңбегі экономикалық мазмұнынан айырылады, өйткені аударылған туынды мүліктік қатынастың пәні болмайды, азаматтық айналымға енгізілмейді. Аударылған туынды кейін белгілі бір әдіспен пайдаланылса экономикалық мазмұн пайда болады. Туындыны басқа тілге аудару құқығын авторлық шарт бойынша беру, біздің ойымызша, тек аударылған туындыны қандай да әдіспен пайдаланбақшы болған кезде ғана мағынаға ие болады. Бұл жерде, туындыны аударуға құқықтың мүліктік мінездемесі, аударылған туындының белгілі бір әдіспен пайдаланылуында жатыр.

Аударылған туындыны, басқа авторлар – аудармашы басқа тілге аударуы мүмкін. Аударма жасаған автордың құқығы ол үшін кедергі болмайды. Түпнұсқа авторы өз туындысын басқа тілге аудару туралы қанша болсын шарт жасасуға құқылы. Іс жүзінде ол, бірінші аударма жасаған аудармашымен шартта шектелуі мүмкін. Бұндай шектеу автордың туындыны жүзеге асыруға құқықты басқа тұлғаларға беруіне тыйым салуына әсер етуі мүмкін, мысалы сол тілге немесе туынды аударылған күйінде жарияланбас бұрын.

ҚР Ак-нің ерекше бөлімі және 1996 жылғы заң қабылданбас бұрын туындыны қайта өңдеу туралы ереже Қазақ ССР Ак 488 бабы 1 – тармағында бекітілген болатын, онда, жаңа шығармашылық дербес туынды жасау үшін басқа біреудің жарияланған туындысының пайдаланылуына жол беру, повесттік туындыны драмалық туындыға немесе сценарийге және керісінше қайта өңдеуден басқа, сондай-ақ драммалық туындыны сценарийге және керісінше қайта өңдеуден басқа.

Бірақ басқа біреудің туындысының негізінде, жаңа шығармашылық дербес туындының жасалуы туынды мазмұнындағы элементтермен келісуге негізделеді. Бұндай элементтер, тақырып, сюжеті, идеялық мазмұны және т.б., өз өзінен авторлық құқықпен қорғалмайтындар болуы мүмкін. Қазақ ССР АК-нің 488-бабы 1-тармағындағы жағдайда, туындының ішкі мазмұны сақталып, тек туындының сыртқы нысаны ғана өзгеріске ұшырауы жатқызылады.

Туындының қайта өңделуі әр түрлі мақсатта жүзеге асырылуы мүмкін. Мысалы, әдеби туынды оның негізінде кинофильм түсіру үшін қайта өңделуі мүмкін, музыкалық туынды әр түрлі аспаптарда пайдаланылуы үшін аранжировкаға ұшырайды немесе ғылыми мақала оқу құрал үшін өңделеді.

Басқа мүліктік құқықтар сияқты, қайта өңдеуге құқық авторлық шарттың негізінде беріледі.

Туындыны қайта өңдеудің міндетті шарты, туындының өзгеруіне немесе бұрмалануына жол бермеу.

Айтылып кеткендей, қол сұқпаушылық құқық пен қайта өңдеуге құқықтың айырмашылығы, егер туындыға қол сұқпаушылық құқық туындыда бейнеленген автордың өзіндік шығармашылығын қорғаса, туындыны қайта өңдеуге құқық туындыны қайта өңделген нысанда келісімсіз пайдалануға тыйым салады. Қайта өңдеуге құқықтың мінезі, қайта өңделген туындының пайдаланылуына рұқсат ету немесе тыйым салу құқығында. Сондықтан да, қанадай да өзгертулер туындыға автор келісімімен енгізілуі тиіс, ал өзгертілген түрдегі туындының пайдаланылуына өзгеріс енгізген автордың мақұлдауымен жол берілуі тиіс.