«Қазақстанды таны» сериясы
Сматаев С. Елім- ай. Роман трилогия Т2
жүктеу/скачать 0.9 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Тілі басқа-тілегі бір...
- Журналдың екінші беті орыс халқының салт-дәстүріне арналады.
Сматаев С. Елім- ай. Роман трилогия Т2.(«Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама» оқиғасынан кейінгі қазақ халқының тағдыры туралы.) Жалғанда қазақтан асқан жомарт елді көрген де, естіген де емеспін. «Өзім дегенге өзегін суырып береді» деген әсірелеп айтылған сөз шығар. Ал өзі жаяу қалса да астындағы жалғыз атын түсіп беретіні құдайдай шындық. «Сый қылсаң сыпыра қыл» дейді, қазақ. Бұл қазақ біреуді шын сыйлағысы келсе барын базарға салады. Тереңде жатқан асылын да, ардақтысын да бетке шығарады. Тұрлыбайұлы Ж. Райымбек батыр. Роман. Қазақ жеріне, оның ұлы Даласына кісен түскелі қашан? Бүгін мына ұлы Даладан кісен сыңғырының дамылсыз жылаған аш баладай дауысы естіледі. Ол құлақты аздырады. Жүйкені тоздырады. Бұл кісенді жерден де, елден де алатын жол – кілт бар ма?! Болса ,ол Сырым Датұлы, Жоламан Тіленшіұлы, Көтібар – Арыстан аталарың бастаған азаттық жолы болар. (Ресей патшалығының бодандығында болған қазақ халқының тарихы туралы) Төреханов Т. Кісенделген дала. Деректі тарихи роман – трагедия. Біз туған ел, туған жер деп өлетін елдің баласымыз. Бізде екі Отан болмайды. Зәушайтан тағдырдың салған шырғалаңымен тамашалаң түсіп аббар көшіп, шет жайлап кеткендер бұрын да біздің халқымызда болған. Бірақ солар арада ғасырлар, дәуірлер өткен соң да қайта Отанына көшіп келген, ондай тарих тағылымын тартқандар аз емес. Олар, көлін көксеген бұлүйректей бүгін кеткенімен ертең болмаса бүрсүгіні кірін жуып, кіндігін кескен, атасының бейіті бар жеріне, бетінде атасының кейпі бар еліне қайта оралмай қоймайды. Бұл жеті ата, жеті пұсты, түптұқиян ғұрпы, дәстүрі. (1930 жылдардағы колхоздастыру, сондағы жіберілген асыра сілтеушілік, ашаршылық. 1937-38 жылдардағы қуғындау, жазалау жайлы жазылған роман.) Қыдырбекұлы Б. Алатау: Роман (2 кітап) Айнабұлақ! Мыңбұлақ! Өмірге тұңғыш келгенімде дүниеде теңдесі жоқ нәрлі суымен мені шомылдырған, мені жуындырған бұлақ. Мен алғаш суын ішкен, мені әлдилеп сүйген, маған сенген, туған жерім Мыңбұлақ... Біз де сүйек, еттен жаралған жанбыз. Біздің жанымызды тебіренте соққан жүрек болаттан құралған емес, бірақ біздің жүрек отты жүрек. Оның оты болатты ерітіп, жаңқадай жандыратын от. Біздің жүрегіміз – де қауіп – қатерді көтеріп, өлімді жеңетін бір жарақ, - ана сүтін ақтап, туған елді, Отанымызды сүю сезімі. Бізде ер атасы- махаббат, өмір тасы- халық, ел намысы- ер қолында, ер намысы- ел қолында. Біз намысты елдің ұлымыз.- Жеңілмес күшіміз сонда. Момышұлы Бауыржан. Москва үшін шайқас. Роман. Мен жастықты қорғадым. Мен өзіміздің шаттық өмірімізді қорғадым. Менің өз Отанымнан сұлу, өз Отанымнан ғажап дүние бар ма екен?! Жоқ , болған да емес, болмайды да. Мен қазір шығысқа қараймын. Онда менің туған елім, сүйікті жарым бар. Маған самал жел еседі. О, шіркін туған жер, сенен артық не бар дүниеде!
..... Менің ойнап берген музыкамның орындалуына таң қалғандары соншалық, қатты ризалық білдіріп, көпке дейін қол шапалақтап, қайта шақырып, бірдеңелерді айтып айқайлап, сахнадан жібермей қойды. Олар үшін мұның өзі үлкен жаңалық болып табылатынын мен жаңа түсіндім. Өйткені қайдағы бір жабайы азиат саналатын елдің адамы, алыс түкпірдегі Европа музыкасын соншалық шабытпен, асқан шеберлік танытып орындап бергеніне сенулерінің өзі қиын еді. Ендігі жерде өзім скрипкаға арнап өңдеген қазақтың халық әні «Елім - ай» ды орындадым. Тыңда, Европа, тыңда, Германия, барлығыңда тыңда, менің бәрінен артық көретін елімді тыңда, қазақтың халық әні «Елім- айды» тыңда!...Ақырғы қайырмасын қайталап тартарда, залға көз салып едім, көпшіліктің маған аянышпен қарап, мені түсініп, жанашырлық танытып отырғандарын сезгендей болдым. (Ұлы Отан соғысы жылдары неміс әскерінің тұтқынына түсіп, кейіннен Мұстафа Шоқай бастаған Түркістан легионында болған қазақтың алғашқы кәсіпқой скрипкашысы Айткеш Толғанбаев туралы. Толғанбаев А. Қатал тағдыр тәлкегі / Өмірлік баяндама.- Алматы : 2001.- 133б. Туған жердің қәдірін туғалы түзге шықпаған елдегі адам қайдан білсін? Туған жердің кәдірін алыс жерге ұзатқан, ұзатқанына әлде талай жыл өткен қыз білмесе, кім білсін? Туған жердің қымбатын ғылым іздеп, шет жайлап, кітап қарап сарылып, көзінің майын тауысқан, көшенің шаңын көп жұтқан шәкірт білмесе, кім білсін? Туған жердің артығын, жазатайым іс етіп, күштілерге күш етіп, еріксіз елден айырылған, шеттен дәмі бұйырған, жаттан сыйлау көрмеген ер білмесе кім білсін? Туған жердің асылын қараңғы үйге қамалып, қара нан мен қара шай жүрегін кесіп жатқанда, қазы, қарта, сары қымыз көзінен бір – бір ұшып есіл елін сағынған, бір көруге зар болған тұтқын білмесе, кім білсін? Туған жердің кәдірін әлеуметтік ісіне басын байлап жегілген, кеңседе қағаз кемірген, күйіп – пісіп, көбеп боп, еңбегінің жемісін көрсем – ау деп телмірген, тар көше мен тар үйде бойы бір сергіп көрмеген азамат білмей, кім білсін? Ыстық қой, шіркін, туған жер! Туған жерге жеткенше, қайтіп дәтің шыдайды? Кім сағынбас өз қағын? Кім сүймесін өз жерін? Сүймесе сүймес зердесіз, шерсіз жүрек, тілеуі бөлек жетесіз... Аймауытов Ж. Қартқожа романы. Мен табиғатты сүйемін. Мен шынайы поэзияны сүйемін. Абай мен Қасымды қанша оқысам да менің сусыным қанбайды. Қайталап оқи бергім келеді, оқи бергім келеді. Мен Құрманғазы мен Дәулеткерейдің күйлерін тыңдағанда өзімді өзім ұмытып кетемін. Махамбет жырының әр сөзінің астынан дүрсілдеген ат дүбірін, қарыш- құрыш сілтескен найза, қылыш үндерін естігендей болам. О, қасиетіңнен айналайын, қазақ жері. Осының бәрі сенің топырағыңда өсіп, өнген кереметтер емес пе... Қазақы ауыл және ауылдың қара домалақ баласы жайлы. Соқпақбаев Б. Менің атым Қожа. .... Қайран Ата мекен!!!! Ата мекенім, сенде менің барым қалды. Нәрім қалды. Сенен барыңды алдым, нәріңді алдым. Ата мекен, мен сені бір перзентің ретінде бар жәнтәніммен сүйдім, күйдім, еркеледім, еріңе отырдым! Сенде кешегі империя әкелген аштығым қалды. Ата мекен, ақ мекен, киелі мекен, ұранды мекен, қыранды мекен жатсам – тұрсамда есімнен бір шықпайды! Көде бозды, ақ бидайлы, күреңселі, еспе бидайықты, көк сақал шилі, бозғанақты көлді, күрең тобылғылы, нар қамысты, исі мұрныңды жарып, кеудеңе гаусар тыныс беретін жусаны мен қызыл көк шағыры жарыса өсетін, аққу –қазы қалықтаған сенің ұлылығыңды көзім тірісінде сүйемін, құшақтаймын, аунаймын! (Толғау) Төреханов Т. Адам әлемі. ... Ел тұтас дүние, сом жартасқа ұқсайды, адам үшін қадірі өте зор. Тағдыры жермен байланысты. Туған жердің күллі сипат – сыны, құдірет –құны өзін мекен тұтқан халықтың тұрмыс – салты арқылы басқаларға құндылығын танытады. Өзі өрбіген елге, туып - өскен жерге деген адам махаббатының, алаулаған сағынышының қаншалықты тасқынды екенін, асыл қасиетін шалғай шетте, ел ішінен амалсыз шығандап, қиырға қара үзіп кеткендер, қайта орала алмай алыста жүргендер ғана айырықша анық, бұлдырсыз айқын сезінеді, қадір – құнын жетік біледі. Жерден қасиетті, жерден киелі дүние жоқ. Жер бар жерде ел бар. Ел – ер – азаматтың думанды ортасы. Жер – жарық дүниеге көзін ашқаннан тербеткен бесігі. Қазақстан жерінің тамаша табиғатын суреттейтін шығарма. Толыбаев Қ.Сырлы Арал. Ақ бас таулардың айнадай тұнық, кіршіксіз мөлдір аспанмен астасқан жалтыр мұзды қадау – қадау шыңдарының осы бір таңғажайып тұрпаты менің көкейіме, көкірегіме ертегідей ұялаған. Оның құдіретін құт санап, құрметпен бас иемін! Ұлы таудың адамды тамсантқан ұлы қасиетіне өмір бойы тағзым етіп келемін! Дүние жүзінде зәулім таулар көп қой. Бірақ баурайында гүлдей жайнаған сәлетті қаласы бар, зілзала салатын ішкі түтігі жоқ Алатауға не жетсін!.. Оңтүстік Америкадағы Анды таулары да Африкадағы Килиманджоро асқары да, Еуропадағы Альпі жоталары да өз перзенттері үшін ыстық – ақ шығар. Егер біз сол тауларға аз ғана күнге саяхат жасап бара қалсақ, қашан қайта айналып келіп өзіміздің ақ жал Алатауымызды көргенше кеудеміздегі сағыныш жалыны жанар таудай атқылап, лапылдап жанып тұрар еді... Біз үшін дүниеде Алатаудан қасиетті, Алатаудан киелі ешбір тау жоқ ! Ол қазақ үшін қастерлі, қасиетті.
Сен тау болып жаралғалы, құтты қоныс қойнауың мал мен жанға талай толып, талай солды ғой. Не ықылым оқиғалар өтпеді сенің сонау адыр- қырқа белдеріңде?! Сен екеуміз білетін сыр қанша, жыр қанша?! Қазақ даласының қара шаңырағы Қаратаудан кейін тарих көшін басынан көп асырған шежіре тау – сен – ақ шығарсың, Тарбағатай ! Бір халықтың екі түрлі тағдырын қос бүйіріңе теңдеп алып, сол орныңда тапжылмай жатыр екенсің – ау, жарықтығым. Бақыт пен сордың арасын осылайша қақ бөліп, туған елдің шығыстағы бір қамалындай, осы қалпыңда мәңгі мызғымай тұра бер, қайран алтын босағам! Жұмаділов Қ. Атамекен. Роман. Жүздесу: Жас жазушылардың таңдамалы әңгімелер жинағы.- Алматы : Жалын,1979.-432 б. Құрманғали Қ. Қоңыр күз күмбірі.-Алматы: Санат,2002.- 472б. Ораз Н. Талқандалған тарихат. – Астана : Фолиант, 2003.- 488б. Рыскелдинов Т. Ұлы көш. Роман. Екінші кітап. Астана : Елорда, 2003 . – 328 б. Смайыл А. Арқаның Бетпақ деген даласы бар. Повестер. Астана : Елорда, 2000. – 320 б. Ысқақов Қ. Ақсу – жер жаннаты : Роман. – Алматы : Жазушы, 1989. – 528 б. Қазақстан рәміздері Жоғары сынып оқушыларына арналған тарихи-танымдық турнир Дайындық кезеңі: Шараны өткізу үшін ҚР елтаңбасы, әртүрлі елдердің елтаңбалары, Қазақстан қалаларының ертедегі елтаңбалалары, алғашқы этностық-мәдени нышандар, Кеңестер Одағының елтаңбасы, тулардың суреттері дайындалады. Бұл шараны өткізу үшін Е.Шаймерденовтың Қазақстан Республикасының Мемлекеттік рәміздері атты рәмізтану саласына байланысты жарық көрген кітабының пайдасы зор болады. Ондағы түрлі-түсті рәміздік белгілердің суреттерін жұмыс барысында пайдалануға болады. Жоғары сынып оқушылары арасында Қазақстан рәміздеріне байланысты шығарма, өлең жазып келу тапсырылады. Шара барысында осы шығармалардан үзінділер оқылады. Турнирдің шарты: Қатысушылар үш топқа бөлінеді. Жарыс үш турдан тұрады: І.Елтаңба ІІ. Жалау. ІІІ. Әнұран Әрбір қатысушы білімінің жетіктігімен өз тобымен де, сондай-ақ жеке дара да жеңіске жете алады. Әрбір топ ойынның ережесін бұзбаса, көрермендер көмегін пайдаланбаса және шығармашылық жұмыстарды ұйымшылдықпен, ынтымақпен орындаса жеңіске жетеді. Жүргізуші : «Біз Тәуелсіздікке аңсап, зарығып жеттік. Енді сол тәуелсіздіктің қасиетті белгілерін де ерекше қадірлеуіміз, қастерлеуіміз керек. Әрбір азамат Қазақстанның Туын, Елтаңбасын, Әнұранын тұмардай қасиет тұтуы қажет. Елдігіміздің сыналатын бір тұсы-осы»,- деген Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың арнау сөзін Қазақ елінде тұратын және оны өз отаным деп білетін әрбір азамат жүрегінің терең түкпірінде сақтап, қашанда жадында ұстауы керек. Бұл баршамыздың туған ел алдындағы перзенттік борышымыз! Әрине, мемлекеттік рәміздерімізді қастерлеп, қасиеттеу үшін, алдымен мемлекеттік рәміздер туралы терең түсінік болуға тиісті. Мемлекеттік рәміздер де белгілі бір елдің өзіндік өмір салтын, бүкіл болмыс ерекшелігін, айрықша арман-аңсарын, басқалармен байланыс мұратын білдіретін белгі. Сонымен, бүгін өмір сүріп отырған үшінші мыңжылдық ғасырынан, сонау алғашқы адамзат пайда болған ерте кездерге ауысамыз да, мемлекеттік рәміздер туралы білімімізді сарапқа саламыз. І тур
Негізі «Герб» сөзі неміс тілінен аударғанда «ербо» –мұра деген мағынаны білдіреді. Ал дәл осы ұғымды тіліміздегі «таңба» деген сөз анық жеткізеді. Бұл әрбір елдің, қаланың, әрбір рудың, жеке адамның бейнесі белгіленген шартты және ерекшелік белгісі. Елтаңба иесінің тарихымен тығыз байланысты болады. Елтаңба сол елдің заңына байланысты анықталады және заң бойынша бекітіледі.
Алғашқы нышандарға жататын тотемдік белгілер әлемнің барлық халықтары арасында кең тараған. Негізінен жануарлар бейнесі кескінделген бұл тұмаршалар белгілі бір рулар мен тайпалардың ортақ рәмізіне айналды. Олардың қай қоғамдастыққа жататынын сол тұмаршаларға қарап ажырататын болды. Кейінірек көсемдер мен рубасыларының билік белгілері ретінде бір уыс шөп, жапырақ, құстың қауырсын қанаты, айрықша әшекейлеп жасалған бас киім және басқа нышандар пайдаланылды. Олардың орнын найза, әшекейлі бақандар мен түрлі темір салпыншақтар басты.
Геральдика латын сөзінен аударғанда елтаңбатану дегенді білдіреді.
Ұлы Гомер әйгілі Троя шайқасына қатысқан әскерлердің қалқандарындағы белгілер туралы баяндаса, Эсхил жауға қарсы соғыс ашқан жауынгерлердің қалқандарындағы нышандарды талдап жырлайды. Келе-келе, алғашқы әскери байрақтар пайда болды. Темір бақан басына, найзаның ұшына немесе ағаш таяқтарға өздері сиынатын құдайларының немесе әулие тұтатын жануарлардың бейнесін іліп шығатын болған. Оларда қанатты Пегас, Минотавр, тасбақа мен үкі бейнелері кездеседі. Кир (ХІІ ғ.) алтын қанатты қыран бүркіт бейнесін жеке таңбасы ретінде пайдаланған деседі.
Өз тіліміздегі «таңба» сөзі Түркі қағанатында дүниеге келген. Білімпаз Махмұд Қашқари өзінің әлемге әйгілі сөздігінде «таңба-ел билеушілердің ерекше белгілері» деген мағына береді.Бұл сөзді бергі он жетінші ғасырға дейін орыс князьдары да пайдаланған. Түркі халықтарының таңбалары туралы деректер V ғасырдан белгілі екендігі көрсетілген. Қазақ руларының таңбалары осы күнге дейін сақталған. Таңба белгілер көне ақшаларымызда да көрініс тапқан. Сонау VІ-VІІІ ғасырларда-ақ ру-ұлыс нышандары айшықталған металл теңгелер шығарылған. Отырар, Тараз қалаларындағы металл теңгелер шығарған ұстаханалар туралы деректер өте мол.
Елтаңбалардың дамуы, жетілуі, әртүрлілігі кезеңдерге байланысты. Елтаңбалар 6 түрге, яғни 6 деңгейге бөлінеді. Алғашқы әлеуметтік, рәміздік (рулық таңбалар), мөрлер, әулеттік, қалалар мен аумақтық және ресми бекітілген мемлекеттік елтаңбалар.
Жетпіс жылдан астам уақыт бойы желбіреген қызыл тудың мемлекеттік нышанға айналуы ресми түрде 1918 жылдары қабылданған. Бидай масақтарымен көмкерілген орақ-балғалы қызыл жұлдызды Қазақстанның елтаңбасы пайда болған. Онда қазақша жазылып, орыс тіліндегі нұсқаларын қайталаған «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!». «ҚКСР» деген қазақша қарыптардан басқа, республика ерекшелігіне мегзейтін ешқандай белгі болмаған.
Елтаңба негізінен жайма тақта (қалқан) және оның айналасындағы кескін, бейнелеулерден тұрады.Елтаңбаның негізі батырлардың қалқандарының көшірмесі ретінде ашылған.
Шаңырақ тектес елтаңба бұрын-соңды әлемдік геральдика тарихында болмаған. Қазақтың қасиетті қара шаңырағының бейнесі бүтін қазақ елінің символы іспеттес. Қара шаңырақ-біздің ұлттың алтын бесігі. Асыл діңгек аман болса, алтын бесік мәңгілік өмір жырымен тербеле береді деген ұғым бар.
Тәуелсіз мемлекетіміздің құшағы бес құрлыққа бірдей ашық, әлемдік өркениет көшіне өз болмыс-бітімімізді сақтай отырып ілеспек ниетіміз бар дегенге мегзейтін бесбұрышты жұлдыз.
Жүргізуші: Бірінші турдың шығармашылық тапсырмасы төмендегідей: өздерің ойларыңнан кез-келген елтаңбаның суретін салыңдар. Негізгі шарт- бұл елтаңба ерекше, таңқаларлық болу керек. (Екі топ өздерінің шығармашылық жұмыстарымен таныстырады) (Шығармалардан үзінділер орындалады) ІІ тур
Ту («флаг» нидерл.) ағаш сапқа немесе бауға ілінген белгілі бір түсі, көбіне эмблемасы бар мата.
Мемлекеттік ту- елдің Тәуелсіздігін білдіретін ресми билік нышан.
Мемлекеттік тудың негізгі сипаттамасы Конституция бойынша бекітіліп, тіркеледі. Мұрағатшы: Мемлекеттік тудың негізгі элементі оның түсі екендігі де дау тудырмаса керек. Ең көп тараған деректер бойынша, мысалы, қызыл ту ерлік таныту, күрес, қауіп төндіру, бас көтеру және шу шығару деген ұғымдарды береді. Ақ ту-бейбіт ниет, жауға қарсыласпай берілу, қара ту-қайғы, жоқтау және қарсылық білдіру белгісі деп саналады. Түстердің діни мағыналары да бар. Ақты-христиандар, жасылды мұсылмандар, сарғыш қызылды буддаға табынушылар қасиет тұтады.
Танымдық тұрғыдан алғанда, қызыл-оттың, жылу мен қанның, жасыл-шөптің, өсімдіктің, қара-жердің, суықтың, қараңғылықтың, ақ-судың белгісі болып саналса, зеңгір көк-аспанның, ауа мен құрлықтың белгісіне баланады.
Ту көтерген батыр бабалар бейнесі сонау ерте замандарда жартаста сызылған суреттерде айқын бейнеленген. Көне ұғымдарды былай қойғанда, аттары бүгінге дейін жеткен Мөде, Бумын және Елтеріс, Жәнібек пен Керей, Қасым мен Есім хан, Тәуекел мен Тәуке, Әбілқайыр мен Абылай сынды ел билеушілеріміздің, қол бастаған баһадүрлеріміздің қай-қайсысының да өз байрағы болғаны мәлім. Байрақтың түсіне келер болсақ, «Көк асаба» аталған көне байрақ түсі исі түркі халықтарының түп атасы кие тұтқан Көк аспан әміршісінің белгісіне баланса, түркілердің тағы бір табынары-көк бөрі бейнесі де тудағы таңбаға айналған.
Туымыздағы нұр шұғылалы алтын күн бейнесі, қыран көңіл халқымыздың асыл арманын арқалаған дала бүркіті мен рухани болмысымыздың жарқын бір көрінісі болып табылатын ұлттық өрнек-сондай айтары мол астарлы айшықтар. Ортасында шұғылалы күн, оның астында қалықтап ұшқан қыран бейнеленген тікбұрышты көгілдір түсті мата. Оған қоса, Туды сабының тұсынан ұлттық өрнек нақышталған тік жолақ көктеп өтеді. Күн, шұғыла, қыран және өрнек бейнелері алтын түсті болуы керек. Тудың ені мен ұзындығының бір-біріне қатынасы ½ бөлшегімен өрнектеледі. Яғни, ені-1,5 метр болса, ұзындығы 3 метр болады. (Шығармалардан үзінділер оқылады) ІІІ тур
Қытайлар гимнді «гоге»-мемлекет өлеңі, мемлекет әні десе, арабтар оған отан өлеңі, отан әні деген мағына береді.
Құрманғазының әйгілі «Сарыарқа» күйі ғасырдан астам уақыт бойы халқымыз үшін сөзі жоқ, тек әуеннен тұратын ұлттық рәміз міндетін атқарып келеді
Қазақтың «Елім-ай әні -әлемде теңдесі жоқ болмыс –бітімі бөлек ұлттық әнұран. Әдеттегі әнұрандарда, негізінен, мадақтау сарыны басым жататын болса, бұл ел әнінің қуаты бүкіл халық басына түскен қасіретті боямасыз баяндай отырып, рухты жасытпай, қайта елдік пен ерлікке шақыратын оптимистік сезім оятатын қасиетінде жатыр.
Бұл ән 1986 жылғы желтоқсан оқиғасында «Елім-ай» әнімен қатар шырқалған болатын. Сөзі Н.Нәжімеденовтікі, әні Ш.Қалдаяқовтікі «Менің Қазақстаным әні» Алтын күн аспаны, Алтын дән даласы. Думанды бастады, Далама қарашы. Кең екен жер деген, Жерге дән шықты ғой. Дән егіп, терлеген, Қазағым мықты ғой. Менің елім, менің елім, Гүлің болып егілемін, Жырың болып төгілемін елім, Туған жерім менің-Қазақстаным!
Ән ойнап көгім, күй тартты көлім. Қол жетті, міне, аңсаған күнге, Жасай бер, жаса, қазағым менің. Қазақстаным – жасыл орманым, Қуанышымды жасыра алмадым. Аңсаған бабам, аңсаған елім! Бостандық еді – ау асыл арманың. Қайырмасы: Елім менің аңсаған, Тас бұғаудан босаған. Құтты болсын отауың- оу, Берік болсын –ау босағаң.
Сіңген бұл далам, қымбатсың маған. Береке –бірлік қамалдың басы, Ұрпаққа мәңгі тіл қатшы, далам. Күйінсін жауың, сүйсінсін досың, Жиылсын қауым, құйылсын көшің. Ертеңің үшін аянба, ерім, Ояншы, елім, жиылсын есің. Қайырмасы: Ұрпақ үшін, ел үшін, Атамекен жер үшін. Берекең мен бірлігің – оу, Таси берсін – оу өрісің.
Иранның туында «Аллах акбар» (Алладан басқа құдай жоқ) деген сөйлем 22 рет жазылған.Бразилия туында тәртіп және прогресс, Руанда туында «R» (Р) әрпі таңбаланған. «Көк қаршыға». Шыңғыс ханның туы-тоғыз шашақты үшкіл ақ мата. Ол тудың сабына үш жерден байланатын болған. Ал тудың дәл ортасында бауырына аулап алған қара қарғаны қысып, қанатын жайып, ұшып келе жатқан көк қаршығаның суреті салынған. Көк қаршыға хан әулетін желеп-жебеуші киелі құс саналады. бабасы Бодуаншар қиын кезде құс салып, жан сақтады деген аңыз бар. Тудың сабының ұшында үшбұрышты арнайы темір қондырғы болған. Ал туды жерге тұрғызып қою үшін, жеті тармақты жылжымалы тіреуіштер пайдаланылған. Абылайдың ақ туы. Ел жадында ерекше сақталған рәміздердің бірі-Абылайдың ақ туы. Ол бір түсті төрт бұрышты ақ мата. Шашақты бауы бар. Қазақтың ұлы туының түсі –Шығыс ғұн (375-454жж), Ақ ғұн (420-562жж), Шыңғыс ханның Алтын орда (1236-1502жж) мемлекеттері рәміздерімен реңдес. Ол б.з.д. ХІІ ғасырда дүниеге келген әлемдегі тұңғыш әскери байрақтардың түсімен де туыстас. Тубегі- Ерте замандарда осындай ресми атақ, жоғары мәртебелі қызмет болған. Жоңғар жаугершілігіне қарсы алдында бас әмірші болып-Әбілқайыр хан, ал тубегілігіне-бас сардар Бөгенбай батыр сайланған. Мұндай шешім Ордабасындағы ұлы жиында қабылданған. Тубегін тағайындау салты кейін де сақталған. Мысалы, 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісі қаһармандарының бірі Амангелді батыр әскерінің тубегі Қияқбай батыр болған. Елұран-Кезінде қазақ халқын құраған ру-тайпалардың өз ұрандары болғаны белгілі. Олар бір сөзден тұрады. Көбіне аруақты аталар мен аналардың атына құрылған. Ал бар қазаққа бірдей елұран «Алаш» болатын. Тағы бір ортақ ұран-«Аруақ» сөзі. Ұрандауды кейде «аруақ шақыру» дейді. Ең қысқа әнұран мәтіні бар болғаны 4 жолдан тұрады. Ондай рәміздер бірнешеу. Жапония, Иордания және Сан-Марино әнұрандарының мәтіндері осындай. Ең ұзақ әнұран мәтіні 158 өлең жолынан тұрады. Ол-Грекияның мемлекеттік рәмізі. «Бостандық әнұраны» деп аталады. 1823 жылы жазылған. Авторы-грек ақыны Диониенос Соломос.
Қазақcтанда тұратын халықтар салт –дәстүріне арналған ауызша журналТұратын ел алуан ұлттан –ұлыстан, Аман болсын даудан, алыс –жұлыстан. «Ырыс түбі – ынтымақ »деп жарасып, Қазақстан болсын жайнап Гүлстан.
Балалармен Қазақстанда тұратын әртүрлі ұлт өкілдері олардың Қазақстанға келуі туралы тарихқа қысқаша тоқталып өту керек. Сіздердің назарларыңызға С.Бегалин атындағы МРБК шығарған «Ұлтаралық қарым-қатынастар мәдениеті» сериясымен шыққан «Терең тамырлар», «Корея-таңғы самал елі», «Ұлтым-ұйғыр, көне Қашқар баласы» және т.б. әдістемелік құралдарын қолдануға болады. Ескерту: Біз бұл шараға Қазақстанда тығыз қоныстанған алты ұлт өкілдерінің сал-дәстүріне тоқталып өттік. Тәуелсіздік алған жылдардан кейін қазақ халқының салт –дәстүріне байланысты болсын, сондай-ақ басқа да ұлт өкілдерінің ертедегі тарихы, салт-дәстүрлері зерделеніп, сараланып кітап болып басылып, мерзімді басылым беттерінде жарияланып жүр. Бұрын ұмыт болған салт-дәстүрлерімізді қайтадан жаңғыртып, оларды күндегі өмірде де пайдаланып, келешек ұрпаққа үйретудеміз. Дегенмен, көп айтылмай қалған, оқырмандарымыз көп біле бермейтін де дәстүрлер бар. Біз солардың бірнешеуімен оқырмандарымызды таныстыруды жөн деп таптық. Сіздер өз тараптарыңыздан өлкелеріңізде, қалаларыңызда, ауылда тығыз қоныстанған ұлт өкілдерінің салт-дәстүрін зерделеп, олармен балаларды таныстыруыңызға болады. Қатысушылар : жас тілшілер, редактор – жүргізуші. Редактор: «Егер жер жүзіндегі халықтарға ең жақсы әдет-ғұрыпты таңдап алуға мүмкіндік берсе, онда әр халық оларды мұқият қарап, әркім өз халқының әдет-ғұрпын таңдаған болар еді», - деген екен біздің эрамызға дейін өмір сүрген «тарих атасы» Герадот. Әр халықтың өзінің әдет-ғұрып, салт дәстүрлері бар. Ол әр халықтың өзіне тән ұлттық ерекшелігінің айқын көрінісі. Ғасырлар бойы жиналған әдет-ғұрып, салт –дәстүрлер-өткен мен бүгіннің байланысы.Ұлттық салт- дәстүрлер – тарихи көне процесс. Салт – дәстүр халықтардың тіршілік кәсібіне, наным – сеніміне, өмірге деген көзқарасына байланысты туып, қалыптасып, ұрпақтан – ұрпаққа ауысып, өзгеріп жаңарып отырады. Қазақстан дүние жүзі халықтарымен терезесі теңеліп, тәуелсіз мемлекет болды. Өзінің ертеден бері, ұрпақтан- ұрпаққа жалғасып келе жатқан әдет –ғұрып, салт – дәстүрін жасқанбай жалтақтамай пайдаланып, іске асырып, ары қарай дамытып, заман талабына сай жүргізіп келеді. Ғасырлар, жылдар бойы бірге өмір сүріп, бауырласып, туыс боп кеткен ұлттар арасындағы интернационализм-шын мәніндегі нағыз достық тек қана өзара тең дәрежедегі қатынас, әрбір ұлттың тіліне, тарихына, мәдениетіне деген құрмет арқасында ғана жүзеге асады деген ой туды. Ұлтаралық қатынас мәдениетіне тәрбиелеуді балалық кезден бастаған дұрыс. Ең алдымен отбасында, кейін мектеп пен кітапханада өз ұлттының тарихына, мәдениетіне, тіліне көңіл бөліп, көп тыңдап, көріп өскен әрбір бала болашақта өз сезімін немесе -әркетімен басқа ұлттың өкілін ренжітуі мүмкін емес. Журналдың бірінші беті қазақ халқына арналады. Редактор: Қазақ халқы бала тәрбиесіне, жалпы адам тәрбиесіне терең мән беріп, оның сәтті қағидалары мен ережелерін жасағандардың бірі. Қазақ халқының тәрбие-тәсілдері мен тәжірибелері өте көп. Солардың ішінде халық арасына кең тараған «ат қою» салты үнемі алдыңғы қатарда тұрады. Жас келін құтты орнына қонғаннан кейін сол елдің туыстық жағынан жақын адамдарымен қарым-қатынас жасап, араласатыны табиғи құбылыс. Қазақ ғұрпында келін бұл кісілердің атын атамайды. Сондықтан әрқайсысына өзінше ат қоюға тиіс. Бұл бір жағынан оларға құрмет белгісі болса, екінші жағынан әдеп-ибаға жататын жүйелі жосық. Түскен ауылына келін өз балалары қатарында саналады. Ешқандай жаттық көрмейді. Сондықтан ет жақын қарт кісілерді ата, әже, апа, аға деп құрметтейді. Жасы кішілерді бауыр, іні-сіңлі қатарында бауырына тартып, оларға да сүйкімді ат қойып, ізетін білдіреді.
Бір кісінің балаларының есімдері өзен, қамыс, қасқыр, қой, пышақ, қайрақ деген атауларды қамтыған сөздерден басталады екен. Ереже бойынша келін бұл сөздер араласқан есімдерді ауызға алмауы керек. Бір күні келін су алу үшін өзен бойына барса, қалың қамыстың арасынан қасқыр тартып кеткен қойдың шала жансар тыпырлап жатқанының үстінен түседі. Мұны хабарлау үшін ауылға жүгіріп келеді де, жігіттерге: «Сарқыраманың арғы жағында, сылдыраманың бергі жағында маңыраманы ұлыма жарып кетіпті. Арам өлмесін, тезірек жаныманы білемеге білеп-білеп жіберіп, сойып алыңдар»-деп өтініш айтыпты. Бұл жұмбаққа ауылдағылардың бәрі түсінеді. Бұл сөздердегі сарқыраманың-өзен, сылдырама-қамыс, маңырама-қой, ұлыма-қасқыр, жаныма-пышақ, білеме-қайрақ екенін біле қояды. Міне, салттық жосынды орындау жолындағы қазақ келіндерінің адалдығы мен тапқырлығының дәлелі осы. Жас тілші: Қазақ есімдерінің көбі зат, сын, сан есімдегі және етістіктегі атау мен құбылысты айқындайтын атау сөздерден құралады. Сарыбай, Қошқарбай. Төлебай, Игілік есімдерінің баламасын қалай атауға олады? Жауап: Шикіл, Қой ата, Түлік, Ырыс т.б. Журналдың екінші беті орыс халқының салт-дәстүріне арналады.Редактор:Тарихи жағдайлардың нәтижесінде екінші отандарын «Қазақстан» деп тапқан орыс халқы бүгінде республика тұрғындарының отыз пайызын құрайды. Орыс халқының басқа ұлттар секілді өз ерекшеліктерін көрсететін ұлттық мекелерінің, киімдерінің, тұрмыс-салтының өзіндік ерекшеліктері бар. Бүгін біз, орыс халқының ұлттық киімімен танысамыз. Орыс халқының ұлттық киімі өздерінің әдет-ғұрпына, тұрмыс-салтына, мінез-құлықтарына, табиғатына байланысты болған. Және де қажетіне қарай күнделікті, мерекелік, ұзату, үйлену тойына, кісі қайтыс болғанда, жастарына қарай, әлеуметтік жағдайына байланысты киетін киімдері әртүрлі болған. Әрине, ондай кездерде оның пішімін, сыртқы көрінісін өзгертпеген. Түрін, кестелерін, оюларын, моншақтарын өзгерткен. Қызыл матадан тігілген киім ең әдемі деп саналған. Қызыл (красный), әдемі (красивый) деген сөздер бірдей мағына берген. Киев Русінде тұратын шаруаның күнделікті киімі кенептен тігілген жейдеден және шалбардан тұрған. Сыртқы киім ретінде қолдан тоқылған мауыттан шекпен, оның алды сол жағына қарай түймемен немесе ілгекпен қаусырылады. Ежелгі орыстың ұлттық киімдеріне қосымша міндетті түрде қолғап және қап болған. Оны белдігіне байлап қойған. Орыс жауынгерлері киімнің үстінен жеңі қысқа сауыт киген. Әйелдің ұлттық киімдерінің негізіне көйлек, алжапқыш, пердеше, жеңсіз көйлек, белдемше, көкірекше жатады. Қыздар ұзын шашын бос жіберіп, немесе өріп қойған. Шаштарын жібек, кестелі лентамен немесе ағаш, не теріден жасалынған алдыңғы жағы тісті шеңбермен (тарақпен) жинап қойған.
Жас тілші:Орыс әйелдерінің ең сәнді бас киімі қалай аталады? Жауап: Әйелдердің ең сәнді бас киімі биік төбелі бас киім болып саналған. Оны меруертпен өрнектеп, артын кестелеген жамылғымен жалғастырған. Оны олар кокошник деп атаған. Журналдың үшінші беті ұйғыр халқының салт-дәстүріне арналады. Редактор : Журналдың келесі беті Қазақстанда өмір сүретін түркі тілдес туыс халықтың бірі- ұйғыр халқына арналады. Ұйғыр халқының тұрмыс-салтында кеңінен тараған әдеттердің бірі, ер адамдардың бірігіп бас қосулары, яғни машрап. Мұнда жастары шамалас 15-20 ер адам бірігіп, әрқайсысы кезекпен өз үйлерінде жинайды. Мәшрәп-демалыс кеші, этикалық және эстетикалық тәрбие мектебі. Мұнда қысылып-қымтырылмай еркін әңгімелесіп, ән айтып, би билеп, қалжыңдасып, бейиттер, дастандар, гәзәлдер оқып, оларды тыңдап көңіл көтерген. Қожа Ахмет Иассауидің нақыл сөздерінің жинақтары, Әлішер Науаидың гәзәлдері, басқа да араб, парсы және Орта Азия жазушыларының шығармалары көптеп пайдаланылған. Мұнда ұйғыр ақындары шығармаларының қолжазбалары оқылған. Мәшрәпқа қатысқан әр адам бұлардан өздеріне қажетті пайдалы кеңестерді ала алған. Сондықтан болар, ұйғырлар мәдениетсіз, надан адамдарды көргенде: «Мәшрәп көрмигән», -дейді екен. Ұйғырлардың арасында ең көп тараған жанрлардың бірі-бейит айту. Әрбір бейит аяқталған бір ойды білдіреді. Бейиттер ұйғыр халқының өткен әдет –ғұрыптары, салт-дәстүрлерімен тығыз байланысты.
Жас тілші: Өздеріңе таныс ұйғыр халқының ұлттық тағамдарын атаңдар? Жауап: Самсу (самса), әткән чай, гөш нан, саңза, жусәй манты. Журналдың төртінші беті корей халқына арналады. Редактор: Журналдың төртінші бетін ашамыз. Бұл бет өзінің еңбексүйгіштігімен, кішіпейілдігімен ерекшеленетін корей халқына арналады. Ғасырлар бойы корейліктер Жаңа жылдық мерекені өнім жинау науқанынан соң тойлап келіпті. Жаңа жылдың алғашқы күні әрбір отбасы ерте тұруға тырысады. Ата-анасы балаларын: «Тұрыңдар, бүгін бізге бабаларымыз қайтып оралады» немесе «Бүгін кеш тұрған адамның қасы ағарып кетеді» деп оятқан. Отбасы мүшелері тегіс тұрып, жуынып, жаңа киімдерін үстеріне ілген соң, әр үй мерекелік тасаттыққа әзірленген. Бұл алғашқы күннің ең маңызды салтанаттарының бірі. Тасаттық берілетін бөлмеге кішірек үстел қойылып, дастарханға балық, ет, көже, көкөніс, күріш, шарап әкелінеді. Рәсімді сол күні абыз рөлін атқаратын отағасы басқарады. Ол үстіне әппақ желең (турумаги) жамылып, басына ат қылынан тоқылған лента (мангон) тағып, оның үстіне қалпақ киеді. Мұндай алқалы жиынға тек ер адамдар қатысады. Бұл жаңажылдық салт –дәстүр Сэхва деп аталады. Сонымен қатар толь- бөбектің бір жасқа толуы тойланатын күн, герхонсик-үйлену тойы, және хуангаб-алпыс жасқа толу салтанаттарын ерекше атап өтеді. Толь-нәрестенің бір жасқа толу күні әйелдер бөбектің әжесінің басшылығымен корейдің кукси, тош, кимчи деп аталатын ұлттық тағамдарын әзірлейді. Той өтіп жатқан тұста шағын үстелдің үстіне ырым боларлық заттарды қатарлап тізіп қояды. Олар: кітап, қалам, қайшы, ақша, жеміс, күріш, атбас, бұршақтар... Той иесін үстел басына отырғызады. Егер ол алдымен кітапқа қолын созса, онда болашақта ғалым болғаны, егер қайшыны алмақ болып ұмтылса, тігінші болмақшы. Күріштен пісірілген шелпекті алса, оның үстіне екі қолымен бірдей ұстаса, онда ең бір жолы болғыш азамат болып шықпақшы. Міне, бұл рәсім осылай жалғаса береді. Бұдан кейін еденге кілемше төселеді де оған той иесін отырғызып қояды. Баланы ең жақын адамдары әке-шешесі, әжесі, атасы және басқа туыстары ортаға алып қоршалай тұрады. Бала кімнің жанына барса, сол адам оның өмірінде ең басты тәлімгері болып саналады. Сонымен қатар, корей халқы ертеден жас баланың бір жасқа толған күнін, үйлену тойы салтанатын, қаралы күн этикетін және мейрамдарды салтанатты түрде атап өтеді.
Жас тілші: Корей халқының мақал-мәтелдерімен мазмұндас қазақ халқының мақал-мәтелдерін айтып бер:
Бөседі көкті бөркім деп.
Темір-өз-өзінен шыңдалмас. Балалардың жауабы. Журналдың бесінші беті татар халқына арналады. Редактор : Журналдың бұл беті өздерінің мейірімді, ашық-жарқын, еңбекқор, білімге құштар халық-татар халқы. Ертеректе ең көп тараған мерекелерінің бірі үме болған. Мұндай үмеде ауылдастар бірігіп қауырт жұмыстарды атқарып тастайтын. Үлкен құрылыстардың барлығы үмесіз жүрмейтін болған.
Жас тілші:Татар халқының қамырдан жіңішкелеп кесіп, майға қуырып, үстіне бал құю арқылы дайындалатын тағам түрі қалай аталады? Жауап: Чак-чак
Журналдың алтыншы беті еврей халқына арналады. Редактор : Журналымыздың алтыншы беті қандай қиындық болсын көтере білетін, қайыспас халық, өз дініне, тіліне берік халықтардың бірі – еврей халқына арналады. Еврей халқының, әсіресе, балалардың сүйікті мейрамы шват немесе ту би-шват мейрамы. Еврей халқының ағаштар жаңа жылы шват деп аталады. бұл мейрам қаңтар-ақпан айларында, Израиль жерінде жаңбыр жауып, ағаштар бүрлей бастаған кезде тойланады. Тойланатын күні ауыспалы күнпарақ арқылы белгіленеді.(Израиль жерінде жаңбыр қыс айларында ғана жауады). Ағаштар жаңа жылы-бір жылдық өнімнің қаншалықты мол болғанын қорытындылайтын мейрам. Еврей халқының заңы бойынша, және діни кітаптары Торада әрбір адам өзінің жинап алған өнімінің оннан бір бөлігін әлсіз жетім-жесірлерге, жері жоқ кедейлерге, қарттарға таратып беруі керек. Ту би-Шват мейрамы күні барлық еврей халқы Израиль жерінде өсетін әртүрлі өнім-жемістерден дастархан жаяды. Дастархан үсті әртүрлі жемістерге, бидай, арпа өнімдеріне толы болады. Дастарханда міндетті түрде Израиль жерінде өсетін 7 түрлі өнім болуы керек. Бұл күні еврейлер бидай немесе арпа өнімдерін жейді, жүзім шырынын ішеді, інжір, анар, зәйтүн мен құрма жемістерін жейді және Израиль жерінің өнімдерінің құрметіне көпшілікке хала таратылады. Ту би-Шват күні бұл елде міндетті түрде ағаштар отырғызылады. Балаларға ағаштардың табиғат пен адамдар өміріндегі маңызы, олардың алуан түрлері туралы әңгімелер айтады.Әрбір жеміс ағашына арналған бата сөздер үйретеді. Шват мейрамы күні балалар «Алтауы бір қап ішінде» ойынын ойнағанды өте жақсы көреді. Ойынның шарты: Ойынға әртүрлі жеміс, өнім кейпіндегі 6 бала және дорба роліндегі бір бала қатысады. Қап жолда келе жатып әр түрлі жеміс, өнімдерге терге кездеседі. Олар өздерінің қандай жеміс немесе өнім екендіктерін, өздерінің қасиеттері туралы айтады. Дорба оны өзіне алады. Келесі тағы бір жеміс немесе өнімге кездеседі. Ол дорба ішінде кім бар екенін сұрап, өзі туралы айтып береді. Ойын аяқталған соң, балаларға ішінде әр түрлі жемістері бар дорбалар сыйға беріледі. Ойынға қатысатын жеміс-өнім түрлері (шамамен): зәйтүн, құрма, банан, інжір, апельсин және жоңқа немесе қауыз (рожки). Жас тілші : Еврей халқының кең тараған ұлттық тағамдарын атаңдар? Жауап: пита (израиль шелпегі), маца, фаршталған балық, латкес (картофельные оладьи), хала наны. жүктеу/скачать 0.9 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|