Ќазаќстанныѕ тарихи кґрнекі жерлері жјне туризм индустриясыныѕ негіздері

1.1Туристік объект ретіндегі Ќазаќстанныѕ тарихи кґрнекі жерлері.........................................................................................................10

1.2. Шыєыс Ќазаќстандаєы тарихи кґрнекі жерлерге жалпы талдау....14

II -Бґлім. ШЫЃЫС ЌАЗАЌСТАН ОБЛЫСЫНЫЊ ТУРИСТІК- ЭКСКУРСИЯЛЫЌ МАЌСАТЫНДАЄЫ ТАРИХИ КҐРНЕКІ ЖЕРЛЕРІНІЊ СИПАТТАМАЛАРЫ ЖЈНЕ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

2.1 Шыѓыс Ќазаќстан облысыныњ туристік аймаќ ретіндегі табиѓаты мен шаруашылыѓы..............................................................................................15

2.2. Облыстыњ туристік-экскурсиялыќ ресурстары, оныњ инфраќўрылымы..........................................................................................18

2.3 . Шыєыс Ќазаќстанєа тур ўсынатын туристік фирмалар ќызметіне талдау............................................................................................................23

III -БҐЛІМ. ШЫЃЫС ЌАЗАЌСТАННЫЊ ТУРИСТІК МАЌСАТЫНДА ТАРИХИ КҐРНЕКІ ЖЕРЛЕРІН ДАМЫТУ

3.1. Шыєыс Ќазаќстандаєы тарихи кґрнекі жерлердіѕ даму проблемалары мен алєышарттары.......................................................................................45

3.2 Шыѓыс Ќазаќстан облысыныњ туризм ќызметін белсендіру жолдары........................................................................................................55

Ќорытынды..................................................................................................58

Ќолданылєан јдебиеттер тізімі..................................................................62
Ќосымшалар................................................................................................64

Кіріспе

Туризмніњ танымдыќ, тјрбиелік мјдени жјне таєы басќа мјндерін, мањыздылыѓын былай ќойѓанда, ењ алдымен ол кґптеген мемлекеттердіњ экономикасында белгілі дјрежеде рґл атќарады. Осы туризмніњ экономикадаѓы мањыздылыѓын оныњ ќоѓамдаѓы орнын аныќтайтын негізгі фактор ретінде ќарастырамыз. Ґйткені туризм белгілі-бір территорияда дамыѓан сайын, одан тїсетін табыс ўлѓаяды, жўмыс орны кґбейеді, жергілікті инфраќўрылым (транспорт, байланыс, ќосымша ќызмет) жаќсарады.

Бїгiнгi тањда Ќазаќстанныњ жјне шет ел туристерiніњ демалуына жаѓдай жасауды ўйымдастыру, республиканыњ туристік потенциалын кґтеру кезекті мјселелердiњ бiрi. Осыѓан орай, дипломдыќ жўмыстыњ маќсаты Шыѓыс Ќазаќстанныѕ туристік рекреациялыќ ресурстарына баѓа бере отырып, олардыњ туризмді дамытудаѓы ќўндылыѓын ашу. Сондай-аќ жўмыстыѕ негізгі маќсаттары:

1. Аймаќтаєы туристік потенциалды дамуына ќажетті Шыєыс Ќазаќстан климатын, табиєаты мен мјдени жјне тарихи ерекшелерін атап кґрсету.

2. Шыєыс Ќазаќстан тарихи кґрнекі жерлерге жалпы сипаттама беру.

3. Шыєыс Ќазаќстан тарихи жерлеріне туристік маршрут ўйымдастырудаєы туристік фирмаєа сипаттама беру.

4. Жалпы тарихи кґрнекі жерлерде туризмді дамыту барысында кездесетін проблемалар мен перспективаларды аныќтау, «Туризмді дамыту жјне Мјдени мўра баєдарламасына талдау ».

Диплом жўмысыныѕ зерттеу объектісі – Шыєыс Ќазаќстан облысыныѕ тарихи кґрнекі жерлерін дамытудыѕ алєышарттары мен кездесетін проблемалары. Ал зерттеу пјні – ќазіргі кездегі тарихи кґрнекі жерлердіѕ жаєдайы.

Дипломдыќ жўмыстыњ кґкейкестілігі- еліміздіњ бїгінгі туристік ахуалын жан-жаќты зерттей отырып, бїгінгі кїн талаптарына сјйкес туристік сўраныстарды ќанаѓаттандаратын Шыѓыс Ќазаќстан аймаѓыныњ туристік мїмкіншіліктерін ашу. Аймаќтаѓы танымдыќ, тарихи, мјдени, емдік-сауыќтыру, демалыс, спорттыќ туризм тїрлерін жјне экскурсиялыќ ќызмет пен сервис сапасыныњ даму дјрежесін аныќтау болып табылады. Туристік ресурстар мен нысандардыњ экскурсиялыќ талаптар їшін мањыздылыѓын, мазмўнын ќарастырады. Осыѓан байланысты дипломдыќ жўмыс Шыєыс Ќазаќстанныњ тарихи кґрнекі жерлері мен туризмніњ индустриясы негізіндегі мынадай негізгі зерттеу міндеттерін ќамтиды:

1) Шыѓыс Ќазаќстан аймаќтыњ шаруашылыќ дамуын сипаттайды.

2) Шыѓыс Ќазаќстан облысыныњ туристік-экскурсиялыќ маќсатында тарихи кґрнекі жерлердіњ сипаттамасы мен шараларына баѓа бере отырып, аудандастыру мјселелерін ќамтиды.

3) Ќазаќстанныѕ туристік маќсатында тарихи кґрнекі жерлерін ќамту.

Осыєан сјйкес аймаќтыѕ туризмді дамытудаєы мїмкіншіліктеріне баєа береді. Дипломдыќ жўмысты жазу барысында жергілікті жер газеттер материалдары, («Рудный Алтай», «Дидар»), мерзімді єылыми баспа материалдары енгізілді, туризм кафедрасынан облыстыѕ картасы жјне осыєан ќатысты жиыны 30 јдебиет пайдаланып, тарихи материалдар, јдеби мўралар, заѕ актілері ќолданылды.Дипломдыќ жўмыс жиналєан материалдарды жан-жаќты ґѕдеу, талдау арќылы ќўрастырылды.

Дипломдыќ жўмысты жазу барысында кґптеген iзденулерге тура келдi. Жаѕа кґзќарас, ойлар, тїсініктер ќалыптасты. Бїгiн Ќазаќтанныѕ жеке бґлiктерi жґнiндегi јдебиет пен оќу ќўралдарына мўќтаж болып отырєан кезде, бўл дипломдыќ жўмысты облыстыѕ туристiк кјсіпорындары, жоєары жјне орта оќу орындарыныѕ оќытушыларына, студенттерге жјне жоєары сынып оќушыларына пайдалануєа болады. Дипломдыќ жўмыстыѕ келешекте пайдасы мол жјне ол жалєасын табады деген ойдамын. Диплом жўмысыныѕ зерттеу нјтижесі ґлкеде тарихи кґрнекі жерлерді дамытудыѕ мол мїмкіндігі бар екенін кґрсетеді. Ол їшін бірнеше іс шараларды дјл ќазір ќолєа алєан жґн. Олар:

- тарихи кґрнекі жерлерді зерттеу;

- « Тарихи кґрнекі жерлерді ќорєау » заѕын іс жїзінде орындау;

- оларды мемлекеттік баќылауды ўстап, ќорєау;

- ќалпына келтіру шараларына ќаражат бґлу;

- ґлкедегі туристік инфроќўрылымды дамыту;

- отындыќ туристік фирмалардыѕ ішкі туристік ґнімді жарнамалау ќызметін арттыру;

- тарихи жерлерге ўйымдастырылатын туристік маршруттар санын ўлєайту;

Егер отандыќ іс-шаралар уаќытында жїргізілсе, тарихымызды танитын жјне басќаєа танытатын кезде келіп жетті.

Диплом жўмысыныѕ келесі зерттеу јдістері ќолданылады:

- тарихи талдау;

- туристік фирмалар ќызметін салыстыру;

- статистикалыќ зерттеу ;

Тјуелсіздікке ќол жеткеннен кейін халќымыздыѕ кґне тарихќа деген

ќызыєушылыєы арта тїсті. Осымен ќатар тґл тарихымызды тереѕнен тартып тїгендеуге бїгінгі кїні мемлекет тарапынан барлыќ мїмкіндік жасалып отыр. Мїмкіндік жасалып ќана ќоя салєан жоќ, кґне тарихымыздыѕ ќайталанбас мўраларын жинап, халќымыздыѕ рухани ќазынасын байытуєа белсене бел шешіп кірісті. Иј, біздіѕ тарих – шаѕы ќалыѕдап кеткен тарих. Єасырлар ќойнауынан инемен ќўдыќ ќазєандай ќиындыќты бастан кешіп, жоќ іздеп, шым – шымдап шыѕыраудан тамшы аулаєандай, кґз майын тауысып зерделеп зерттеп, ґз тарихына шґлдеп отырєан оќырманєа ўсыну бїгінгі єалымдардыѕ мойындаєы борышы. Неге бўлай киелі, неге азапты деген сўраќ туындауы мїмкін. Ґйткені, тарихымыз біздіѕ ўлттыќ идеологиямыздыѕ бір алтын арќауы.

Ал біздіѕ ўлттыќ идеологиямыз – тарихымыз, дініміз, тіліміз, діліміз, єасырлар сынынан ґтіп, уаќыт пен болмыс ќалыптастырєан ўлттыќ дјстїріміз. Бїгінгі тарихшылар, зерттеушілер – ўлттыќ идеалогияны ќалыптастырушылар. Сондыќтан да, тарих жїгі ауыр да азапты, жауапты да ўжданды, ќасиетті де киелі [1, 2- бет ].

Ќазаќстан - туєан жеріміз, ал туєан жеріміз – тўнып тўрєан байлыќ. Оєан дјлел, Ўлы Жібек жолы бойында орналасќан Ќазаќстан аумаєындаєы ќалалар мен табиєаты єажайып ќорыќты жерлер ежелден саяхат жјне туризм нысандары болып табылєан. Мысалы: Дїние жїзіндегі «Алтын адам» аса ќўнды ќазынаєа тек Египет Фараоны Тутанхаманныѕ ќызєылт алтын табыты мен маскасы єана теѕесе алар немесе 4000 жылдыќќа жуыќ тарихы бар таѕбалы ескерткіші ЮНЕСКО- ныѕ ќармаєындаєы кґне галерея, сондай –аќ «Екінші Мекке» атанєан Ќожа Ахмет Иассауи мавзалейі туристердіѕ Ќазаќстан жеріне деген ќызыєушылыќтарын туєызады.

Ќазаќстандаєы туристік ресурстарєа – туристік ќызмет кґрсету нысандарын ќамтитын табиєи – климаттыќ, тарихи, јлеуметтік – мјдени, сауыќтыру нысандары, сондай –аќ туристердіѕ рухани ќажеттерін ќанаєаттандыра алатын, олардыѕ кїш – жігерін ќалпына келтіріп сергітуге жјрдемдесетін ґзге де нысандар жатады. [2, 330- бет]

Ескерткіш – бўл тарих. Бўл – мінјжат. Небір бўлаєай дјуренді кешіп ґткен халыќтыѕ кешегі жадысын ояту, рухын асќаќтату. Бїгінгі кґзін тырнап ашќан асфальт басќан, алуан аєыстар мен ќайшыласќан ўєымдардыѕ ортасында есеѕгіреген ўрпаќтыѕ баяу ќалєыєан ойын, санасын, ділін тірілту. Ендеше, еѕселі ескерткіштер ќўр јсемдік їшін емес, бўл – тірілген тарихымыз, тіктелген еѕсеміз. [3, 7- бет]

Тарихи – археологиялыќ ескерткіштердіѕ туристік – экскурсиялыќ сапаларындаєы орны ерекше. Археологиялыќ - тарихи ескерткіштердіѕ кез келген нысандары туристік- экскурсия жўмыстарында маѕызды орын алады. соныѕ ішінде Жетісудаєы Саќ ќорєандары, Талхиз ќалашыєы, Оѕтїстік Ќазаќстандаєы Отырар, Сайрам, Батыс Ќазаќстандаєы Сарайшыќ, таєы басќа кґне ќалалардыѕ орнына туристердіѕ ќызыєушылыєы мол. Археологиялыќ – тарихи ескерткіштердіѕ ќазірге дейін жеткен нысандарыныѕ ішінде ќорєандар мен мазарлардыѕ маѕызы зор. Ќола дјуір ескерткіштеріне жартастаєы петроглифтерді атауєа болады. оларєа јйгілі бірегей єибадатханалар: Аѕыраќай тауыныѕ Таѕбалы сайындаєы, Кґксу ґзндегі Ешкіґлмес єибадатханасы, сондай –аќ Шолаќ, Кіндіктас, Баянжїрек тауларындаєы тастаєы суреттер жатады. Біздіѕ дјуірімізге дейінгі 6 -3 єасырлардан ќалєан саќ ќорєандары, Бесшатыр ќорымындаєы жерлеу камерасы жјне саќ јскері киімін киген «Алтын адам», 2001 – 2002 жылы Шыєыс Ќазаќстан облысындаєы Ќатонќараєай ауданыныѕ Бергіел (Берел) ќорєанында табылєан «Саќ патшайымы» археологиялыќ – тарихи туристік нысандарєа жатады. Ортаєасырлыќ Тїркістан, Отырар, Тўрбай, Ќўлан, Мерке, Талхиз, Жаркент ќалалары жјне таєы басќа елді мекендер ќазіргі туристік нысандар болып табылады .

Ќазіргі кезде туризмніѕ ґте ќарќынды дамуына байлансты жоєарыда аталєан тарихи кґрнекі жерлер арќылы біз елемізді дїниежїзіне таныта аламыз.

Осы ќўндылыќтарымызды ќорєау жјне оны ќайта ќалпына келтіріп отыру кезек кїттірмейтін мјселелердіѕ бірі. [4, 331- бет]

Кґрікті жерлер- жалпы барлыќ туристерге ўсынылатын табиєи, тарихи, мјдени археологиялыќ, емдік-сауыќтыру туристік ресурстарыныѕ жиындыєы.

Туристік тартымдылыќ -территория немесе объект сипаттамасын есепке ала отырып, олардыѕ объективті жјне јлеуетті-экономикалыќ ќўндылыќтары мен субъективті эстетикалыќ ќўндылыќтары эмоционалдыќ іс-јрекеттер деѕгейін ўсынатын бірігу тїсінігі.

Туристік тартымдылыќ кешенді ўєым ретінде сјйкесінше ќўрылєан туристік инфраќўрлымды ўсынады.

Ќазаќстанныѕ 503 туризм ўйымыныѕ талдау ќызметі, сыртќы жјне ішкі туризмніѕ кґрсеткіші бойынша Ќазаќстан экотуризмініѕ басты объектісі айрыќша ќолєа алатын аумаќ жјне олардыѕ ќўрамыныѕ ќосындысы тарихи ўлттыќ ескерткіштері болып табылады.

Ќазаќстанда 9 мемлекеттік табиєи ќорыќ, 6 мемлекеттік ўлттыќ саябаќтар, 57 ќорыќшалар, 24 табиєи ескерткіштер, 3 мемлекеттік ўлттыќ хайуанаттар саябаєы, 7 мемлекеттік ботаникалыќ баќтар, 3 халыќаралыќ маѕызды сулы-сазды жер суы бар.

Бїгiнде Ќазаќстанныѕ тарихи- мјдени мўрасы археологияныѕ, монументалдыќ ґнер мен архитектураныѕ 35 мыѕнан астам ескерткiштерiн ќамтиды. Їлкендi-кiшiлi болса да, тарихи тамырымыздыѕ тереѕдiгiн бiлдiрiп, бабаларымыздыѕ байырєы ґркениетiнiѕ белгiсiндей болєан жјдiгерлердi саќтау їшiн де туризмдi дамытудыѕ маѕызы зор. [5, 6- бет]

Отандыќ туроператорлар бїгінгі кїні Республикамыздыѕ 14 облысына 898 туристік баєдар жасады, олардыѕ ішінде: 30 атты баєдарлар, 153 емдік, 344 белсенді (демалыс кїндердіѕ баєдарлары), 111 тарихи- мјдени танымдылыќ турлар, 67 Жібек Жолмен ґтеді, 20 ќажылыќ, 65 баєдарламасымен ќоса аѕшылыќ пен балыќ аулау. Ќазаќстанныѕ экотуризмі ґзіне экономикалыќ тартымдылыќ жјне болашаќта басќарманыѕ барлыќ денгейінде тўраќты дамуына ќолдау тапты. Сол себепті болашаќта 2030 жылєа дейін, Ќазаќстандаєы ўйым таєы 12 мемлекеттік саябаќтар, 17 ќорыќтар, 65 табиєи ескерткіштер, 58 ќорыќшалар, туризмніѕ алыс тїрініѕ даму їшін жаѕа импульс ќызмет етеді, демек айтылєан туристік объектілер жўмыс атќарады. [6, 190- бет].

Туристер жаѓымды јсер ќалыптастыратын тарихи, мјдени жјне басќа объектілермен ќатар кґлікпен жету ыњѓайлылыѓы, тиімді баѓа, жоѓары сапалы сервиспен ќамтамасыздандырылѓан баѓыттарды тањдайды. Жоѓарыда аталѓан элементтердіњ кґрсеткіші, сапасы, дењгейі неѓўрлым жоѓары болса соѓўрлым туристер їшін аталѓан географиялыќ аудан немесе объект аса тартымды болып кґрінеді. [7, 11- бет].

Ќазаќстанныѕ ќай аймаєын алсаѕ да ґзіндік артыќшылыєымен ерекшеленеді.

Кез келген облыстыѕ орналасуы маѕызды рґл атќарады, яєни климаты, таулы жјне орманды аудандардыѕ болуы, шет елдермен ќарым-ќатынасы, маѕызды транзиттік жол їстінде орналасуы т.б. ерекшеліктері ескеріледі.

Селеулi аќ даласы, жасыл шалѓынды ґлкесi, ќатпар-ќатпар ќўз тастары, мўнар басќан таулары, мыњ бўратылѓан ґзен-суы, жасыл желектi ну тоѓайы, ањы мен малы ќатар ґрбiген Шыѓыс Ќазаќстан жерiне Албания мен Швеция сияќты мемлекеттер бiрге сыйып кеткендей. Халќымыз елдiк дјстџрiн саќтаѓан, ўлы перзенттерiніњ їлгiсiн мўрат тўтќан, ата ќадiрiн, ене ќасиетiн саќтаrан, ўл мен ќыз ќызыѓын ќастерлей бiлетiн ел. Бўл жерде халќымыздыњ їш кемењгер cypeткepi дїниеге келiп, ґздерiнiњ ґлмес жырларын толѓаѓан, Олар: Абай, Шјкјрім, Мўхтар Јуезов. Сґз ґнерін јлемдік биiгiне кґтерген їш алыппен бiрге осы ґњірде Шоќан Ујлиханов, Федор Достоевский, Ахмет Байтўрсынов, Сўлтанмахмўт Торайѓыров, Јміре Ќашаубаев, Ќаныш Сјтбаев тјрізді ўлы ѓўламалар мен аќын-жазушы, јншілер ґмірлерініњ талай айлары мен кїндерін кешкен.

Шыѓыс Ќазаќстан территориясы жер беті аѓын суына бай, јсіресе облыстыњ Алтайлыќ бґлігінде ґзендер мол. Ќазаќстанныњ ењ ірі ґзені- Ертіс осы облыс жерінен ґтеді. Таудаѓы ылѓал ќорларынан басталатын Кїршім, Нарын, Бўќтырма, Їлбі, Уба, Шар, Ќызылсу таєы басќа ґзендер Ертіс ґзеніне ќўяды. Облыс жері гидроэнергия ќорына ґте бай, республика гидроэнергия ќорыныњ 38,1 % -ы осында.

Ертіс ґзені бойында республикамыздаѓы ењ ірі –Бўќтырма бґгені, Ґскемен бґгені салынѓан. Облыс кґлге бай. Ірі кґлдер- Зайсан кґлі (республика бойынша кґлемі жґнінен 5-ші орында), Марќакґл, Таулыќ бґлігінде шаѓын, суы тўщы кґлдер кґп кездеседі. Облыс жерінде жер асты суы ќоры мол.

Шыѓыс Ќазаќстан облысы материктіњ ортасында орналасуы, дїниежїзілік мўхиттардан алыстыѓы, территориясыныњ солтїстік-шыѓысында жјне оњтїстігінде биік таулардыњ жатысы климаттыњ континенттілігін арттыра тїседі. Тау етектері мен тґменгі беткейлері ылѓал, ал иен жазыќ бґліктеріне Орталыќ Азия мол шґлдерінен тропикалыќ ауа массалары ќўрѓаќшылыќ јкеледі. Ќысы суыќ јрі ўзаќ, жазыќ ґњірінде ќар жамылѓысы жўќа. Ќыста Сібір антисинклинорийі јсер ететін оњтїстік-шыѓыс бґлігінде климаттыњ континеттігі арта тїседі. Бўл жылдыќ жјне тјуліктік ауа температурасыныњ аз уаќыт ішінде кїрт ґзгеруі, жер бедерініњ кїрделілігіне, бір маусымнан екінші маусымѓа ґту ерекшелігінен байќалады. Ылѓалды, жылы кґктем ыстыќ жазѓа айналады, демек маусым айыныњ аяѓында да тїнгі аяздар болуы мїмкін. Кїзде температура шўѓыл ауытќып, їсік жањбыр, ќарлы жањбыр жауады. Тїнгі їсік тамыз айыныњ бірінші жартысында байќалады.

Ќысы суыќ јрі ўзаќ, жазыќ ґњірінде ќар жамылѓысы ґте жўќа. Ќањтардыњ орташа температурасы жазыќта -16 -19⁰ С, тауда жјне тауаралыќ ойыстарда -26⁰.

Шыѓыс Ќазаќстан облысы Ќазаќстандаѓы эконмикасы жан-жаќты дамыѓан ґњірлерідіњ бірі. Еліміздегі ќорѓасын, мырыштыњ негізгі бґлігін жјне титан, кадмий, кїміс, галлий, индий, теллур сияќты сирек металдар ґнімініњ біразын осы облыс береді.

Шыѓыс Ќазаќстан -еліміздегі жјне дїние жїзіндегі тїсті металл ґндірудіњ басты аудандарыныњ бірі. Сонымен ќатар, аудан экономикасында ауыл шаруашылыѓы кґрнекті орын алады. Республикадаѓы аса ірі электр станциялар да осында. .[8, 59-61 беттер]

Шыєыс Ќазаќстан десе алдымен ауызєа тїсетін Алтай кґне тїркіше Алтын Иыш, єалымдардыѕ топшылауынша, адамзат ґркениетініѕ алтын бесігі. Адамзат Алтай ґѕірін тас єасырдан бастап-аќ ќоныстана бастаєанын дјлелдейтін археологиялыќ ескерткіштер ежелгі дјуірде « Дайти », орта єасырда « Гамаш » деп аталєан Ертіс ґзені жаєасынан кґптеп кездескен. Кезінде жиыны 55 мыѕнан асатын јр тїрлі тас ќўралдар мен ќарулар Усть-Нарым селосыныѕ маѕынан табылєаны белгілі, біраќ ќазір ол жер Бўќтырма теѕізініѕ астында жатыр.Ќола дјуірінде Алтайда « Андронов мјдениеті » деп аталатын айшыќты ескерткіш ќалдырєан тайпалар мекендеген. Алтын жалатылєан ќола јшекейлер, тїрлі їлгідегі жїзіктер, тїйреуіштер, алќалар облыстыѕ жјне республиканыѕ Орталыќ мўражайларында тўр. Кїршім ауданыныѕ Ќаратоєай ауылына таяу жердегі Ќозыбай ґндірістік учаскесінен тас дјуірініѕ еѕ ежелгі ескерткіштері шапќыш ќўрал, ќара тїсті кремний жынысынан жасалєан сындырєыш тас ќўралдар табылєан.

Шыєыс Ќазаќстан, јсіресе Алтай ґѕірі туралы аѕыз-деректер « тарих атасы » атанєан Геродоттан басталады. Біздіѕ заманымызєа дейінгі І мыѕжылдыќтыѕ ортасына ќарай ежелгі дїние єўламаларына Шыєысты мекендейтін жўмбаќ тайпалар, « Алтын ќорыєан самрўќтар » туралы тїрлі аѕыз-јѕгімелер жетеді. Біздіѕ заманымыздыѕ І мыѕжылдыєыныѕ басында Ертіс бойындаєы тїрлі оќиєалардан Ќытай хроникасы сыр шертсе, б.з. І мыѕжылдыєыныѕ ортасына ќарай ежелгі тїрік руна жазулары маєлўмат береді.

Шыєысќазаќстандыќ белгілі ќаламгер Јлібек Асќаров Мўзтау мен Кґккґлге арнайы сапар шегіп, кейіннен интернет беттерінен « жер жаннаты » аталєан Шамбала туралы деректер ќарастырыпты. « Жер їстіндегі Шамбала – кґкорай майсалы мамыражай мекен, їйрек ўшып, ќаз ќонєан сулы да нулы жер, ол жер астындаєы Шамбала – хош иісі гїлдермен кґмкеріліп, ќымбат тастармен јшекейленген, алтын зерлі жарќыраєан ќала. Бўл таѕєажайып ќалаєа кірер екі есік бар. оныѕ оѕтїстіктегі есігі – Гималай тауларыныѕ гїлжазиралы бір аѕєарында, Брахматура ґзенініѕ бастауында. Солтїстіктегі есігі – Алтай тауларында, Мўзтаудыѕ маѕайында деседі», - деген сипаттамалар тапќан.

Тарихи деректерге сїйенсек, Шыєыс Ќазаќстанныѕ Алтай – Тарбаєатай ґѕірінде ежелгі заманда, біздіѕ жыл санауымызєа дейінгі уаќыттарда да саќ, єўн бабаларымыздыѕ ўрпаќтары тарихи дамудыѕ јр тїрлі кезеѕдерінде тїрлі атаулармен ґмір сїргенін байќаймыз. Алтай мен Тарбаєатайда б.з.д. VIII – IV є.є ерте темір дјуірінде саќ тайпаларыныѕ ґмір сїргені, « биік мјдениетке жеткені археологиялыќ ќазба деректермен, тарихи-мјдени ескерткіштермен жјне тастаєы таѕба жазулармен дјлелденді. Шіліктіѕ « Патша обалары » мен Берелдіѕ єажайып ескерткіштері, олардан табылєан керемет дїниелер ґлкеміздіѕ ґткен тарихында бай да ќуатты бабаларымыздыѕ болєанын дјлелдесе, олардыѕ ќолґнерімен жоєары мјдениеті бїгінгі ўрпаќтыѕ таѕдайын ќаќтырып, ерекше маќтаныш сезімге бґлейтіні шындыќ. Ќорыта айтќанда Шыєыс Ќазаќстан - кґне дјуір шежіресі [9, 29- бет].

Ерке Ертіс бойындаєы ќалалардыѕ еѕ кґнесі Семей деп есептеледі. Ќала іргесін 1718 жылы Бірінші Петрдіѕ шолєыншылары ќалаєан деседі. Тарихи деректер Семей басында ќала сыртындаєы Ескі бекініс (старая Крепость) деген жерде салына бастаєанын, сонсоѕ ќазіргі тўрєан орында ќанатжайєанын айєаќтайды. Археологиялыќ зерттеулерге ќараєанда ќазіргі Семейдіѕ тўрєан жері ерте заманнан ежелгі тайпаларєа тўраќ болєан. Олардыѕ еѕ ескісі ќола дјуіріне жатады. Одан кейінгі дјуірлерде бўл арада ежелгі єўндар, Тїрік ќаєандыєы, Ќыпшаќ, Керей, Найман ўлыстары мекен еткені аныќталды.

Семей- Ќазаќстанныѕ ірі жјне јдемі ќалаларыныѕ бірі. Дегенмен ќаланыѕ наќтылы жасы одан да кґбірек. Себебі оныѕ ќазіргі орнында Доржнкент деген кґне ќала болєан. Доржынкент ќазаќ – жоѕєар ќаќтыєыстры кезінде јлсіреп, жойылып кеткен. 1606 жылдыѕ ґзінде Михайл патшаныѕ грамотасында Доржынкент ќаласыныѕ аты аталды. Онда бўќа стилінде салынєан јдемі сарайлар екені жазылєан. ХІХ єасырдыѕ орта тўсында Ресейдіѕ Азия бґлігіндегі керуен жолдары тоєысќан ірі сауда орталыєына айналды. Доржынкит ќазіргі Семей ќаласы тўрєан жерден сјл жоєары, Ертістіѕ оѕ жаєасындаєы дґѕестіѕ їстіне орналасќан. Ертістіѕ ўзын бойында мўндай ќалалар бўрын кґп болєан (Абылайкит, Ќола-Балєасын, Ќолбасын, Тўзќала, Ќараќала, т.б).

1851 жылы ќаланыѕ елтаѕбасы бекітіліп, 1854 жылы Кереку жјне Ґскемен уездерініѕ басын біріктірген їлкен орталыќ облыс болып ќўралды. Кейбір єалымдар “Семей” сґзініѕ тїптґркінініѕ “ырысы сол, нўрлы жол” маєынасынын білдіретінін айтады. Бїгінгі кїні Семей еліміздіѕ рухани жјне мјдени орталыєы ретінде белгілі. ХІХ єасырдыѕ ортасында Ќазаќстанда тўѕєыш рет Семей ќаласында типография мен кґпшілік кітапхана ашылып, алєашќы су ќўбыры жїргізілді. ХХ єасырдыѕ барысында бірінші футбол командасы ќўрылса, одан кейін де алєаш рет осы ќалада футбол мен шахмат элементтерін “Нью - футбол” ойыны дїниеге келді.

Бўл ќасиетті мекен ўлттыќ цирк пен театрдыѕ отаны. Сонымен ќатар, мўнда Ќазаќстандаєы алєашќы ґлкетану мўражайы ашылып, оєан Абай сияќты ўлы тўлєа экспонат тапсырєан.

Семей 1917 жылы ќўрылєан “Алаш - Орда” партиясыныѕ кґсемдерініѕ аттарымен біте ќайнасќан саяси орталыќ. Сол жылдары ќаланыѕ сол жаєалауы Алаш партиясыныѕ ќўрметіне Алаш ќаласы деп аталєаны мјлім. Семей ерте кезден ґзіне саяхатшыларды ќызыќтырєан, саяхатшыларды тарихи тереѕ тамырымен тарта білген ќала. Мўнда Пржевальский, Семенов Тянь – Шанский, Потанин, Джордж сияќты јлемге танымал саяхатшы – єалымдар ат басын тіреген. Бїгінгі кїні Семей Ќазаќстанныѕ аса ќызыќты да, тартымды туристік орталыєы деуге болады.

Абай Ќўнанбайўлыныѕ Республикалыќ јдеби – мемориалдыќ, Федор Достоевскийдіѕ ірі јдеби - мемориалдыќ мўражайы (мўндай мўражай Мјскеу мен Санкт – Петербургте де жоќ), Ќазаќстан эрмитажы ретінде жўртќа танымал болєан Невзоровтар жанўясыныѕ ґнер мўражайы, Ќазаќстанда еѕ кґп тарихи-ґлкетану мўражайы, Ќазаќстандаєы алєашќы полиграфия мўражайы, анатомиялыќ мўражай, “Кішкентай јлем” атты ќуыршаќтар мўражайы - міне, ќаншама мјдени – тыныєу оындары бар. Алайда бўл ќала мјдени орындардыѕ толыќ тізімі емес. Ќалада тарихи жјне архитектуралыќ ескерткіштер де кґп. Солардаѕ бірі - кґне шыєыс бедерімен безендірілген екі минаретті мешіт екенін айта кету орынды.

1998 жылы ќаланыѕ 280 жылдыєы ўлы Абайдыѕ еѕ талантты шјкірті, ойшыл аќын Шјкјрім ќажыныѕ 140 жылдыєымен бірге кеѕінен аталып ґтілді. Міне, осы тўста баспасґз беттерінде Семейдіѕ тарихы туралы тыѕ деректер, тосын пікірлер айтылмай ќалєан жоќ. Жасыратын не бар егемен ел атанєанша бар тарихымызды жарќырата кґрсетіп, ќашан батыл айта алып едік. Міне, енді білеміз дейтін тарихшылар бўл ќала шежіресін тым јріден ќозєайды. Жјне ол бос сґз де емес. Иілтіп, иландырар ќисын да бар. Айталыќ, осы ґѕірдегі бір тау неліктен Семейтау деп аталады. Осы орайды, бірінші кезекте мекен аты емес, жер аты пайда болатыны ґз - ґзінен тїсінікті жайт емес пе? Сонсоѕ тіпті Семей деген сґздіѕ Семь палат (Жеті шатыр) деген ўєымнан шыќтыєа ќалай ќиясыѕ?

Семейді јдетте ўлылар елі, еліміздіѕ солтїстік шыєысындаєы мјдени – рухани орталыќ дейміз. Ол рас сґз. Мўнда ўлы Абай, ойшыл Шјкірім, дана Мўхтар іздері сайрап жатыр. Семейде орыстыѕ ўлы жазушысы Ф. М. Достоевский мен халќымыздыѕ єўлама ўалымы Шоќан Ујлиханов танысып, сыйластыќпен ґмір кешкен. Сондай- аќ, Парижде ґнер кґрсетіп, дїние жїзіне танылєан атаќты јнші, суырып- салма аќын Јміре Ќашаубаевтыѕ туып- ґскен ґѕірі болып саналады.

Ќалада 4 театр, филормония, кинотеатрлар, 7 мешіт, 2 православие шіркеуі, кґптеген ўлттыќ орталыќтар мен мјдени ошаќтар бар.

Ертіс жаєасындаєы кґне ќаланыѕ жаѕа мўражайы – Невзоровтар отбасы атындаєы бейнелеу ґнері орталыєын да кґзі ќараќты оќырман жаќсы біледі. ґйтені, Семей «Третьяковкасы» атанєан бўл ґнер їйінде соѕєы жылдары кґшпелі кґрмелер жиі ўйымдастырылып, ол дјстїрге айналып отыр.

Семей мўражайлары туралы јѕгіме ќозєалєанда осындаєы Абайдыѕ мемлекеттік ќорыќ – мўражайы туралы айтылар сґз ерекше – аќ. Ўлы аќынныѕ 150 жылдыќ дїбірлі тойында ол ґз алдында бір ќалашыќќа айналды. Ал, Мўхаѕныѕ 100 жылдыєында оныѕ филиалы есебіндегі «Алаш арыстары» мўражайы жеке шаѕыраќ кґтерді. Сол тойда кґптеген игі шаралар атќарылды. Соныѕ бір дјлелі Ленин атындаєы орталыќ алаѕды аќын есімі алмастырды. Ал «кїн кґсем» болса тарихи ескерткіштер аллеясына барып жалєасты. Тегінде большевиктер серкесініѕ ескерткіші Семейде, елімізде бірінші болып тўєырынан тїскенін айта кету де жґн шыєар. Дегенмен, босаєан тўєырєа ўлы аќын ескерткіші ќойылады деген сґз орындалмай – аќ келеді. [10, 644-646- беттер]

Абайдыѕ Жидебайдаєы ќорыєы-Ќарауыл ґзенініѕ жайылмасындаєы жатќан ќалыѕ ќорыќ, шўрайлы жер. Жидебайдаєы он сегізінші єасырдыѕ сексенінші жылдары мен он тоєызыншы єасырдыѕ елуінші жылдары шамасында тобыќты руыныѕ Мамай, Жігітек аталары ќоныс еткен. Ал он тоєызыншы єасырдыѕ ортасына таман Жидебай –Мамай батырдан тараєан Еламанныѕ бір ўрпаєы –Борсыќбай, Бараќ деп аталатын шўрайлы ќоныстарды ел аєасы, аєа сўлтан Ќўнанбай Ґскенбайўлы иемденіп, ќыстау салдырєан. 1850 жылы Ќўнанбай Жидебайдыѕ солтїстігінде он бес шаќырым жердегі кїзеуден, Ескітам деген ќоныстан жиырма балаєа арналєан медресе салдырып, ґзініѕ жјне туыстарыныѕ балаларын оќытќан. Абайсегіз жасынан бастап сол медреседен дјріс алып, сауат ашќан. 1880 жылы Абай Жидебайда ґз ќаражатымен жаѕадан медресе салдыртќан. 1885-1892 жылы аралыєында Жидебай ќонысы Ќўнанбайдыѕ Ўлжаннан туєан кенже баласы Оспанныѕ еншісіне тиген. 1892 жылы ескіше 1 мамырда інісі Оспан дїние салєан соѕ абай осы ќонысты тўраќты ќыстау еткен. Абайдыѕ шешелері Ўлжан мен Айєыз да бір кездерде Жидебайда тўрєан. Абайдыѕ ўлы шешесі Зере јже осы Жидебайда дїниеден ќайтќан. Жидебай- жиырмасыншы єасырдыѕ соѕында тарихи-мемориалдыќ, экологиялыќ ќорыќќа айналды. 1990 жылы Ќазаќстан їкіметініѕ ќаулысымен Жидебай ќорыєыныѕ жалпы аумаєы 64 шаршы шаќырым болып белгіленді. Мемлекет ќарауына алынєан ќорыќ ќўрамына енген тарихи елді мекендер, ќыстаулар, зираттар, кґл-сулар мен кґгалды алќап, тґбе-шоќылар республикалыќ маѕызы бар тарихи ескерткіштер ретінде мемлекеттіѕ ќорєауына алынды. Ќорыќ ќўрамына Абайдыѕ мемориалдыќ мўражай-їйі, Абай-Оспан жјне Шјкјрім-Ахат ескерткіштер кешені, Зере, Ўлжан, Ќўдайберді, Єабитхан молда, Шјукенбай, Еркежан бейіті басындаєы белгілер, Ќўнанбай ќўдыєы, Оспан кґлі, Мўсаќўл тґбесі, Махмўт ќорасы, Зўлєарыш ќорасы, Ырыздыбай ќорасы, Тўраєўл ќорасы. Осы аталєан тарихи-мјдени ескерткіштердіѕ барлыєы да Абайдыѕ 150 жылдыќ мерейтойы ќарсаѕында 1996 жылы кїрделі жґндеуден ґткізіліп, жаѕартылды. [11, 20-21- беттер]

1973 жылы Семей ќаласыныѕ 1968 жылы 250 жасќа толуына байланысты 18 метрлі Стела бой кґтерді. Стела Ертістіѕ жаєалауында 1718 жылы Семей бекінісі салынєан орталыєында (Ертіс ґзенінен 18 км тґмен) орналасќан. Кґбіне бўл жерге экскурсанттар мен туристтер келеді, экскурсоводтар тарихи ќала жайлы, оныѕ тек облыс орталыєы емес, сондай-аќ, Кеѕес Одаєыныѕ ірі ґндірістік жјне мјдени орталыєы болєан ќала жайлы ќызыќты мјліметтер айтып береді. Ќўрылыстыѕ авторы- А.Торич. Ескерткіш керамзитобетон мен тас штукатурка аќ цементке мјрмјр ќалдыєын ќоса отырып салєан. Темір бетоннан жасалєан декоративті торлар мен екі мыстан жасалєан елтаѕба ескерткішке ерекше кґрік береді.

Ямыш ќаќпасы- 18 єасырдыѕ тарихи кујгері, архитектуралыќ ескерткіш. Семей бекінісіндегі алєашќы ќўрылыстарыныѕ бірі. Ќазіргі кїнге дейін Ямыш ќаќпасыныѕ батыс жаєы саќталєан. 1773 жылы ќаќпа мен бекініс дауалдары капитан- инженер И.Т.Андтеевтіѕ басшылыгымен жјне жобасы бойынша салынды. Ќалыѕдыєы екі метр, тереѕдігі 10 метр шамасында. Ќаќпаныѕ ўзындыєы 7,27 метр, ені- 7,79 метр, биіктігі- 7,43. Барлыєы 203 кірпіш ќаланєан. Јрбір семейлік жоєары транспорт жїйесінде екі пушкамен кїзетте тїрєан ќаќпаны байќаєан болар. Алайда бўл наєыз Ямыш ќаќпасы емес, оныѕ макеті жјне ол ќазіргі тўрєан жерінде емес,ал теміржол кґпірініѕ маѕында болєан. Ямыш ќаќпасы деп кезінде Ямыш атты тўзды кґлдіѕ маѕына тўрєызылєандыќтан солай атап кетеді. 1941 жылы Ќала кеѕесі ќаќпаны бўзуєа шешім ќабылдайды. Себебі ол ыѕєайсыз жерде орналасќан жјне ќаланыѕ ќўрылыс жоспарына кедергі келтіреді деп тїсіндіреді. Тек жергілікті аймаќтыќ мўражайдыѕ директоры Мјскеуге хат жазып, ќаланыѕ тарихи ескерткішін саќтап ќалады.

Семей мешіті- 1852-62 жылдары салынєан сјулет ґнері ескерткіші. Єимарат жобасыныѕ авторлары- А.Болатбов пен инженер- подпоручик А.Манашев. Кірпіштен ґрілген, есігі жўмыр бґренелерден ќиылып, оѕтїстік- батысќа ќараєан. Тік бўрышты жаќтаулары ќима тастармен доєаланып бітетін 14 терезесі, сыртќы бїйір ќабырєаларында жер астындаєы ќабатына апаратын баспалдаќты есіктері бар. Бґлмелерініѕ тґбесі кїмбезделіп бітеді. Кіре беріс жаєындаєы шатырына ќос мўнара орнатылєан, ол єимарат композициясымен жаќсы їйлесім тапќан. Мешіттіѕ ішкі бґлмелерінен бойлап кґтерілетін басќыштары, мўнараларында жарыќ тїсетін енсіз сїйір терезелері бар.Ќабырєалары ґрнекті кірпіштермен ќаланєан. Мўнда бўрынєы облыстыќ тарихи- ґлкетану мўражайыныѕ бґлімшесі жјне облыстыѕ бейнелеу ґнерініѕ кґрме залы орналасќан. [12]

Берел ќорымы- саќ дјуірінен саќталєан тарихи ескерткіш. Шыєыс Ќазаќстан облысы, Бўќтырма ґзенініѕ оѕ жаєалауында Берел ауданынан оѕтїстік- батысќа ќарай 7-8 км жерде, таулы аѕєарда орналасќан. Алєаш 1865 жылы В.В.Радлов, 1959 жылы С.С.Сорокин зерттеді. 1998 жылы экспедициясы (жетекшісі З.Самашев) ќорымныѕ жаѕа жобасын болжап, бірнеше ќорєанды зерттеді. Ќорым 3 ќорєандар тобынан тўрады. Бірнеше топтаєылары таудаєы кертпеш ортасына орналасќан. Ол солтїстік- батыстан оѕтїстік- шыєысќа созылєан 6 ќорєаннан тўрады. Екінші топ солтїстік- батыстан оѕтїстік- шыєысќа ќарай тізбектеліп созылєан 12 ќорєаннан тўрады. Ол кертпештіѕ батыс жаєында орналасќан. Їшінші топты 9 ќорєан ќўрайды. Ол кертпештіѕ шыєысында орналасќан. Осы топтаєы еѕ ќорєан єылымєа Їлкен Берел Ќорєаны деген атпен белгілі. Обалар таудыѕ жаќпар тастарымен араласќан ґзенніѕ ўсаќ малта тастарынан їйілген. Шўѕќырда аєаш ќимасы бар, оныѕ сыртында јлеуметтік мјртебесі жоєары кісілердіѕ ќабіріне бірге ќосып кґметін жылќы ќаѕќаларыныѕ жатуы, ќараєайдыѕ жуан діѕгегінен ќаќ жарып ќашап жасаєан астау- табыт ертедегі Алтай кґшпелілерініѕ ескерткіштеріне тјн. Ќазба кезінде ќорєандардыѕ ішінен 2-3 м тереѕдікте аєаштан жасалєан ќима, оныѕ бет жаєынан бірнеше жылќыныѕ ќаѕќасы мен јбзелдерімен тоѕда саќталєан жылќы мумиясы, сыртына алтын жалатылєан аєаш јшекейлер, адамныѕ ќаѕќасы мен адам мумиясы алынды. Заттай деректер Берел ќорымы Пазырыќ мјденіетініѕ орта (б.з.б. 5 є) жјне соѕєы (б.з.б 5-4 єасырлар) кезеѕінде салынєанын дјлелдейді. [13, 289-бет]

Ґскемен – Шыѓыс Ќазаќстан облысыныњ орталыѓы, Кендi Алтайдыњ аса ірі ґнеркјсіп жјне кґлiк жолы торабы. Ґскемен - Ќазаќстанныњ ењ байырѓы ќалаларыныњ бiрi. Екi жарым ѓасырдан артыќ тарихы бар ќаланыњ ipreci 1720 жылы Їлбi ґзенiнiњ Ертiспен ќосылѓан жерiнде Ґскемен бекiнiсi ретiнде пайда болѓан. 1868 жылы уездiк ќала болып белгiлендi. 30-40жыл еткен соњ бекiнiс ретiндегi рґлi жойылѓан соњ оныњ жїк тиеу-тїсiру пунктi жјне сауда орталыѓы ретiндегi мањызы арта тїсті. Оны кезiнде «Кендi Алтай ќаќпасы» деп атай бастады, ґйткенi Кендi Алтайды жјне Оњтїстiк Алтайдыњ бiраз бґлiгiн зерттеуге жјне игеруге шыќќан экспедициялардыњ бірi Ґскемен арќылы ґтедi. Ќазiргi Ґскемен – Ќазаќстандаѓы тїсті металлургияныњ ірі орталыѓы. Ондаѓы ќорѓасын-мырыш комбинаты Кенді Алтайда ќорытылатын ќорѓасын мен мырыштыњ едјуір бґлігін ґндіреді. Сонымен ќатар, машина жасау, тамаќ , жењіл жјне аѓаш ґнеркјсібі дамыѓан.

Республикадаѓы халќыныњ саны, жер аумаѓы жґнінен їшінші орын алатын іргелі облыстыњ орталыѓы.

Мјдениет сарайы, мјдениет їйі, Жамбыл атындаѓы драма театры, кинотеатрлар, кітапханалар, емханалар, стадион, теледидар студиясы, екі ќалалыќ парк, туристік база, тарихи-ґлкетану, ґнер мўражайлары бар. Ќўрлыстыњ дені Ертістіњ оњ жаѓасына шоѓырланѓан. Ќала мањында демалыс зонасы ќўрылѓан.

Риддер 68,9 мыњ тўрѓыны бар ќала. Шыѓыс Ќазаќстандаѓы кен ґндіретін аса ірі ќорѓасын, мырыш жјне сирек кездесетін металдар ќорытатын Ґскеменнен кейінгі екінші орталыќ. Ол Їлбі ґзенініњ бастауында шапшањ аѓатын тау ґзендері Громотуха мен Бытруха шоќылары арасынан ирелењдеп ґтетін Иванов жотасыныњ бґктерінде орналасќан. Ќала 1786 жылы орыстыњ кен білігірі Филипп Риддер-алѓашќы полиметалл кен орынын ашушы-ќўрметіне атанѓан.

Бїгiнгi тањда Шыѓыс Ќазаќстан облысында 70 фирма туристік ќызмет кґрсетеді. Оныњ iшiнде 25-сі Семей ќаласында, 20-сы Ґскеменде, Риддерде 10-ы жўмыс атќарады.

Бўл фирмалардыњ негiзгi баѓыты туристердi шет елдерге жiберу. Азия елдерiнен Иран, Сирия, Израиль, јсіресе ЌХР мен БАЭ жјне Тїркиямен тыѓыз ќарым-ќатынас орнаѓан. Ал Европалыќ мемлекеттерден Испания, Австрия, Венгрия, Франция, Чехия, бiраќ басым кґпшілігін ќўрайтындары Германия мен Ресей.

Шетел туристерiн ќабылдаумен Ґскемендегi Шыѓыс Ќазаќстан ањшылар жјне балыќшылар бiрлестiгi айналысады. Ал iшкi туризммен "Пилот" жјне "Частный предприниматель" фирмалары айналысады. Шыєыс Ќазаќстанда шетел туристерiн ќабылдауѓа табиѓи рекреациялыќ мџмкiншiлiктерi бола тўра туристiк инфраќўрылым дењгейi тґмен екендігіі байќалып отыр. [14, 56- бет]

1- кесте. Шыѓыс Ќазаќстан облысы бойынша ќызмет атќаратын туристік фирмалар