Гуманистік педагогика (неопедоцентризм)

20-ғасырдың алғашқы жартысында бұл тұжырымдама Джон Дьюи (1859-1952) негізін салған педоцентризм, сондай-ақ, педагогикалық прагматизм атауларына ие болды. Ол 20-ғасырдың басындағы педагогикалық ізденістерде М. Монтессори, Р. Штайнердің Вальдорф педагогикасында «еркін тәрбиеде» орын алған. 20-ғасырдың екінші жартысында А. Маслоу, К. Роджерс және басқалардың еңбектерінде бұл тұжырымдама кеңінен өріс алды. Олар психология бағытында білім саласында кеңінен құлаш жайған психологиялық қағидалар гуманистік психологияда тарады. Педагогикалық еңбектерде бұл гуманистік педагогика, неопедоцентризм деген атауға ие болды.

Джон Дьюи өзінің тәрбие беру теориясын жасағанда прагматизм философиясын негізге алған, яғни оның негізгі түсінігі  іс, тәжірибе. Мұнда адам өз шығармашылығын дамытуда өз тәжірибесіне сүйенеді деген мағынаны білдіреді. Объективті ғылыми білім, адамгершілік нормалардың заңдары мен ережелерінің бірыңғай жалпы мағынасын бермейді. Олар тек адамның табысқа кеңелу жолындағы шешім қабылдауы және жағдайлардың талдау құралдары. Жеке табыс  осы ғылым өлшемі, білім мен адамгершіліктің рөлі, шындық пен адамгершілік бұл нағыз табысқа әкелетін жол. Тәжірибе, «табиғи» түйсіктер және баланың қызығушылықтары, шығармашыл қабілеттерінің дамуы, шығармашылық арқылы оқыту  бұл Дж.Дьюи педагогикасының басты санаты. Ол дәстүрлі мектептегі мұғалімнің догматикалық, өктемдік бағытын, жады мен жаңғыртуға негізделген, оқытудың түсініктемекөшірмелі, түсіндіру әдістерін, оқушының жеке тұлғасына деген көңіл аудармаушылықты сынайды. Дж.Дьюи педоцентризмнің негізін қалады: педагогиканың барлық категориялары (оқытудың мақсаттары, мазмұны, әдістері) баланың сұранысына, қызығушылығына сай анықталуы қажет. Оқу үрдісінің негізі  бала, мектеп пәні мен мұғалім емес. Бұл педагогикада шын мәнісіндегі жаңа қадам болды. Мұнда үлкендердің балалармен кенеттен жасалған шығармашалағын, білім алып, дамуына көмек көрсетуін меңзейді.

20-ғасырдың ортасында прагматизм салдарынан мектеп оқушыларының академиялық білім және адамгершілік даму деңгейлері онша жоғары көрсеткіште емес екендігі анықталды. Ғылымитехникалық революция білім деңгейін көтеруді, интеллектуалдық және адамгершілік дамуының өрлеуін мақсат тұтты. и Гуманистік психологияның өкілдері оқытудың технократикалық тұжырымдамасын, бихевиоризм, оқушыны технологиялық үрдістің бір бөлігі ретінде қарауы, мінезқұлық әрекетінің жиынтығы, айлалы әрекет нышаны үшін оқыту технологиясын сынай келе, тұлға көзқарасына көшуді ұйғарды. Гуманистік психология жеке тұлғаны күрделі, қайталанайтын жоғары құндылықты, қажеттілік иерархиясы қауіпсіздігіне ие, сүйіспеншілік, құрмет тұтатын қасиеттері бар адамдарды түсінеді. Тұлғаның жоғары сұранысы  ол өз мүмкіндіктерінің белсенді қалыпта іске асырылуы. (А. Маслоу). Көпшілік адамдар ішкі жан дүниесі қалыптасып, дамыған тұлға болуды қалайды.

К. Роджерс бойынша, «толғымен қалыптасқан адам», ол  өз сезімін, сұранысын, мойындайтын, барлық білім көздерін қабылдай алатын, өзінің табиғатына жауап беретін ісәрекетті тандай алатын, жауапкершілігі мол адам. Ол өзгерістерге және жеке тұлғаның өзіндік дамуы мен өсуіне дайын тұрады. Мұнда Дьюидің прагматизм мен педоцентризмінің «іздерін» көруге болады: тәжірибеге сүйену, табиғатына, қызығушылығына қарай қолдану, мектеп, қоғам тарапынан болатын теріс ықпалды қабылдамауы.

К. Роджерс оқушылармен педогогикалықпсихологиялық жұмыста атааналар мен мұғалімдерге психотеропевтік көмек көрсетудің қағидаларын, баланы қолдау, оны дамытуда көмек көрсету тәсілдерін анықтайды. Басты қағидалардің бірі  балаға деген қалтқысыз сүйіспеншілік, баланы сол қалпында қабылдау, оған оң көзбен қарап, дұрыс қатынас жасау. Баланың қылықтарына қарамастан, оны жақсы көретіндігін білуі қажет.Ол өзіне сенімді болған жағдайда дұрыс қалыптасуынанегіз бар, ал кері жағдайда, бала теріс бағытта қалыптасады. К.Роджерстің зерттеуі бойынша психолог, гуманистік ұстаз екі негізгі: эмпатия мен конгруэнтты қасиетті және актуалды тұлға болу керек. Конгруэнтты  бұл оқушылармен қарымқатынастағы шынайылық, өзіменөзі бола тұра, ынтымақтасуға да мүдделі болу. Эмпатия  өзгенің жағдайын сезініп, түсіне білу. Бұл екі қасиет ұстазактуализатор тұлғасының бойында дұрыс педагогикалық бағытты дамыту үшін көмек беруге дайын болуы керек.

Эмпатикалық қарымқатынас техникасында мынандай әдістер қолданылған: Мен  ойымды жеткізуші, белсенді тыңдаушы, баланы қолдауда көз және басқасы арқылы қатынас білдіруші. Олардың жәрдемімен баламен қатынас ұйымдастырылады, олар арқылы оның өзіндік санасезімдері мен өзіндік дамуын ынталандырады. К.Роджерс психотерапиялық қағидалары мен әдістері мектеп, оқыту, тәрбиеге бөледі. Гуманистік психологиясы өкілдерінің ұйғаруынша, оқушыны нысана еткен, оқытуға барынша ұмтылған мұғалім педагогикалық қатынасудың мынандай ережелерін берік ұстанулары қажет:

- Балалардың бойына сенімділік ұялату;

- топтар мен жеке адам алдына қойған мақсаттарды тұжырымдауды балаларға үйрету;

- балалардың бойындағы оқуға деген уәжге қарай бағамдау;

- оқушыларға барлық сұрақтар бойынша тәжірибе көзі ретінде бола білу;

- эмпатияға ие болу  оқушының жеке тұлғасын түсіне білу, ішкі көнілкүйін сезіну, және оны пайдалану;

- топтық өзара қарымқатынастарында белсенді қатысушылардың бірі болу;

- топта өзінің ойын ашық түрде жеткізе білу, оқытудың жеке дара бояуын келтіре білу;

- оқушылармен жылы қарымқатынаста еркін сөйлесе білу стилін меңгеру;

- өзөзіне о баға бере білу, бірқалыпты сезім күйін көрсету, өмірге деген құштарлығы мен қзіне деген сенімділігі мықты болу.

Батыста, әсіресе АҚШта бұл тұрғыда өзінөзі тәрбиелеу мақсатында мұғалімдер мен атааналарға арналған құралдар көптеп табылады. Педагогикалық ЖООда студенттерді гуманистік тұрғыда оқыту, атааналарға арналған көмек көрсету орталықтарында атааналарды оқыту жұмыстары жүргізілді.

Гуманистік педагогиканың нысанасы, ең алдымен, баланың ішкідүниесіне көңіл бөлуіне оқыту арқылы оқушы тұлғасының дамуына бағыт беру; екіншіден, бала оқытудың жаңа түрлері мен әдістерін іздестіру. Алайда бұл жағдаяттардың қалыптан тыс ұлғаюы жетіспеушілікке әкеп соғады. Білім беру мен тәрбиені балалардың тек қана қызығушылықтары мен өнерпаздығын ескере отырып құруға болмайды. Бұл оқушылардың білім деңгейінің төмендеуіне және үлкендердің бала тәрбиесіндегі әлеуметтік және моральдік тұрғысынан қауіп тигізуіне әкеліп соғады. АҚШ тәжірибелерінен аңғаратын жайт, бірнеше ұрпақтардың бейнесінен мінез-құлықтарындағы моральдік жауапкершіліктерінің төмендегенін көрсетеді, «мысқылдап айтқанда, жеке тұлғаға көңіл аударғанда дегумнизация үдерісінің күшеюіне әкеп соғады, яғни, адамдардың бір-бірінен алшақтануы» дейді сол бағытты ұстанушы көшбасшылардың бірі. Әрине, бұның көптеген әлеуметтік себептері бар, және олар біртұтас кешенді құрайды, өзін-өзі тежеудің, өзін-өзі тәрбиелеудің болмауы гуманистік педагогика салдарынан деп түсіндіреді.

Талдау барысында ғалымдар бұл сұрақты шешуде жеке тұлғаны қатал түрде басқару керек пе, әлде еркін тәрбие тиімді ме? деген екі жолды жан-жақты қарастырған болатын. Бірінші жағдайда жеке тұлғаны басып тастау қатері төнсе, екіншіде не оқытуға, не тәрбиелеуге мүмкіндік жоқ. Ғылымның басты ұмтылысы тәрбие беруде оңтайлы екі бағыттың да қатар жүруін қарастырды. Осы мәселе бойынша 70-жылдарда симпозиум өткен еді, онда «Адам әлеуметтік ортада дамуы үшін, ол өзін қоршаған ортада белсенді ұйымдастырушы ретінде көрсете білуі керек» деген тезис алға тартылған болатын. Қос ағым да жеке тұлғаның мынандай қасиеттерін анықтайды: эмпатия, өзін-өзі ұмтылу және басқалары. Бихевиоризм, қосымша күшпен бірігіп, гуманистік психологияның әдістерінде қолданылады: сезім рефлексиясы, психологпен баланың жылы қабылдануы. Гуманистік психология адамдардың өзара қарым-қатынастарындағы нақты операциялық әдістерге сүйенеді, ол дегеніміз педагогикада балаға неғұрлымм дұрыс бағытта әсер ету.

Мектеп тәжірибесінде оқушыларды тәрбиелеу ісінде екі тәсіл де қатар жүреді. Бұған нақты дәлел - американдық мектептеріндегі «Гайденс» қызметі. Бұл мамандар ұжымы оқушыларға оқу ісінде, әлеуметтік, кәсіби мәселелеріндегі қиындықтарды шешуге көмектеседі. Гайденс қызметкерлері оқушы өзін танып-білуге, өзара қарым-қатынас жасауға оқытады, өмірде кездесетін әр түрлі кикілжің мәселелердің шешімін табуына кеңес береді. Бұл сабақтар бұрынғы кездегі біздің сынып жетекшілеріміздің жұмыстарын еске салады. «Гайденс» қызметін каунслер-маманы, психолог, кеңесшң басқарады. Мектеп каунслері психотерапевтік (тәрбие) жұмысын жүргізу барысыда әр түрлі тәсілдерді қолдана алады: олар директивті және директивті емес.

Біріншісіне сай (бихевиоризмге сүйене отырып), каунслер байқаған нәтижелер мен деректерді зерттейді, «мінез-құлықтағы өзгерістерге көңіл аударылып, соның нәтижесінде іс-әрекеттердің түрлері ұсынылады», яғни, өзі үстемдік етеді. Екіншісі «директивті емес» тұрғысынан алғанда гуманистік психологияға сүйенеді: каунслер тыңдайды, сенім ортасын құрады, баланың белсенділігін оятады, оның мінез-құлық таңдауындағы өзіндік іс-әрекетін жігерлендіреді. Каунслер жағдайға байланысты екі тәсілді де қолданады.
1.3.3 Неопозитивизм («жаңа гуманизм»)
Бұл философиялық-педагогикалық тұжырымдама классикалық позитивизм негізінен бастау алған, қазіргі жаңаша бағыттағы мектептерде кеңінен қолданылады. «Жаңа гуманизмге» тән алыпсатарлықфилософия теориясын теріске шығарады, ол нақты ғылыми білімге негіздейді. Әлеуметтік ғылымдар, соның ішінде педагогика да сол ғылыми әдістерді, табиғаттағы ғылымда көрсетілгендей, тексерістен өткен тәжірибеде қолдану керек. Неопозитивизмнің ерекше көңіл аударатын аймағы - ғылыми білімнің ерекшелігі, оның логикасы, құрамдас бөліктері, дамуы. Тәрбие осы ұстанымдарды талдайды. Ол ғылыми-эмпириялық, тексеорілген және объективті деректер, жаңаша ойлау идеологиясына негізделген дүниетанымынан босауы қажет.

Неопозитивистік педагогикасы жастардың саяси, әлеуметтік индокринациясына, тәрбие идеологиясына, адамның айлалы әрекеттенуі, жеке тұлғаға қысымдылық жасауға қарама-қайшылықпен қарайды. Мектептің міндеті ретінде жеке интеллектуалдық дамуы, «танымдық құрылыстың» санада қалыптасуын қамтиды, осының көмегімен ойлау қабілеті жетілген адам дамиды, дүниедегі конфрантацияға жол ашпай, сондай-ақ еркін қалуын санайды.

Неопозитивизмге білім мәдениеті, әлемді өзінше түсіну, жеке тұлғаның интеллектуалдық дамуы жатады. Бұл Дж.Брунердің оқытуды талдау үрдісіндегі философиялық негіз болып табылады, бұл оқытуды ақпараттық-технологиялық ғылымилыққа тарту деп түсіндіріледі. Оның бағыты сцентизм деп аталуы бекер емес. Сцентистік тұрғыда да тәрбие үрдісінің талдауы айқын көрініс тапқан. Ғалымдардың айтуынша тұлғаның адамгершілік қасиеттері оның моральдік пікірі мен қабілетіне байланысы дамиды. «Жаңа гуманизмнің» негізін салушылардың бірі, теоретик Л. Кольберг тұлғаның моральдік дамуы туралы ілім жасады, осыған байланысты тұлға өзінің адамгершілік дамуының үш кезеңінен өтеді. Бала моральдік деңгейге дейін жазалаудан қорыққаннан орындайды. Конвенциялық деңгейде моральді сақтау, қоғамға, топқа кіруіне, олардың талаптарына сай өзін қорғай білу мақсатында игілікті істерге кеңелу деп анықталады. Адамгершілік дамуының үшінші сатысы - автономиялық: адам адамгершілік мінез-құлығын өз еркімен таңдайды, яғни нормаға сәйкес өмір сүруді түсіну, өзінің ар-ожданына сүйене отырып, қайырымдылық, әділдік қасиеттерін еркін түрде таңдайды.

Адамның жоғары сатысына шығуы - (Кольбергтің деректері бойынша бұған көптеген адамдар жете алмайды) қабілеттер дамуы моральдік пікірмен анықталады, моральдік қағидалардің құрылу аймағы, моральдің мазмұны, автордың ойынша бұл барлық кезеңдер мен қоғамда мәңгілік өмір сүреді. Былайша айтқанда, адамгершіліктің қалыптасуында моральдік тұжырымдарға баса назар аударылады және адамгершілік сезімі ескерілмейді, әлеуметтік институттар қоғаммен бөлінбейді. Кольбергтің моральдік дилеммасы ретінде белгілі болғандай, ол балалардың білімі мен моральдік деңгейін зерттейді. Моральдік дилемманың шешімі, олардың рөлдік ойындары - неопозитивизм педагогикасындағы моральді оқытудың бір әдіссі ретінде танылған, ол дискуссия, талдау және «мораль тілін» танып-білумен қатар жүрген, яғни, мораль білімінің түсінігі, қағидасы, мазмұны және құрамдас бөліктерінен құралған әдістері. Адамгершілік сананың қалыптасуында негізінен ауыз екі әәдістер қолданылды, ол мінез–құлықтың санадан алшақтауына әкеп итермелейді, ақыл–парасаттылық логикалық қалыптан тым асыра қолданылуы (сциентизм бағытында).

Бұл тұжырымдаманың оң көріністері ө бетінше еркін түрдегі жеке тұлғаны қалыптастыруға ұмтылу, моральдік білім негізіне сүйене отырып, адамгершілік мінез–құлықты анықтайды (дамудың ең жоғарғы сатысы); интеллектуалдық дамуға бағыттау, оқудың жоғары ғылыми деңгейі және оқытудың зерттеу әдістері. Әйтсе де тәрбие кең ауқымда тілдік, көреген пайымдаудан, көп жағдайда әлеуметтенуден алшақ, нағыз өмірдегі бар мәселелерден тұрады.


1.3.4 Педагогикадағы экзистенциализм
Классикалық экзистенциализм – еуропалық зиялы қауымның қайғылы философиясы. Дегенмен оның басты ережелері тәрбиемен және оның теориясымен қатар қолданылуы сирек кездессе де, осыған қарамастан ол экзистенциалды педагогиканың әдістемелік негізі болып саналады.

Экзистенциализм бойынша, адам болмысы экзистенция кейпінде айқындалады – адамның өзіндік Меніне назар аударуы. Болмысты экзистенцияны танып–білу өзінді тану, өз өмірін үшін қимылдау, уайымдау және жауапкершілікпен қарау арқылы жүзеге асады. Дүние ақыл–парасатпен емес, сезіну арқылы, сезімнің көмегімен танылады; әлем бір қалыпты емес, оның объективті заңдары жоқ. Тұлға бірегей келеді, және оларды әр қайсысының өз шындығы бар. Адам өзінің ішкі Менімен санасуы қажет, бұл оның тәжірибесі, білімі, шығармашылғының көзі. Қоғам, әсіресе ұжым бірізділікке бағыттайды, шынайы өмірде еркіндік болмайды. Міне, дәл осылар арқылы экзистенциализмнің педагогикалық ережелерін шығаруымызға болады.

Тәрбиенің ғылыми теориясы болуы мүмкін емес, себебі жеке тұлға және оның мінез–құлқы қайталанбас, бір–біріне ұқсамайтын даралығымен ерекшеленеді. Сондықтан мектеп жеке тұлғаны белгілі бір қасиеттерге жіктемеуі керек. Мектептің міндеті – оқушының өзін–өзі танып–білуіне жағдай жасауы қажет, күрделі әлемде өзінің өмір сүруінің мағынасы мен тәсілінің анықтауына, өзінің ешкімге ұқсамайтын жеке қасиеттерін аша түсуіне жол ашу. Мұғалімнің міндеті – адам этикасын түсіндіру, экзистенция болмысының негізін, моральдік таңдаудың өзектілігін, өмірде өзін–өзі анықтап, іздеп–табуына ықпалдасу. Мұғалім дәстүрлі мектепте жүзеге асатындай тек өз пікірін ортаға салып, оқушылардың құндылықтары мен көзқарастарының дамуына міндеттеу түрде әсер етуге болмайды.

Тәрбиенің басты әдісі – диалог, қысқа да нұсқа, танымдық әңгімелесу, мұның нәтижесінде өзін–өзі талдау, өзін–өзі түсінуге деген ұмтылысы өрбиді және өмірге тікелей сыни көзбен қарауға үйретеді.

Экзистенциалды педагогика ұжымдық тәрбиені жоққа шығарады және мойындамайды, себебі жеке адам әлемде қайталанбайды және әр қайсысы өз тағдыры мен ар–ожданын құруда өжет келеді. Көпшілік әрқашан кескінсіз әрі сұрықсыз, ал жеке тұлғада өзіне тән ерекшелігі мен шығармашылық бастауы орын алады. Мұндағы мектеп міндеті – жеке адамның шығармашылық бастауына қолдау көрсетіп, оның әрі қарай дамуына ықпал жасап,оқушының креотивтілігін ынталандыру түсу.

Неміс экзистенциалисті О. Ф. Больнов 50-ші жылдары «жағымды экзистенциализмін» ұсынды – былайша айтқандағ жеке тұлға этикасының оңтайлы нұсқасы деп санаған. Оның ойынша,сондай–ақ классикалық экзистенциализмді жақтаған Ясперс, Сартер және басқалары айтқандай, адам күйзеліске ұшыраған жағдайда уайымдау, кінә тағу, ашыну арқылы емес, адам (мектепте осыған үйрету керек) байсалды ақыл–парасатымен шешіп, өмірге шыдамдылықпен қарап,бар қиындыққа төтеп беруге дайын болуға, оның тағдырын ұлы күш анықтайды деген сеніммен алға жылжып, өмірге, ортасына, тағдырына деген бойында сенімділігі ұялап, қанағат тұтушылықпен өмірді сол қалпында қабыл алуы. Больновтың ұйғаруынша сенім, үміт, қанағат – осы үш адамгершілік құндылық классикалық экзистенциализмде тығырыққа тірейтін көзқарас. Ол негізгісін ысырып тастамайды: экзистенциалды тәрбие адамның жеке дара бағытын айқындаған, топқа қарсы тұра алатын, қоғамды жоятын, өзін–өзі тапқан және өзінің өмір сүру мағынасын білетін адамды қалыптастырды.

Бұған австриялық психолог-экзистенциалист В. Франкелдің логотерапиясы жақын келеді. Оның ойынша, адамның өмір сүруі (экзистенция) оның өз болмысының мағынасын табуына тәуелді. Бұл оның пікірінше, білім беруде басты қағида болып саналады: «... білім берудің негізгі міндеті дәстүрлер мен ілімнің берілумен қанағаттанудан тұрмайды, адамдардың таңғажайып мағыналарды ашуына мүмкіндік жасауы үшін қабілеттерінің өсіп–өрбуінде».

Оның ойынша, экзистенциалды кеңістік кезінде білім беру жүйесінде «түпнұсқаға тәуелсіз шешімдер қабылдау қабілеті» дамыған. (4.295. інде

Тәрбиенің мұндай тұрғысында көптеген тартымды, әсіресе нәзік еуропалық зиялы қауымға: тоталитаризм мен конформизмге қарсы тұратын тұлғаның терең жеке дара қалыптасуы. Басқа жағынан алғанда, «экзистенциалды» тұлғаның қызығушылығы мен іс әрекеті шеңберінде өзіндік рефлексиясы шектеулі, өзінің ішкі Меніне бағытталған, шын мәніндегі өмірде адамды түрлі жұмыстардан белсенділігінен айырады. Бұл экзистенциалды педагогиканы таңдаулы педагогикаға айналдырады. Сондай ақ мұның педоцентризммен көп ұқсастығы табылады, және оның кейбір бөліктері білім саласының құндылықтары мен шет елдегі тәжірибеге әсер етеді.
1.3.5 Әлеуметтену теориясы педагогикалық тұжырымдама ретінде
Баршаға аян, тәрбие оқу–тәрбие орындары шеңберінде жүзге асатын ұйымдастырылған үрдіс қана емес. Тәрбие – бұл әлеуметтік те қызмет атқарады, яғни жастарды қоғамда өмір сүруге дайындайды. Соңғы жарты ғасыр уақытта әлеуметтену мәселесімен социолог, философтардан басқа, педагогика теориясының негізін қалаған мамандар да айналысады. Шет елдерде жеке тұлғаның әлеуметтенуі бойынша бірқатар тұжырымдамалар пайда болған. Ондағы қарастырылған негізгі мәселелер мынандай: мәні неден тұрады, әлеуметтенудің ерекшелігі, оның ғылыми методологиялық негізі неде, біліммен өзара байланысы қандай, мектептегі тәрбие мен әлеуметтенудің қандай институттары мен әсерлері бар, әлеуметтену теориясының мектептегі тәжірибеге әсері қандай, меншікті педагогикалық үрдістер.

Тұлғаны әлеуметтендіру мәселесі, әсіресе жиырмасыншы ғасырдың екінші жартысында өзекті болды, себебі жас адамның қалыптасуына әсер етуші күштер ықпал етті, және бұған жан жақты қарама қайшылықтар әсер етті: ҒТР, жаңашалану, отбасы дағдарысы, жастардың мәдениеттелігінің төменділігі, жалпы қоғамның ізгілендіруіне қарсы бетбұрысы, БАҚның қарсылығы және т.б.  мұндай тәрбие үрдісінің барлығы айтарлықтай қайғылы. Әлеуметтенуді кең көлемде талқылаға алғанда, бұл  «қоғамдық құрылымдарындағы жеке адам ықпалдастығының кешенді үрдісі», бұл адамның қоғаммен қабылданған нормалары, ережелері, құндылықтары, сондайақ әр қайсының өмірде алатын әлеуметтік рөлі. Әлеуметтену барысында жеке тұлға өзінің әлеуметтік қызметтерін орындауға ұмтылады, сондықтан әлеуметтенуді «адамның екінші әлеуметтікмәдени дүниеге келуі» деп атаған.

Педагогтардың алдында жасөспірімдерді жан-жақты әр бағыттағы қозғаушы күштермен қоғамдық институттарды байланыстыра отырып тәрбиелеу мәселелері тұрды.

Батыс социологиясы мен педагогикасы тәрбие теориясында маңызды бетбұрыс болып есептелетін жалпы, ортадисциплинарлық әлеуметтеу теориясын салуға тырысты. Біріңғай әлеуметтеу теориясы болған жоқ. Әлеуметтеу барысын дәлелдеумен, оның мақсаттарын түсінумен ерекшеленетін үш тұжырымдама бар: олар әлеуметтеудің өзгертілген моделі, гуманистік модель және екі алдынғы позицияларды қоса кешенді әлеуметтеу.

Өзгертілген (бейімделген) және функционалды, «қатаң» әлеуметтеу Т.Парсонстың т.б. құрылымдық функционализм шеңберінде әзірленген. Қоғамда әлеуметтік институттарда, қарым–қатынас қағидалары бар, әлеуметтік жүйенің әр бір элементы өзіне тән қызмет атқаратын бір жүйе болып саналады, жүйе біркелкі және табанды келеді. Табандылықты қамтамасыз ететін әлеуметтеу механизмі болды. Оның маңызы қоғам талаптарына сай келетін адамдар тәрбиелеу. Сондықтан әлеуметтеудің мақсаты – талапқа сай тәрбиелеу, өз міндет, қызметтерін орындайтын және ережелерді меңгерген тұлға болып саналды. Бұл көзқарасты қолдайтындар бейімделген тұлғаның басты мінез–құлқы – ыңғайлылық, әлеуметтік жағдайларды қабылдау, стандарттарды орындау деп ойлайды. Біреулері, мұндай бейімдеу өзбетімен, басқарусыз өтеді деп санаса, екіншілері әлеуметтеудің институттарын және объектілерін: мектептер, отбасылар, БАҚ, мекен жайы бойынша тұрғындардың іс әрекетін үйымдастыруды, үйлестіруді және бақылауды қажет ететінің айқындайды. Мұнда сциентистік-позитивтік бағдар, ғылым негізінде барлық мәселелерді шешуге сенім, қоғамда адам дамуын басқару және бақылау жүйесін құру мүмкіндігіне сенім анықталды.

70–жылдары функционалдық әлеуметтеу сынға түсіп, альтернатива ретінде «жұмсақ» тұлғалық әлеуметтеу дәлелденді. Оның маңызы гуманистік педагогикада көрсетілген. Әлеуметтену адамның өздігінен даму, өз мүмкіндіктерін іздеу, оларды іске асыру болып түсініледі. Жасөспірім әлеуметтеу барысында «педагогикалық өзін өзі басқару», өздігінен іске асуында белсенділік танытады. Әлеуметтенудің міндеті – «тіл алғыш» қызметкерді емес, сынай білетін автономдық тұлғаны қалыптастыру. Бірақ мұндай көзқарас басқа жағдайға әкеледі: бірінші модель бойынша конформизмнен – тұлғаға, тек өзін ғана сыйлайтын тұлға, екінші модельге қатысты.

Осы екі шетке шыққан көзқарасқа байланысты екі позицияны біріктіретін шешіме табу қажеттілігі туады, осыдан келіп «жиынтық социализациясы» туады. Бұндай социализацияның мақсаты – тұлғаны «сыншыл кескінмен» қалыптастыру деп есептейді ғалымдар. Адамнан қоғамдық ережелерді орындай біліп, қызмет атқару, сонымен бірге жеке дамуының іштей бостандыққа ұмтылуы байқалады. Адам белсенді және саналы түрде басқалармен қарым–қатынас іс әрекетте қоршаған ортадағы шындықпен кездесуі қажет. Мұндай жалпы және адамның жеке мінез құлық дилеммасы әрқашан өзекті болғандығын мойындай отыра, қазіргі кезеңде әсіресе әр түрлі елдердегі әлеуметтік мәдениет, адамгершілік, экологиялық жағдайларының күрделі кезеңдерде өте өткір тұрса керек.

Шетелдерде мектеп тәрбиесіне қалай қарайды? Социализациялық теориялық зерттеулерде білім берудің жаңа бағдарламалары, мектеп реформалары, білім мазмұнын жетілдіру, мектептегі тәрбиенің әдістері мен түрлері, сондай–ақ мектептен тыс шаралар арқылы жастарға әсер етуді ұйымдастыру жолдарын қарастырады. Негізінен, мектептерде арнайы пәндер енгізіледі, міндеті – білім мен мінез құлықты қалыптастыру, оқушылардың өмірге икемділіктерін дамыту, мысалы: елдің саяси және әлеуметтік жүйесін білу, әлемдегі еңбек пен жұмыс басшылық етеді. Оқушылар жеке тұлға психологиясын, өзін–өзі тану мен өзін–өзі дамыту ғылымын біледі. Арнайы сабақтарда отбасы мәдениеті мен жеке тұлғаның қарым–қатынасымен танысады, адамдармен қарым–қатынас жасай білу дағдыларын қалыптастырады. Бұл оқу дәстүрлі «академиялық» пәндерді оқытудан айырмашылығы бар, жеке тұлғаны қоғамдық өмірге әлеуметтік бейімдеуге бағыттаумен айқындалады.

Мұндай сабақтарда негізімен «белсенді» әдістер қолданылады: жағдайды талдау, рольдік ойындар, мінез құлық тренингі, сезім. Мұндай әдістерді қолдану шағын топтарда оқушылардың қоғамдық және жеке басының мәселеріне көзқарасын, өз сезімі мен мінез–құлық дағдыларын қалыптастырады.

Осындай мақсатта сабақтан тыс және мектептен тыс жұмыстар оқушылармен жүргізіледі. Оқушылар концерт, мерекелер, спорттық жарыстар, кездесулер ұйымдастырады; оқушылар мектептің өзін–өзі басқару органына айналады; тәжірбие алады /әсіресе АҚШ да/. «Демократия» ойынында оқушылар мектепте өзін–өзі басқару органын сайлайды, комиссия құрады, жұмыс жоспарын жасайды, сөйтіп, «үлкен өмірге» қадам басуға дағдыланады.

Әлеуметтенудің мақсатында жастар орталығы, қоғамдық қозғалыстар, клубтарда, консультациялар, әр түрлі статусты жұмыс кестесі, түрлі сабақтардың формалары қолданылады. Мұнда да оқушылар, жас өспірімдер адамдармен қарым–қатынас жасауға, пәндер бойынша кеңестер, кикілжіңді шешу, т.б. туралы білім алады.

Сонымен, әлеуметтену түсінігі тәрбиеге жақын болғанымен, әлеуметтенудің жалпы теориясы мұғалімдерге балаларды қалыптастыруда бұл мәселеге кеңірек қарауларын ескертеді. Әлеуметтену жүйесінің бір бөлігі мектеп деп есептеген көзқараста әлеуметтену институты оның шекарасының мүмкіндктерін сезіну, тәрбие мен оқытудың мақсаттары барлық әлеуметтенген факторлармен жүзеге асуын қамтамасыз етеді.