Ежелгі түрік халықтарының шешендік өнері

1. 
   Жүсіп Баласағұнның еңбектері
   
2. 
   Дастан оқиғасындағы шешендік сөздер
   
3. 
   «Құтты білік» кітабындағы шешендік
   

Жүсіп Хас Хажыб Баласағұни Орта азияның белгілі ақыны.Туған жері-Жетісу жеріндегі Баласағұн қаласы. Бұрын бұл қаланы «Күз орда» деп атаған.

Жүсіптің әкесі де ақын,өнерпаз кісі болған.

Қараханидтер мемлекеттің астанасы Баласағұн қаласында хан сарайында өлең айтып, күй шерткен. Кейін ол бұл іске баласын да тартып, Жүсіп әкесімен бірге хан сарайында қызмет еткен. Осында жүріп қоғамдық және жаратылыстану ғылымдарынан білім алады.

Жүсіптің ақын ретінде де, ғылым ретінде де атын шығарған еңбегі - «Құтты білік», «Құдадғу білік» атты дидактикалық поэмасы. Бұл байырғы түркі тілінде жазылған, түркі тілдес халықтардың ортақ қазынасы. Көптеген зерттеушілер бұл поэманы саясат, мемлекет басқару әскери іс жөніндегі философиялық трактат деп жүр.

Шындығында да бұл жалаң әдеби дүние емес. Бұл бүтін бір тарихи кезеңнің мінез-құлқын бойына сіңірген, қоғамдық саяси, әлеуметтік бітімі қанық, моральдық, этикалық, рухани қазынамыздың негізі, арқау боларлық дүние. Ондағы бүгінгі тілімізге,ой-талғамымызға төркіндес, етене жақын орамдарды көргенде, қазақ әдебиетінің, солармен тікелей сабақтаса жалғасқан дидактикалық поэма мен шешендік сөздердің, билердің орағытып, ой тастайтын кең тынысты талғамдарының дәстүрлі бірлігі «мен мұндалап»тұрады.

Жүсіп Баласағұн «Құтты білікті» 1069-1070 жылдары Баласағұн қаласында аяқтаған. Қоғамдық әлеуметтік мәні терең, халықтың моральдық этикалық бағдарламасы іспеттес бұл еңбегін Қараханид мемлекетінің сол кездегі билеушісі Табғаш Арслан хан Боғратегіне тарту етіп, бұған қоса оның арғы тегіне арнап «Дәрдо Хұсаин»деген күй шығарған.

Хан оның бұл еңбегін жоғары бағалап, оған Хал Хажыб деген атақ берген.Жүсіп Баласағұнның аты –жөніне «Хас Хажыбтың» тіркелуінің де мәнісі осында. «Хас Хажыб»-араб сөзі, ханның ең жақын, ең сенімді кеңесшісі деген мағынаны білдіреді.

Ақынның «Құтты білік» поэмасынан басқа жазған көптеген рубайлары да болған. Мысалы: Нашаған қолжазбаларының ішінен оның 600 жылдан астам рубайлары табылған. Олардың да поэзиялық көркемдігі жоғары, философиялық талғамдары терең.

Дастанның оқиғасы

Күнтуды деген Елбасы бек болған. Даңқы дүйім жұртқа тараған білімді, адал, билеушісі еді. Барлық ісін ақылмен, саясатпен басқарады. Парықсызды жазалайды, ақылсызды қуады. Бұл бектің тұсында елі бақытты болды.

Сол елде және бір Айтолды атты көңілі зерек, ақылды жігіт бар еді «Бекер жүргенше, Күнтудыға қызмет қылайын», - деп жолға шығады. Жолында Көсәлім атты бауырмал жігітпен дос болып, ол Айтолдының мақсатын білген соң, Күнтудыға жақын жүретін Ерсік деген жігіт арқылы хабарын жеткізеді.Біраз уақыт Күнтуды Бектің сынынан өткен соң, уәзір болады. Бектің Айтолдының даналығына күннен-күнге көзі жетеді, сеніміне ие болады.

Күндерде бір күні Айтолды ауыр науқасқа ұшырап, өмірмен қош айтысады.

Уәзірінен айрылу Күнтуды бекке оңай соқпайды, бірақ ажалға араша тұру жоқ. Айтолдының өзі өлсе де, артында істеген ісі, жол ғибрат сөздері және Өгдүлмен атты ұлы қалады.

Арада біраз жыл өткен соң Өгдүмен ер жетіп, әке орнын басады. Мемлекет ісіне араласады. Күнтудының сеніміне қылдай сызат түсірмейді.

Өгдүлменнің Өдғұрмыш атты немере ағасы бар еді. Ол-дағы ел мұңын жүрек қайғысына айналдырып, ақылдың азабын тартқан, сөйтіп елден жырақ қалған, жалғыз өмір сүрген адам болатын.

Күнтуды Өдғұрмышты жанына алмақшы болып, Өгдүлмүшті жұмсап шақырады. Өдғұрмыш патшаға қызмет етіп, кіріптар болудан бас тартады, екі шақыртқанда да келмейді. Хатпен жауаптасқан Күнтуды Өдғұрмыштың даналығына көзі жетіп, екінші рет әңгімелесуге шақыртады. Бұл жолы Өдғұрмыш келіп, біраз келіп әңгіме-дүкен құрысады. Одан соң өз мекеніне қайта кетіп қалады. Бұл кісі 63-ке келген соң өмірдің қалған қызықтарынан безіп жер астына түсіп отырған. Иассауй сияқты өмірінің соңында елден безген Шәкәрім сияқты, ақылман адам еді.

Өгдүлміш пен Өдғұрмыш арасындағы сұрақ-жауаптарда осы мәселе сөз болды.

Өгдүлміш : - жасы келген адам дүниеден безу керек пе?- десе,

Өдғұрмыш: - адамға жақсылық жасау үшін қызмет ету сауап, - деп жауап береді.

Бір күні Өдғұрмыш түс көреді.Түсінде:Елу басқышы бар тайғақ сатымен көтеріліп ең басына шыққанда,бір атты кісі су ұсынады.Суды қанып ішкен Өдғұрмыш көкке ұшып, ғайып болып кетеді.Бұл түсті екеуі екі түрлі жориды .

Өгдүлміш: «Түсің жақсы-ақ түс екен.Сатыға шыққаның – атақ-даңқың әлемге танылып, абыройың асқаны, көкке ұшқаның – мәртебең биік болғаны,суды қанып ішкенің – ұзақ өмір сүріп, тіршілік қызығына батады екенсің »дейді.

Өдғұрмыш: «Елу басқыш сатының басына шыққаным-елуге келгенім, суды ішіп тауысқаным-өмірімнің таусылғаны болар. Өміріммен қоштасармын», - деп інісіне көп өсиет айтып қайтарады. Ажал сағатын жалғыз қарсы алады.

Өгдүлміш қайта айналып келгенде шәкірті алдынан шығып, ұстазының өлімін естіртеді.

Адамның кемелдену жолдары
«Құтты білік» кітабы ақыл, өсиет, дидактикалық сарында жазылған. Ақынның көтерген мәселесі кемел мемлекетті жасау, адамның кемелдену жолдары.

1.Баласағұнның ойынша адам баласының қадір қасиеті-білім мен ақылда.Бұл адамның жетіліп, кемелденуінің алғашқы жолы.Ғылым іздеу мұсылманның бір парызы.

1.Ақыл қайда болса,ұлылық болады

Білім кімде сол білікті болады

2.Тілдің пайдасы мен зияны бірдей

Көп сөйлеме, азайт берер түйірін

Бір сөзбен түй түмен сөздің түйінін.

3.Ізгілік-адамзат үшін ең қажетті қасиеті

Елдің басшысы ізгі болса,халқы да ізгі болады.

Ізгілік-оң,ессіздік -сол, жүзің -ар, оңың -ұжмақ, солың-тозақ, біліп ал.

4.Даңқ пен дәулетке шаттанба,ол бір орында тұрмайды.

Бір орында су, сөз, дәулет тұрмайды,

Жиһангерлер жүре бермей тынбайды

5.Әділеттің жолын қу, шыншыл бол.

Әділ болсаң қараға –ақ, аққа жақ.

Ұрпақтарың жақсы атыңды сақтамақ.

6.Сараңдық пен ашкөздіктен аулақ бол.

Қиды терген салып қоңыз сияқты,

Сараңдықтан асқан не бар ұятты.

7.Иттердің басшысы арыстан болса, иттер де арыстандай күркірер, ал арыстандардың басшысы ит болса, иттің тіршілігін қылар.

8.Тексіз кісі уәзір бола алмайды.

Бет қандай болса, уәзір де сондай.

Жаман-жақсы табыспайды ешқашан,

Түзу-қисық қабыспайды ешқашан.

9.Намысшыл ер бол

Намысшыл ер жаудың исін басады,

Намыссыз ер жер бауырлап қашады.

10.Өз пайдаңнан гөрі,ел пайдасын ойла. Қайырымды бол!

Адам ба адам өз пайдасын күйттеген

Адам нағыз ел пайдасын діттеген.

Ж.Баласағұн кітабы: «Құтты біліктің» кейіпкерлері: Әділет, Бақыт, Ақыл, Қанағат. Осы төртеуі –кемелденудің кепілі. Кітап осы төрт кейіпкерлердің сұрақ-жауабына құрылады

«Құтты біліктен»:

Жүрсін бектер бес нәрседен алыстар,

Есі болса, жұрнақ болса намыстан:

Ұшқалақтың бірі, екіншісі сараңдық,

Үшінші ашу, соған егіз надандық.

Қырсығың-сор, бетті жер ғып жүргізер,

Бесіншісі-өтірік, жерге тірі кіргізер.

Бек бесеуден бойын аулақ ұстасын,

Болсын сонда,басынан құс ұшпасын.

Ең қорлығы-өзімшілдік, залымдық,

Олар жұқса азғаны тек, қаныңның.

Сол үшін жұрт табысады, сенеді.

Бір достық бар тәңірді алған араға,

Болмайды онда қалтырыс та, нала да.

Тағы бірі тек пайда үшін достасар,

Мұнда адамдық болмас түбі қоштасар.

Достассаңдар тәңірді алып ортаға,

Жүгін бөліс ашуланба, шаршама.

Алда құдай берер, кетпес ешқайда.

Егер пайда үшін дос болып табысса,

Қатынаспа түйінін шеш қатысса.

Дос көңілін білгің келсе өзің де,

Сына ашумен, суыт сөзбен жүзіңді.

Білгің келсе сені сүйер сүймесін,

Сұра қимас өзі сүйген дүниесін.

Дүние қоңыз шетін көрсе пайданың,

Сенен кетпес «шеше», «әке»,-деп айналып.

Тілегенін бермесе егер сұрланып,

Көрмегендей бойын тартар тұлданып.

Ақ жүректі туыс, жолдас, бауыр тұт,

Соларға сен болмас қайғы ауырлық.

Дос, туыс сол қуанышта қуанар,

Қайғы келсе қасыңда боп уанар.

Сүйсін десең көп достарың өзіңді,

Тұз, нан ұсын, жарқын ұста жүзіңді.

Дастанның «Білім және шешендік туралы» тарауындағы қанатты сөздер мен нақыл сөздердің адам өміріне берер ұлағаты мол.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1.А.Байтұрсынов шығармалары. Алматы,1989ж

2.Қорқыт ата кітабы түркі тілінен аударылған. Алматы 1994ж

3.Ә.Қоңыратбаев. Қазақ эпосы мен түркология. Алматы 1987ж

1.Төле бидің өмірі

2. Төле бидің шешендік сөздері

3. Төле бидің тапқырлығы

Төле Әлібек ұлы (1663-1756) қазіргі Жамбыл облысы Шу ауданының, Жайсаң жайлауында дүниеге келген. Қазақ жерінде: Дулаттан Жоныс, Адам, Жарылқамыс, Жанту би, одан Жайылмыс би,одан Құдайберді би (тоғыз ұлды Құдайберді деп те аталады)

Сол тоғыз ұлдың бірі Әлібектен Төле би туады.Төле би жастайынан ескіше оқып,сауатын ашады. Арабша, парсыша, тарихи кітаптарды, аңыз хисса-хикаяларды көп оқиды. Бір жағынан қазақтың аңыз-әңгіме, өлең, жырларын, шежіре тарихтарын ел арасынан таңдап, өзінен бұрынғы өткен шешен-билер мен хандар, әсіресе, өзінің бабалары Жанту, Жарылқамыс билердің кесімді, тапқыр, өнегелі нақыл, шешен сөздерін ойында сақтап өседі. Төленің әкесі Әлібек тілмар,би болған кісі. Төле бала әкесіне еріп жүріп ел көреді, жұрт таниды. Он бес жасынан билікке араласып,өзінің ақыл, парасаттылығы, әділ шешімі, шешендік өнерімен көзге түседі.

Ол жас кезінде талай жасы үлкен атақты абыз билердің алдынан өтіп, батасын алады.

Төле бала жасы жүзге келген Әнет бабаға барыпты. Әнет баба ынтымақ, ел бірлігі жөнінде әңгіме айтып отырады. Төле «Қалай еткенде бірлік болады, оның күші қандай болмақ» дегенді сұрайды.Сонда Әнет баба, әуелі жауап айтпас бұрын бір бума солқылдақ шыбық алдырады:

-Балам, мынаны сындырып көрші?

Төле буылған шыбықты олай-бұлай иіп сындыра алмайды.

-Енді сол шыбықты біртіндеп сындыршы - Төле ортасынан буылған шыбықты шешіп, біртіндеп пырт-пырт оп-оңай сындырып береді.

Әнет баба:

-Бұдан не түсіндің, балам?-дейді.

Сонда Төле бала:

-Түсіндім, баба, бұл мысалыңыздың мәнісі: ынтымағы, бірлігі елді жау да, дау да ала алмайды. «Саяқ жүрген таяқ жейді» демекші, «Бірлігі, ынтымағы жоқты дау да, жау да оп-оңай алады»дегеніңіз ғой.

-Бәрекелді, балам, дұрыс таптың. Ел билеу үшін, алдымен елді ауыз бірлікке, ынтымаққа шақыра біл. «Бақ қайда барасың-ынтымаққа барамын» дегеннің мәнісі осы, - депті.

Елдің Қазықұрт тауының бөктеріне көшіп қонып жатқан көктеу кезі екен. Бір күні Төленің әкесі Әлібек биге екі даугер жүгіне келіпті. Біреуі:

-Қырдан қуып індеткен түлкім еді, мынау таласып, бермейді - дейді.

Екіншісі:

-Сыртынан жүні жетілсін деп бағып жүрген түлкім еді, оның үстіне жер де, ін де менікі, демек түлкі де менікі. Екеуі осылайша біраз дауласады. Әлібек би даугерлердің сөздерін тыңдап алған соң, баласына сілтеп «мұның билігін Төле берсін» дейді. Даугерлер Төлеге келсе ол бір шыбықты ат қылып далада «айт шулеп» ойнап жүр екен. Алдына келіп дауларын баяндаған соң, бала:

-Түлкі арлан болса,сенікі, - дейді «қырдан қуып келіп індеттім»деген жігітке.

-Ұрғашы болса сенікі,-дейді, «жер менікі» деген жігітке. Баланың бұл билігіне түсінбей әлгілер әкесіне қайтып келеді.

-Балаңыздың сөзіне түсінбедік...

-Төлежан төрелігін дұрыс берген екен,-дейді Әлібек би.

-Түлкінің ұланы жүз сақтайды, ұрғашысы ін сақтайды.Түлкі еркек болса сенікі,сенің қырдан қуып келіп,індеткенің рас,түлкі саған тиеді, ал ұрғашы болса, жер иесі саған тиеді.

Тағы бір аңызда Төле би қанжыға ұрлаған ұрыға ат, шапан айып кеседі. Мәнісін сұрағанда «қанжыға тән сақтайды,тон жан сақтайды»,-деп жауап береді.Сондай-ақ тұсау ұрлағанға да айып салады,оның мәнісін «тұсау ат сақтайды,ат ер сақтайды,ер ел сақтайды»деп түсіндірген.

Ақты ақ деп бағала,

Қараны қара деп бағала.

* * *

Ел-жұрттан қашып, ермегеннен без.

* * *

Ағайын-туған не керек,

Бұл күн жалған өтеді,

Ажал қуып жеткен соң.

* * *

Жатта жалғыз жүрмеңіз.

Қоштаушыңыз жоқ болса

Біле тұрып білмеңіз.

Құлдық ұрсаң дұшпанға,

Арылмайтын сорың бар

* * *

Наданға көзіңді салма,сағың сынар,

Дұшпанға сырыңды айтпа,түбіңе жетер.

* * *

Хан азса,халқын сатады,

1. 
   Төреқұлов Н., Қазыбеков М. Қазақтың би - шешендері. 1,2 - кітап-Алматы: Жалын 1993. – 400 бет.
   
2. 
   Үш жүздің билері. (Қазақтың атақты Төле би, Қазыбек би, Әйтеке билерінің шешендік өнері мен нақыл сөздері жайында) Қызылорда қаласы, 1998 жыл.
   

№ 11 Дәріс сабағы

І. Кіріспе

ІІ. Негізгі бөлім

а) Қазыбек Келдібекұлының өмірі мен қызметі

ә) Қазыбек бидің шешімдері

ІІІ. Қорытынды

Қазақ жұрты жаратылысынан шешендік өнерге бейім халық. Оның қиыннан қиыстыра, төтеннен төге сөйлейтін тапқыр да ақылды бейнелі де беделді, аталы да баталы, нақыл, қанатты ойлары жөнінде өзіміз де, өзгелер де таңдай қағып айтудамыз. Шешендігінің үстіне қазақ халқы – ақын халық. Түйеге мінгеннің төрт ауыз, атқа мінгеннің алты ауыз өлеңі бар демекші, кез-келген үлкен-кіші, әйелі еркек «ауылдың алты ауызынан», «қонақ кәде», «жар-жар», «бет ашар», «той бастарды» домбыраға салып термелей жөнеледі.

Би, шешендер даулы мәселені түйінді төрт-ақ ауыз сөзбен тындырып отырған. Тындырғанда да хатсыз, хабарсыз, ауызша жүзеге асып, бітіп жатқан.

Билер шешендігі біршама толық зерттелген сала. Шешендік өнерді зерттеген ғалымдар, шешендік өнерді билер сөзімен байланыстырып шешен – билердің ұтымды, тапқыр сөздерін көркем сөз ретінде қарастырылып келеді. Көркем де ойлы сөздің иелері шешен-билер мемлекет тағдырына араласып, ұлтының болашағы мен бірлігі жолында халқының тәуелсіздігі мен намысы үшін ауыздыға сөз, аяқтыға жол бермеген, сөйтіп қазақ даласында әрірек барсақ көшпенділер сахарасында темірдей тәртіппен ізгіліктің қанат жаюына, демократияның жандануына ат салысқан тұлғалар, қоғам қайраткерлері.

Сондықтан да халық өзінің от ауызды, орақ тілді, қарқынды қақ жара әділ билік айтатын шешен билерін ханнан бетер қадірлеп, сыйлап, олардың айтқан кесімді, бітімді сөздерін жадында сақтап келген. «Түгел сөздің түбі бір түп, атасы Майқы би», «Төле би былай депті», «Қаз дауысты Қазыбек би айтыпты», «Әйтеке би айтқан сөз екен» деп ауыздарынан тастамайды.

Тарихи жазба деректерге қарағанда, кемеңгер Қазыбек би 1667 жылы Сыр бойында дүниеге келген, 97 жасында, яғни 1764 жылы көз жұмған. Қаз дауысты Қазыбектің тегіне, затына сүйегіне зер салсақ, Орта жүздің Арғын тайпасының Қара кесек руынан шыққан. Әйгілі ділмар Шанжар абыздың немересі Бұлбұлдың шөбересі. Ал өз әкесі – Келдібек би. Анасының есімі – Тоқмейіл. Қазыбек биден Бекболат би, бұдан Тіленші би. Тіленші бидің баласы Алшынбай би (Құнанбай Қажының құдасы, Абайдың қайын атасы). Алшынбайдан Бәпи тарайды. Атақты әнші –композитор Мәди Бәпидің ұрпағы.

Қазыбек есімі халыққа қазақ пен қалмақ арасындағы шапқыншылық кезінде екі елдің арасына бітімші-бүтінші болған батыл елші, парасатты мәлімгерлер ретінде мәлім. Халық аңызына қарағанда, Қазыбек (он төрт жасында делінеді) Тайкелтір би бастаған қазақ елшілерінің құрамында қалмақ ханы Қоңтәжіге барып, батылдығымен әрі сөзге шешендігімен көзге түскен. Қазыбектің табандылығы мен тапқырлығының арасында ғана осы сапарда қазақ елшілері теңдікке жетіп, қалмақ шапқыншылары байлап әкеткен адамдарын, айдап әкеткен малдарын қайырып алып қайтады. Осы жолда Қазыбек «Қаз дауысты Қазыбек» деген құрметті атаққа ие болады. Қаз дауысты Қазыбектің бұл елшілік еңбегін Шоқан Уәлиханов та естіген. Ол «ХYІІІ ғасырдың батырлары туралы тарихи аңыздар» дейтін мақаласында былай дейді: «Үш жүздің батырларынан сіз кімді артық көресіз» деп Абылайдан сұрағанда ол былай деп жауап беріпті: «Бізге дейінгі екі кісіге таң қалуға болады. Олар тоқсан туысын тұтқыннан құтқарып алған қаракесек Қазыбек және тағы да осындай өзінің тұтқында кеткен адамдарын босатып алған Уақ Дербісәлі. Біріншісі Қалданның өзі алдына барып босатып алған, ал соңғысы өз ауылында жатып дұшпаннын қорқытып алдырған».

Қазыбектің қазақтың ұлы көршісі орыс елімен де татулық, достық қатынасты жақтағанын бейнелейтін аңыз әңгімелер мен жазба деректер бар.

Халық шежіресі бойынша, Қазыбектің Бекболат, Қазымбет, Базаргелді, Барқы, Сырымбет деген бес ұлы, Маңқан есімді бір қызы болған. Қазыбек қайтыс болғанда, осы қызы жоқтау айтқан екен.

Өсиет қылдың қазаққа,

Сарыарқа деген қонысың.

«Қалмақ, сартпен жауласпа,

Болмасын, - дедің, - жұмысың,

Өнерсіз өскен ел едің.

Біреу саған жау болса,

Паналауға жарайды.

Мынау көрші орысың,

Орыспенен жауласпа,

Есіңде болсын бұл ісім».

Қазыбектің шешендік, алғырлық, әзілдік қасиеті жеті жасынан-ақ көзге көріне бастапты дейді бір аңызда. Ас беріп, бәйге жарыс болып жатқанда бір құла қасқа жүздеген аттан озып келеді. Тойханада жүрген бір жігіт:

• 
  Мынау менің тай күнінде жоғалтқан бәсірем, - деп, оның шылауына орала кетеді. Бәйгеге қосып тұрған адам:
  
• 
  Өзімнің құла биемнен туған атым, - деп оған жеңіс бермейді. Осы арада дау-жанжал туады.
  

• 
  Келдібек биге жүріңдер, - деп ертіп барады. Келдібек екі жағын сұрастыра келіп, не істерін білмей отырып қалады.Сонда әкесінің жанында отырған жеті жасар Қазыбек екі даугерге қарап:
  
• 
  Қандай дәлелдерің бар, айтып көріңдерші? – дейді. Құла қасқаны бәйгеге қосқан кісі:
  
• 
  Енесін бір көрсем, одан туған төлді дәл айта аламын. –дейді .
  

• 
  Мал бағып өскен қазақпыз ғой. Енесін көріп төлін, төлін көріп енесін айнытпай табамын.
  
• 
  Олай болса, - дейді Қазыбек бала, - анау көгендеулі тұрған қозы, лақтан екеуің екі қозы ағытып әкеліңдер?! Екі жігіт жарайды деп, көргеннен екі қозы жетектеп келеді.
  

Екеуі өріске барып, екі саулықты әкелді.

• 
  Қозыны енесіне салыңдар, - дейді бала. Атқосқан жігіт қозысын енесіне салса, әлгі әкелген саулығы алмайды. Қозы да жеріп қашады. Ал «тайында жоғалтқан бәсірем» деген жігіт қозысын саулыққа сауса, иіскелеп, қозыны емізіп тұра қалады. Сонда Қазыбек атқа иелік етіп жүрген кісіге:
  
• 
  Ал, ағайын, мына жігіттің мол тапқыштық қасиетіне күмәныңыз бар ма? – деп сұрайды. Ол төмен қарап үндемей қалады. Қазыбек көпшіліке қарап:
  
• 
  Қане, жұртшылық, бұған сіздер қалай қарайсыздар? – дегенде айнала төңіректеп тұрғандар:
  
• 
  Бала дәл шешім айтты, атасына рахмет, бәйге тай күнінде жоғалтқан жігіттікі десіп, тарапты.
  

Жантай деген бай малшысымен төбелесіп, сол төбелесте байдың бір күрек тісі сынады. Малшы «сенен шығамын» деп ақысын сұрайды. Бай «тісімді сындырдың, соның төлеуі үшін алдым» деп ақысын бермейді.

Жантай тұрып:

Мынау менің жолшым еді, өзіммен төбелесіп, бір күрек тісімді сындырды.

Бұның құнын сұрасам бермейді

Жалға жүрген ақымды бер деп

Жүр, - дейді. Сонда малшы тұрып:

Мен жалға жүрдім Жантайға,

Бір тай алмақ болып алты айға

Бір асына жарытпады

Мен күшіме жарытпадым

Сонан барып төбелес туды,

Жазым боп күрек тісі сынды.

- Байдың аты бай емес пе, ақымды бермейді, үйінен қуады. Би ата әділдігіңізге жүгінгелі келдім, - деп сөзін аяқтапты. Бұл дауға Қазыбек мынадай билік айтыпты:

- Ас адамның арқауы еді. Жантай асқа жарытпаған соң малшыға күш қайдан дарысын. «Аш кісі ұрысқақ» деген төбелістің шығуына да өзің себепкер болғансың. Сондықтан мынаның ақысын бер, күрек тісің құнсыз. Еркектің қалған тісі аман болса, бір күрек тістен келер кемшілік жоқ. Ал әйелдің күрек тісі, әрі көркі әрі жіп қиятын қаруы, - дейді.

* * *

- 1 –

Ақылшы болса, ағайың жақын.

Бауырмал болса, інің жақын,

Инабатты болса, келінің жақын.

Алдыңа тартқан адал асың,

Қимас жақын - қарындасың.

Сыбайлас болса, нағашың жақын.

Адал болса, досың жақын,

Еркелейтін немерең жақын.

Жан серігің жас кезеңнен,

Бәрінен де әйелің жақын.

- 2 -

Құт береке - атаң қымбат,

Аймалайтын - анаң қымбат,

Мейірімді - апаң қымбат,

Асқар тауың - әкең қымбат,

Туып-өскен елің қымбат,

Ұят пенен ар қымбат,

Өзің сүйген жар қымбат.

- 3 -

Арадан шыққан жау қиын,

Шанышқылаған сөз қиын.

Дәл осындай жағдайда,

Пана болмас өз үйің.

Жазылмаса дерт қиын,

Іске аспаған серт қиын,

Ақылыңнан адасып,

Өзің түскен өрт қиын.

Тентек болса ұл қиын,

Не істеріңді біле алмай,

Ашиды сонда бас миың.

Қаз дауысты Қазыбек аталып бүкілі қазақ даласына атағы жайылған. Қазыбек бабамыз 1764 жылдың желтоқсан айында өзінің қыстауы Теректі бұлақ басында 97 жасында дүниеден қайтты. Ел-жұрт бірнеше күн аза тұтқан.

Бұл айтылғандардан қорытынды шығаратын болсақ – Қазыбек Келдібекұлы кезінде қазақ халқын жапсарлас қалмақ, өзбек және орыс елдермен тату көпшілікке шақырған және Қазақстанның Ресейге қосылуына ат салысқан өз заманының озық ойшылы, Қоғам қайраткері болған.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1.Төреқұлов Н., Қазыбеков М. Қазақтың би - шешендері. 1,2 - кітап-Алматы: Жалын 1993. – 400 бет.

2.Үш жүздің билері. (Қазақтың атақты Төле би, Қазыбек би, Әйтеке билерінің шешендік өнері мен нақыл сөздері жайында) Қызылорда қаласы, 1998 жыл.
№12 Дәріс сабағы

Тақырыбы: Әйтеке Бәйбекұлы (1683 – 1722)

Жоспары:

1.Әйтеке бидің өмірі

2. Әйтеке бидің шешендік сөздері

3. Әйтеке бидің тапқырлығы

Әйтеке (шын аты Айтық) Бәйбекұлы (1683 – 1722). Кіші жүзден шыққан қазақтың атақты шешен биі.

Қазақ шежіресінде Жаңарыстың бір аталарынан Алшын одан Сарыбас, Пұсырман, Шеңгір, Төртқара шығады. Төртқарадан Қарашы, одан Сейтқұл. Сейтқұлдан сегіз бала болған. Соның бір кезінде Самарханды билеген Жалаңтөс батыр еді.

Әйтеке сол Жалаңтөстің немересі. Ақшаның үшінші баласы Бәйтектен туған. Ақша Жалаңтөс батырдың әкесі бір, шешесі бөлек туысы екен.

Әйтекенің шыққан тегі жөнінде тағы бір шежіре бар. Оны Қызылорда облыстық тарихи және мәдениет қоғамның төрағасы Шайхислам Серікбаев («Егеменді Қазақстан», 8 ақпан 1992 жылы) жазыпты:

«Әлімнің алты баласының біреуі Қарамашақ. Одан Оразгелді Ораз, Жаншұқыр Қараш деген төрт бала туады. Қараштан екі бала – Ақпан, Тоқпан. Тоқпаннан үш бала – Тоғамыс, Шобан, Сейтқұл. Сейтқұлдың бәйбішесінен (Сырым кемпірден) Сейтмәмбет, Төлеш, Ақша. Тағы бір әйелінен (қара кемпірден) Жалаңтөс Дүйсенбай, Матай, Түрікмен, Қоян туады. Бұларды «сегіз Сейтқұл» дейді. Ақшадан алты бала - Шал, Бәйбек, Қонысбек, Жоламан, Бекпенбет, Бөкенші туады. Бәйбектен үш бала - Кешубай, Қашқын, Әйтеке тарайды».

Әйтеке бидің қай ауылда, қай жылы туғаны әзірше анық емес, әркім әртүрлі жазып жүр.

Әйтеке би жөнінде белгілі жазушы Әбіш Кекілбаев өзінің «Егеменді Қазақстан» газетінің арнайы тапсыруы бойынша жазған «Әйтеке би» атты (1991 жылы 23 қараша) жан-жақты зерттеп толғана отырып, Әйтеке би қақында көптеген жайларды анықтай түскен. Бүкіл қазақ сахарасын таңыртқан әйгілі «Елім-ай» әнінің дастанының авторы атақты Толыбай сыншының баласы Қожаберген:

«Өткен жылы Әйтеке би дүниеден өтті

Келгенде елу алты жасқа ажал жетті.

Бағыну бір көсемге дұрыс қой деп,

Боларын осы апаттың болжар етті

Өткен күн ойлағанмен қайта оралмас,

Ұшқан бақыт басыңа қайта қонбас.

Өсиетін Әйтекенің естеріне алып,

Қазыбек,Төле, Ақсуат шайқады бас, -деп жырлапты.

Бұл жерде Төле би, Қаз дауысты Қазыбек би болса бүкіл қазақ жұртына атағы белгілі бас билер. Ал Ақсуат би Әйтеке би қайтыс болғаннан кейін соның орнына сайланған Кіші жүздің аға биі.

Әйтекеге шешендік тапқырлық өнер бала кезінен дарыса керек.

Қозы бағып жүрген жас кезінде Әйтеке үш аттылы жолаушыға жолығады.

• 
  Ассалаумағалейкум, ағалар?
  
• 
  Әликімүссалам.
  
• 
  Кімнің баласысың?
  
• 
  Бәйбек баласымын.
  
• 
  Бәйбектің баласы болсаң, білетін шығарсың, Қосуақ бидің ауылы қайсы?
  
• 
  Айтайын, онда не шаруаларыңыз бар еді?
  
• 
  Ойнап жүрген баламызды осы елдің бір адамның аты теуіп өлтіріп, соған құн даулап Қосуақ биге жүгінгелі келеміз.
  
• 
  Қосуақ бидің үйі анау тұрған боз үй. Егер балаңызды ат босағада тепсе бүтін құн, жабықта тепсе жарты құн, түзде тепсе төрттің бірін аласыздар. Қосуақ би де осыны айтар, осылай демесе осып айтар жолдарыңыз болсын, - депті, әлгілі бала.
  

• 
  Баламды ат босағада тепті, - десе, екінші даукес:
  
• 
  Жабықта тепті, -депті. Би айыпкерге «сөйле» дейді. Сонда айыпкер кісі:
  
• 
  Атым босағада да, жабықта да тұрған жоқ. Анадай жердегі кермеде байлаулы тұр еді. Біз үйде шай ішіп отырсақ, апыл-тапыл басып жүрген жас бала аттың артына барып, құйрығынан ұстай бергенде, ат теуіп өлтіріпті. Бұған мен кінәлі емеспін. Баланың шешесі кінәлі. Айдалада байлаулы тұрған аттың астына баласын неге жібереді? – депті. Сонда Қосуақ би:
  
• 
  Баланы ат босағада да, жабықта да емес, түзде тепкені анықталды. Айыпкер құнның төрттен бірін төлесін, - деп билік айтыпты. Сонда өлген баланың әкесі:
  
• 
  Япырым-ай, осы билікті бізге жолда кездесіп, жөн сілтеген бір қойшы бала айтып еді. Түбінде сол бала елді аузына қаратқан би болар, - деген екен.
  

• 
  Айтық Бәйбекұлы әлі Әйтеке аталмаған жас кезінде Қазыбек биге жолығыпты дейді ел. Сонда ел билегеніне араласып, атағы жайылып қалған аға би:
  

Елінің оңы болады.

Атадан жаман ұл туса,

Келінің соңы болады. –

деген, сен сол ұлдың қайсысы боласың? – депті. Сонда оның алдына жүгініп отыра кеткен Айтық:

Ораздының кәрісі,

Қартайғанда қазына болады.

Аразданың кәрісі,

Қартайғанда қазымыр болады,- демекші, сіз өзіңіз соның қайсысы боласыз? – деп қарсы сұрақ қойыпты.

Қаз дауысты Қазыбек Қаражігіттің батылдығына риза болыпты:

• 
  Е, е, жігітім, халық сөзімді тыңдаса, қазынасы болармын, - дейді Қаражігіт:
  
• 
  Мен де, халқым, қаласа, елімнің оң сөйлер ұлы болармын, - деп, орнынан тұрып Қазыбек ағасына қайта сәлемдесті, - дейді.
  

Әйтеке бидің шешендік сөздерін қастерлей жинап, мақала жазған білгір ғалым Балтабай Адымбаев ол жөнінде былай жазады:

«Қазақ руларының басын біріктіріп, бір орталыққа бағындырған және туысқан қазақ, қарақалпақ, қырғыз халықтарын одақтастырып жоңғар-қалмақ шапқыншылығына қарсы бірыңғай халық майданын құрған Тәуке ханның кеңесші, көмекшілерінің бірі Әйтеке болған. Сайып келгенде, Әйтеке шешендігімен бір кезінде ел басқарған, заң жасасқан феодалдық қазақ мемлекетін құрысып нығайтуға үлес қосқан қоғам қайраткері (Б.Адамбаев, Ел аузынан. 1989, 48 бет)

Әйтеке бидің артында қалған қайсыбір шешендік мұраларды алып қарасақ, одан ел қамын, өзінің туған халқының зар мұңын жеп айтқан ой пікірін аңғарамыз. Бұған оның Ормамбет биге айтыпты дейтін мына сөзі дәлел:

-Бай болсаң халқыңа пайдаң тисін,

Батыр болсаң жауға найзаң тисін.

Бай болып елге пайдаң тимесе,

Батыр болып жауға найзаң тимесе,

Елден бөтен үйің күйсін!..

Әдебиет, өнер тарихында рухани таза болмысы мен турашылдығымен, даналығымен, күйлі қуатты әрі сымбатты сөздерімен аты аңызға айналған ақыл-ой алыптарының бірі - Алшын Әйтеке би. Ол ұлттың біртұтастығын сақтаған мемлекеттің ірге тасын көркейте қалаған, елінің есендігімен еңсесі биік болуы үшін қайраткерлік, санаткерлік - мәмлегерлік, батылдық шешендік өнерінің күш қуатын мейлінше сарқа пайдаланған текті тұлға.

Әйтеке биді Үйсін би мен Қаракесек Қазыбек биден кіші деп айтып та, жазып та жүр. Алайда ол жайлы ХYІІІ ғасырдың басында болған ұлы оқиғаларда, атап айтқанда, «ақтабан шұбырынды» жылдарында я болмаса Әбілхайыр ханды Барақ сұлтан өлтірген шақта, әйтпесе орыс-қазақ қатынастарында бір де бір жазылған нақты дерек көрсетілмейді.

Әйтеке бидің үлкендігі турасындағы мынадай бір жәйтті Мәшһүр Жүсіп «Даналар» атты өлеңінде келтірген:

Қазыбек, Әйтекедей көсем өткен,

Әлдибек, Айтпай, Майлы шешен өткен.

Жолы үлкен, жасы кіші Төле бидің,

Әйтеке, Қаздауысты Қазыбектен.

Қазақ халқының білгір шежіресі Қожаберген жыраудың «Елім-ай» дастанында (ХYІІІ ғ.) Әйтекенің елу алты жаста дүниеден өткені келтірілген.

Әйтеке би артына сөз қалдырған, есімі ел жадында сақталған қазақ шешендерінің бірі. Шоқан Уәлиханов белгілі билердің бірі ретінде Әйтекенің есімін Төле бимен қатар атайды.

Қазақ руларының басын біріктіріп бір орталыққа бағындырған және туысқан қазақ, қарақалпақ, қырғыз халықтарын одақтастырып жоңғар-қалмақ шапқыншылығына қарсы біріңғай халық майданын құрған Тәуке ханның кеңесшісі, көмекшілерінің бірі Әйтеке болған. Сайып келгенде, Әйтеке – шешендігімен бірге кезінде ел басқарған, заң жасасқан, феодалдық қазақ мемлекетін құрысып нығайтуға үлес қосқан қоғам қайраткері.

Өрелі өркениетті бір тұтас мемлекет болу үшін ынтымақ, бірлік ауадай қажет екені ежелден белгілі. Өйткені ел ішінде ауыз бірлік болса, берекелі мағыналы істер мол болады.Адамның жүйкесі тозбайды, жұмысқа ерекше қабілеті артады, өмірін кеңейтеді, елін есейтеді. Бұл орайда халық қазанын қайнатқан Әйтеке бидің мәні мен сәні үйлескен мына бір күйлі қуатты лебіздерінде дүниетаным тереңдігі, алысты болжар көрегендігі айқын көрініс тапқан.

1. 
   Ағасы келсе ардақтап атын байлағандай,
   

Тындырымды інісі болса,

Қанат құйрығы сай болып,

Көңілі жай болып,

Ағаның алар тынысы болса.

Інінің міндеті - басқару,

Ағаның реті – бас бағу емес пе?

2. 
   Екі адам керіссе, оның арты қызыл шоқ.
   
3. 
   Біз-үш жүз керіспейік, келісейік.
   

Хандық түгел, ондық та жоқ.

Мен – 29 рудан құралған кіші жүзбін,

Әрі көппін, әрі батырмын, әрі бимін.

Керісер болса, осы үшеуі маған – жайсыз,

Сендерге жоқ.

Енді бір аңызда ауылына келіп отырған Төле би мен Қазыбек Әйтеке баладан «жігіттің жақсысы қандай болады?» - деп сұрапты.

• 
  Дұрыс сөзге тоқтай білген, басқаны сөзіне тоқтата білген, - дейді Әйтеке.