Қаржылық Есептілік Аудитіне Қатысты Әдептану Талаптар

A14.  Аудитор лайықты әдептану талаптарына сәйкес, тәуелсіздікпен, аудит бойынша қаржылық есептілікпен қатысы бар талаптарын қоса алғанда келуі тиіс. Әдетте, лайықты әдептану талаптары қаталырақ болатын ұлттық талаптармен бірге қаржылық есептілік аудитімен қатысы бар Бухгалтерлердің Халықаралық Федерациясы Кәсіби Бухгалтерлердің Әдеп Кодексі (ИФАК Кодексі) A және B бөлімдерін қамтиды.

A15. Қаржылық есептілік аудиті орындалуы кезінде ИФАК Кодексі А бөлімі аудиторға қатысы бар лайықты кәсіби әдеп терең қағидаларын енгізеді және анау қағидаларды қолдану концептуалді шеңберін береді. ИФАК Кодексі бойынша аудитор талап етуі тиісті терең қағидалар мынадай:

(a) Адалдық;

(b) Әділдік;

(c) Кәсіби құзырет және лайықты сақтап қалу;

(d) Құпиялылық; және

(e) Кәсіби мінез-құлық.

ИФАК Кодексі В бөлімі концептуалді шеңбері қалай ерекше жағдайларда қолданылуы тиіс екенін сүреттейді.

A16. Аудит бойынша келісім жағдайында қоғамдық мүдде және ИФАК Кодексі бойынша аудитор аудиттеленетін субъекттен тәуелсіз болуы тиіс. ИФАК Кодексі бойынша тәуелсіздікті ой-пікірдің тәуелсіздігінен және өз тәуелсіздігінен тұрады. Субъектінен аудитордың тәуелсіздігі аудиторға бұл пікірдің беделін түсірусіз аудиторлық пікірді қалыптастыруға мүмкіншілік туғызады. Тәуелсіздік аудитордың адалдықпен қызмет етуге, адал болуға және кәсіби скептицизм мінез-құлығын қолдауға қабілеттілігін жақсартады.

A17. Сапаны Бақылау Халықаралық Стандарттары (СБХС 1³⁸), немесе аз дегенде, қатал болып табылатын³⁹ ұлттық стандарттар аудиторлық келісімдер сапасын бақылау жүйесін қолдау және қою жауапкершіліктерімен қамтылған еді. Фирма және қызметкерлеріне лайықты әдептану талаптарына, сонымен қатар тәуелсіздік талаптарына сәйкес келуі туралы ақылға қонымды сенімділік беруге арналған саясаттарын және шараларын жасауы тиіс⁴⁰. АХС 220 лайықты әдептану талаптары бойынша жоба бойынша серіктестің жауапкершіліктерін көздейді. Мыналар, керек болғанда, қадағалау мен жөнін білу арқылы жоба бойынша жасақтың мүшелеріне байланысты әдептану талаптарға сәйкессіздігі бойынша дәлелдерге сақ болуды қамтиды; егер мәселелер жасақтың мүшелері әдептану талаптарына сәйкес келетін емесін анықтайтын жоба бойынша жасақтың мүшелері назарына салса лайықты әрекетті шешуді және аудиторлық келісімге қолданылатын тәуелсіздік талаптарына сәйкестік бойынша қорытынды жасауды ендіреді⁴¹. Фирма немесе басқа тараптар берген ақпарат өзгеше ұсынғанше, жеке аудиторлық келісімге қолданылатын сапаны бақылау шарасына қатысы бар талаптарын қанағаттандыруда фирманың сапасын бақылау жүйесіне сүйенуге құқығы бар дегенін АХС 220 мойындап отыр.

Кәсіби Скептицизм (Сілт: Пар. 15)

A18. Кәсіби скептицизм сақ болатындықты қамтиды, мысалға:

• Өзге аудиторлық дәлелдерге қайшы келетін аудиторлық дәлелдер.

• Құжаттар сенімділігінен және аудиторлық дәлелдерде қолданылуға тиіс анықтама ақпаратқа жауаптарынан күдіктенетін ақпарат.

• Болуы мүмкін алаяқтықты анықтауға арналған жағдайлар.

• АХС стандарттарымен талап ететін анаулармен қосымша, аудиторлық шаралар қажеттілігін ұсынатын жағдаяттар.

A19. Егер аудитор, мысалға, тәуекелдіктерді төмендетуге тиіс болса, кәсіби скептицизм қолдау аудит барысында қажет болады:

•  Әдетте болмайтын оқиғаларды қадағалау.

• Аудиторлық қадағалаулардан қорытындыларды жасағанда жасалған қорытындыларды жинақтау.

• Аудиторлық шаралар деңгейін, мерзімдерін, және сипатын белгілеу және нәтижелерін бағалау барысында лайықсыз болжамдарды пайдалану.

A20. Кәсіби скептицизм аудиторлық дәлелдерді сын бағалау үшін маңызды болып табылады. Бұл шиеленіскен аудиторлық дәлелдер және құжаттардың сеніміділігі және анықтамаға берілген жауаптар және басшылықтан басшылыққа уәкілетті адамдардан алынған өзге ақпарат туралы зерттеулерді қамтиды. Оқиғалар мәнмәтіндегі алынған аудиторлық дәлелдер тиімділігін және жеткіліктілігін қамтитын болады; мысалға, алаяқтық тәуекелі бар болу жерінде және алаяқтыққа тартылған испаты бар жеке құжат жағдайында бұл елеулі қаржылық есептілік сомасы тек қана өзі қуаттайтын дәлел болып табылады..

A21. Егер аудитордың кері пікірге сену себебі бар болса, аудитор кәдуілгі сияқты жазулар мен құжаттарды қабылдауы мүмкін. Әйтсе де, аудитор аудиторлық дәлелдер сияқты қолдынылуға тиіс ақпараттың сенімділігін қарастыруы тиіс.⁴² Егер ақпараттың сеніміділігі немесе мүмкін болуы алаяқтық туралы айқындағыштар бар болса, (мысалға, егер аудитор аудит барысында анықталған оқиғалар себебімен құжаттың сенімді емесіне сенетін болса немесе құжат қолдан жасалғанына сенетін болса), аудитор АХС стандарттары бойынша әр қарай зерттеуі тиіс және мәселелер шешілуі үшін қандай да бір өзгерістерді мен қосымша әрекеттерді жасау қажеттілігі бойынша шешім қабылдауы тиіс.⁴³

A22. Аудитор субъекттің басшылығы мен басшылыққа уәкілетті адамдар адалдығы және әділдігі өткен тәжірибесін көзге ілмеуге тиісі жоқ. Атап айтқанда, субъект басшылығы мен өкілетті тұлғалар адалдығы және әділдігі сенімділігі біресе аудиторды кәсіби скептицизм қолдау қажеттілігінен босатпайды, біресе шамалы сендірерлік аудиторлық дәлелдермен риза болуына мүмкіндік бермейді.

Кәсіби Пікір (Сілт: Пар. 16)

A23. Кәсіби пікір аудитті лайықты түрде жүргізу үшін маңызды болып қалды. Осыған сәйкес, деректер және оқиғалар туралы тәжірибесі және білімі жоқ болғанда, аудит барысында талап етілетін лайықты әдептану талаптарын және АХС стандарттарын және хабар етілген шешімдерді түсіндіруі тиіс. Кәсіби пікір шешімдер қабылдау үшін маңызды болып табылады:

• Маңыздылық пен аудиторлық тәуекелдік.

• АХС стандарттары талаптарына сәйкес келу үшін қолданылатын аудиторлық шаралар деңгейі, мерзімдері мен сипаты және аудиторлық дәлелдер жинақталуы.

• Жеткілікті аудиторлық дәлелдер алынды ма; және АХС мақсаттарына жету, сонымен қатар аудитордың жалпы сипаттағы мақсаттарына жету үшін қосымша әрекеттер жасалуы қажет пе.

• Субъекттің қолданылатын қаржылық есептілік қолдану кезінде басшалықтың пікірілерін бағалау.

• Алынған аудиторлық дәлелдер негізінде қорытындыларды жасау, мысалға, қаржылық есептілік даярлау кезінде басшылық жасаған бағалар барабарлығын бағалау.

A24. Аудитордың іліктілігі, білімі және тәжірибесі лайықты пікірлерге жету үшін керекті құзыреттерін дамытуға көмектесетін болса, аудитордан күтілетін кәсіби пікірдің ерекшеленетін сипаты аудитормен орындалуы тиіс.

A25. Қалайда кәсіби пікір орындалуы аудитор білетін деректерге және оқиғаларға негізделе отырады. АХС 220⁴⁴ талап ететіндей, аудит барысында, лайықты деңгейде фирманың ішінде немесе сыртында жоба бойынша жасақтың мүшелелері арасындағы жоба бойынша жасақтың басқалар арасындағы даулы немесе талас мәселелер бойынша кеңестер аудиторға хабар етуге және лайықты пікірлерін жасауға көмектеседі.

A26. Егер жасалған пікірі аудиттің және есеп-қисап қағидалары құзыретті қолданысын сүреттей алса және аудитордың есебі шығарылғанға дейін аудитор біліп қоятын деректермен және оқиғалармен сәйкес келетін болса, кәсіби пікір баға қойыла алады.

A27. Кәсіби пікір аудит барысында жасалуы керек және құжатталуы тиіс. Атап айтқанда, аудитпен алдағы қатысы жоқ болатын кезінде, аудитор аудит барысында⁴⁵ пайда болатын елеулі мәселелер бойынша қорытындыларды жасағанда, маңызы бар кәсіби пікірлерін білу және түсіну үшін аудиторлық құжаттаманы дайындауы тиіс. Кәсіби пікір келісімнің оқиғаларымен және деректерімен немесе жеткілікті аудиторлық

дәлелдермен қолданылмайтын шешімдер негіздемесі сияқты қолданылуы тиіс емес.

A28.  Аудиторлық дәлелдер аудитордың пікірін және есебін қолдау үшін маңызды болып табылатын. Бұл сипаты бойынша тұтас болып табылатын және әдетте аудит барысында орындылатын аудиторлық шаралардан алынатын болады.

Бұл тағы басқамен алдағы аудиттер сияқты өзге көздерден немесе клиенттің толассыздығы және қабылдатуы үшін сапа бақылау бойынша фирманың шараларынан алынған ақпаратты қамтиды (егер аудитордың пікірі бойынша ағымдағы аудиттің сәйкестігіне әсері тигізе алатын алдағы аудиті уақытынан бері өзгерістер енгізілді ме⁴⁶). Субъектінің ішіндегі және сатысындағы өзге көздерге қосылып жүрсе, субъекттің есеп-қисап жазулары аудиторлық дәлелдердің маңызды көзі болып табылады. Сонымен қатар, аудиторлық дәлелдер сияқты қолданылуы мүмкін ақпарат субъектпен шақырылған немесе таратылған сарапшымен дайындалған болды. Аудиторлық дәлелдер басшылықтың мәлімдемелерін қолдайтын ақпаратпен бірге сондай мәлімдемелерге қайшы сөйлейтін ақпаратты қамтиды. Осыған сәйкес, кейбір жағдайларда ақпараттың жоқ болуы (мысалға, сұралатын ұсынылу беруге басшылықтың бас тартуы) аудитормен қолданылып, сөйтіп, аудиторлық дәлелдерді құрастырады. Аудитордың пікірі құрастырылу барысында аудиторд жұмысының көпшілігі аудиторлық дәлелдерді алудан және бағалаудан турады.

A29. Аудиторлық дәлелдер жеткіліктілігі және мақсаты сабақтас болады. Жеткілікті аудиторлық дәлелдер сандық мөлшер болып табылады. Бұрмалау тәуекелдігі аудиторлық бағалауы (неғұрлым тәуелдіктер жоғарғы болса, соғұрлым аудиторлық дәлелдер көбірек жасалуы керек) және сондай аудиторлық сапасы қажетті аудиторлық дәлелдер санына әсерін тигізе алады (неғұрлым сапасы жоғарырақ болса, соғұрлым азырақ талап етіледі). Көбірек аудиторлық дәлелдер алуы нашар сапасы орнын толтыра алмайды.

A30. Лайықтылығы аудиторлық дәлелдер сапасы мөлшері болып табылады; бұл аудитордың пікіріне негізделетін қорытындыларға қолдау кезінде оның сәйкестігі және сенімділігі болып табылады. Дәлелдердің көздері мен сипаты олардың сенімділігіне әсерін тигізіп, дәлелдер жеке жағдайларға тәуелді болады.

A31.  Егер жеткілікті лайықты аудиторлық дәлелдер қолайлы төменгі деңгейге дейін аудиторлық тәукелдікті төмендету үшін алынды ма; аудиторға

адитордың пікірлері бойынша лайықты қорытындыларды жасауға көмектеседі ме. Бұл кәсіби пікір мәселесі болып табылады. АХС 500 және өзге АХС стандарттары аудит барысында жеткілікті және лайықты аудиторлық дәлелдерді алу бойынша аудитордың пікірлері бойынша қосымша талаптарын қояды және былайғы нұсқаулық береді.

Аудиторлық Тәукелдік

A32.  Аудиторлық тәуекелдік елеулі бұрмалау тәуекелдігі және анықтай алмау тәуекелдігі қызметі болып табылады. Тәуекелдік бағалауы аудит барысында алынған дәлелдер және мақсаты үшін қажетті болатын ақпаратты алуға арналған аудиторлық шараларға негізделетін еді. Тәуекелдік бағалауы нақытылы өлшеуден бөлек кәсіби пікір мәселесі болып табылады.

A33. АХС мақсаттарында, олар жоқ болғанда, қаржылық есептілік елеулі түрде бұрмаланғанда, аудиторлық тәуекелдік аудитор білдіретін тәуекелдікті ескере отырмайды. Әдетте тәуекелдік елеулі емес болады. Бұдан былай, аудиторлық тәуекелдік аудит үдерісіне қатысы бар техникалық термин болып табылады; сот даулары нәтижелерінде шығындарды, жаман жариялауды, немесе қаржылық есептілік аудиті бойынша пайда болатын басқа мәселелермен қосылып, аудитордың іскерлік тәуекелдіктеріне қатысқан емес.

Елеулі Бұрмалау Тәуекелдігі

A34. Елеулі бұрмалау тәуекелдігі екі деңгейлерде бар болуы мүмкін:

• Жалпы қаржылық есептілік деңгейі; және

• Транзакциялар топтары, сальдолар, және ашылымдары үшін растау деігейі.

A35. Елеулі түрде тұтастық сияқты қаржылық есептілікке қатысы бар жалпы қаржылық есептілік деігейіндегі елеулі бұрмалау және көптеген растауларға ықтимал әсерін тигізе алатын.

A36. Растау деңгейіндегі елеулі бұмалану тәуекелдігі лайықты аудиторлық дәлелдері алуға арналған былайғы аудиторлық шаралар ауқымын, мерзімдерін және сипатын анықтау үшін баға қойылады. Бұл дәлелдер аудиторға аудиторлық тәуекел қолайлы төменгі деңгейінде қаржылық есептілік бойынша пікірін білдіруге көмектеседі. Аудиторлар елеулі бұрмалау тәуекелдіктері баға қойылу мақсатына жету бойынша әр түрлі әдістеріді қолданады. Мысалға, аудитор математикалық қатынастарында анықтай алмау тәуекелі қолайлы төменгі деңгейіне жету үшін аудиторлық тәуекелдік құрамдас бөлімдері ортақ қатынастарды білдіретін модельді қолдана алады. Аудиторлық шараларды жоспарлағанда, кейбір аудиторлар пікірлері бойынша бұл моделді пайдалы деп есептейді.

A37. Растау деңгейіндегі елеулі бұмалау тәуекелі екі құрамдас бөлімдерден тұрады: бөлінбес тәуекелдік және бақылау тәуекелдігі. Бөлінбес

тәуекелдік мен бақылау тәуекелдігі субъектінің тәуекелдіктері болып есептеледі; олар қаржылық есептілік аудитінен тәуелсіз болуы мүмкін.

A38.  Бөлінбес тәуекелдік кейбір растауларға жоғарғы және транзакциялар топтарына, сальдоларға және ашылымдарға қатысқан болып табылады. Мысалға, бұл комплексті есеп-қисаптарға немесе елеулі бағалау белгісіздігіне бағынатын бухгалтерлік бағалардан алынған сомалардан туратын қаржылық ақпараттан жоғары болуы мүмкін. Іскерлік тәуекелдіктерді көтеретін сыртқы жағдайлар тағы басқамен бөлінбес тәуекелдіктерге әсерін тигізе алады. Мысалға, технологиялық жетілдірулер жеке өнімді тоздырып, осыған сәйкес керек-жарақ бойынша бағалар көтеріле алады. Барлық немесе кейбір транзакциялар топтарына, сальдоларға және ашылымдарға қатысқан субъекттің және ортасының ықпалдары арнайы растауға қатысқан бөлінбес тәуекелдікке әсерін тигізе алады. Сондай ықпалдар, мысалға, операцияларды жалғастыру үшін айналымдағы капитал жетіспеушілігі немесе іскерлік сәтсіздігі үлкен сан арқылы сүреттелгені нашар болып кеткен өнеркәсіпті қамтиды.

A39. Бақылау тәуекелдігі субъекттің қаржылық есептілігі дайындалуымен байланысты субъекттің мақсаттарына жетуге қауіп келтіруі мүмкін анықталған тәуекелдіктерді жоюы тиіс басшылықтың ішкі бақылауын қолдау, енгізу және өндеу тиімділігі қызметі болып есептеледі. Қызмет етілуіне және өнделуіне қарамастан, ішкі бақылауы бөлінбес шектеулері себебімен қаржылық есептілік елеулі бұрмалауын жоя алмай, тек қана төмендетеді. Бұл адами қателер мүмкіндігін, немесе бәтуаласу арқылы немесе лайықсыз басшылық назарына алмау арқылы алдасқан бақылауларды қамтиды. Әлдебір бақылау тәуекелдігі ылғи бар болады. АХС стандарттар орындалуы тиісті маңызды шаралар деңгейін, мерзімдерін, сипатын анықтау кезінде бақылаулар қызметтегі тиімділігін аудитор тестілеуі тиісті жағдайларды қамтамасыз етеді.⁴⁷

A40.   АХС стандарттары әдетте бөлінбес және бақылау тәуекелдігі жекеше түрде қарамай, «елеулі бұрмалау тәуекелдігі» құрамды бағалауына қатысы бар. Осыған сәйкес, аудитор артық көрінетін аудитордың әдістемесіне және тәжірибелік пікірлеріне байланысты бөлінбес тәуекелдік мен бақылау тәуекелділік құрамды немесе жеке бағалауды орындай алады. Елеулі бұрмалау тәуекелдіктері бағалауы сандық көрсеткіштер ретінде, мысалға, пайыздар немесе сандық емес көрсеткіштер ретінде көрсетілуі мүмкін. Қалайда тәуекелдіктерді лайықты түрде бағалау үшін аудитор қажеттілігі оларды орындау керекті түрлі әдістерімен салыстырғанда маңызды болып табылады.

A41.    АХС 315 қаржылық есептілігі мен бекіту деңгейлеріндегі елеулі бұрмалаушылықтардың тәуекелдігін анықтау бойынша нұсқау және талаптарды ұсынады.

A42.  Аудиторлық тәуекелдіктің аталмыш деңгейі бойынша анықтай алмау тәуекелдігінің қолайлы деңгейі бекіту деңгейіндегі елеулі бұрмалаушылықтардың бағаланған тәуекелдіктеріне теріс қатынасы бар. Мысалға, аудитор пікірінше елеулі бұрмалану тәуекелдігі анағұрлым жоғары болса, қолданыстағы анықтай алмау тәуекелдігі соғұрлым елеусіз болады, атап айтқанда, аудитор алған дәлелдер сенімді болады.

A43.   Анықтай алмау тәуекелдігі аудиторлық тәуекелдікке қолайлы төменгі деңгейге дейін төмендетуге арналған аудиторлық шаралар ауқымына, мерзімдеріне және сипатына қатысы бар. Атап айтқанда, бұл аудиторлық шара тиімділігі және аудитормен қолданылуы қызметі болып табылады:

• лайықты жоспарлау;

• жоба бойынша жасаққа қызметкерлердің сай тағайындалуы;

• кәсіби скептицизм қолданысы; және

• орындалған жұмыс аудитін қадағалау мен шолу аудиторлық шаралар және қолданысы тиімділігін жақсартуды және аудитор лайықсыз аудиторлық шараны таңдауы мүмкіндігін төмендетуді көздейді, лайықты аудиторлық шараларды қиянат етеді немесе аудиторлық нәтижелерді дұрыс емес түсіндіреді.

A44. АХС 300⁴⁸ және АХС 330 қаржылық есептілік аудитін жоспарлау және бағаланған тәуекелдіктерге аудитордың жауаптары бойынша нұсқаулықты және талаптарды қамтамасыз етеді. Анықтай алмау тәуекелдігі, алайда, аудиттің бөлінбес шектеулері себебімен тек төмендетіле алып қана, жойылмауы мұмкін. Сондай-ақ, кей анықтай алмай тәуекелдігі үнемі орын алады.

A45. Аудитор қаржылық есептілік алаяқтық немесе қате себебімен елеулі бұрмалаудан бос болуы бойынша абсолютті дұрыстық сенімділігін ала алмайды және аудиторлық тәуекелдікті нөльге төмендете алмайды. Бұның себебі – аудитор қорытындылары жасауға тиісті аудиторлық дәлелдердің көпшілігіне ықпал ететін және аудитордың пікірі шешуші емес, сендірерлік болатыны екеніне негізделетін аудиттің бөлінбес шектеулері. Аудиттің бөлінбес шектеулері төмендегілерден пайда болуы мүмкін:

• Қаржылық есептілік сипаты;

• Аудиторлық шаралар сипаты; және

• Ұақыттың лайықты мерзімі ішінде және қолайлы баға бойынша орындалуы тиісті аудит қажеттілігі.

Қаржылық Есептілік Сипаты

A46.  Қаржылық есептілік дайындалуы субъекттің қаржылық есептілік жүйесі талаптары субъекттің деректеріне және жағдайларын қолданылуы кезінде басшылықтың пікірлерін қамтиды. Қосылып жүрсе, көптеген қаржылық жазулар белгісіздік деңгейді немесе бағалауды немесе субъективті шешімдерді қамтиды; жасалуы мүмкін тиімді пікірлер және түсіндірулер болуы мүмкін. Сол себептен, кейбір қаржылық есептілік қосымша аудиторлық шаралар қолданысымен жойыла алмайтын әр түрлілік бөлінбес деңгейіне сәйкес келуі тиіс. Мысалға, бұл әдетте белгілі бір бухгалтерлік бағаларға қолданылуы болар. Дегенмен, аудитор АХС стандарттары бойынша бухгалтерлік бағалар қолданылатын қаржылық есептілік жүйесі мәнмәтініне лайықты болуы және байланысты ашылымдар туралы және субъекттің бухгалтерлік тәжірибелер сандық көріністері туралы, басшылықтың пікірлеріндегі⁴⁹ жалған сенімдер көрсеткіштерін қоса алғандығы, пікірін жасауы тиіс.

A47. Аудиторлық дәлелдерді алу аудитордың қабілеттілігі бойынша тәжірибелік және заң шектеулері бар болуы мүмкін. Мысалға:

•   Басшылық немесе басқалар аудитормен сұралған немесе қаржылық есептілік дайындалуына байланысты толық ақапаратты әдейлеп немесе әдейлемеген емес түрде беруі мүмкін емес мүмкіндігі бар. Аудитор барлық ақпарат алатындығы бойынша сенімділік алуға арналған аудиторлық шаралар аудитормен орындалған болса, аудитор ақпарат толықтығы бойынша сенімді болуы мүмкін емес.

•   Алаяқтық жасырылуына арналған айқыш-ұйқыш түрде әбден ойланған жоспарларды қамтиды. Сонымен қатар, аудиторлық дәлелдерді алуға арналған аудиторлық шаралар қасақана бұрмалау, мысалға, құжатты қолдан жасау бойынша ауыз жаласуды анықтау үшін тиімді емес болуы мүмкін. Бұл аудиторды өтірік аудиторлық дәлелдер дұрыстығына сендіруі мүмкін. Аудитор құжаттар түпнұсқаулықтары бойынша сарап білімін алған жоқ, сарапшы болуы мүмкін емес.

• 
     Аудит күмәнді құқық бұзушылықтары бойынша істі тергеу болып табылмайды. Сөйтіп, аудитор арнайы заңдылық өкілеттіктермен, олардың ішінде сондай тергеу үшін керекті болуы мүмкін іздеуге құзыретімен қамтылған жоқ.
  

A48. Қиындық, мерзімдер немесе шығын бойынша мәселе баламасы жоқ немесе шамалы сендірерлік аудиторлық дәлелдермен қанағаттандырылған аудиторлық шара аудитормен айырылуына шын негізі болып қалған жоқ. Лайықты жоспарлау аудитті орындау кезінде жеткілікті мерзімдерді және ресурстарды қамтамасыз етеді. Бұған қарамастан, ақпарат сәйкестігі, сонымен қатар құндылығы, біраз уақыттан кейін түсіп жатыр, ақпарат сәйкестігін және құндылығын теңдестіру қажет. Бұл белгілі бір қаржылық есептілік жүйелерінде мойындалған (мысалға, ХААСБ-ның «Қаржылық Есептілік Ұсынылуы және Дайындалуы Жүйесін» қараңыз). Cонымен қатар, басқа болмаса, ақпарат қате немесе алаяқ болуы бойынша болжал бойынша әрбір мәселені жан-жағынан қарастыруға немесе болуы мүмкін барлық ақпаратты реттеуге тиімді емесін мойындап, аудитор уақыттың тиісті кезені ішінде және тиісті бағаға сәйкес түрінде қаржылық есептілік бойынша пікірін құрайды деп қаржылық есептілік қолданушылары күтуі мүмкін.

A49. Аудитор төмендегілерді жасауы тиіс:

• Лайықты түрде орындылуы үшін аудитті жоспарлауы тиіс;

• Елеулі бұрмалау тәуекелдіктері бар болуы мүкін аудиттің жерлерін алаяқтық немесе қате себебімен бағыттауы тиіс; және

• Тестілеуді және өзге анықтамалықтардағы бұрмалауларды тексеру өзге құралдарын пайдалану;

A50. A49 параграфта көрсетілген әдістері мәнмәтінінде АХС стандарттары одан басқа жоспарлау бойынша талаптарды қамтиды, және бұл стандарттар бойынша аудитор төмендегіні жасауы тиіс:

•   Елеулі бұрмалау тәуекелдіктерін бағалау және байланысты қызметтер арқылы қаржылық есетілікте және растау деңгейлерінде елеулі бұрмалау тәуекелдіктерін бағалау мен айқындау негізін жасауы тиіс;⁵⁰ және

•   Аудитор тұжырымдамалық бойынша пікірлерін жасауы бойынша лайықты негізін қамтамасыз ететін түрде тұжырымдамалықтарды тексеру құралдарын және тестілеуді қолдануы тиіс. ⁵¹

Аудиттің Бөлінбес Шектеулеріне Әсер Ететін Басқы Мәселелер

A51. Белгілі бір растаулар және зерттеу бойынша пәндер жағдайында, елеулі бұрмалауларды анықтауға аудитордың қабілеттілігін бөлінбес шектеулер ықтималының әсерлері өте маңызды болып табылады. Сондай растаулар және зерттеу бойынша пәндер мыналарды қамтиды:

• Алаяқтық, атап айтқанда, аға буын қызметкерлерді немесе ауыз жаласуды қатыстыратын алаяқтық. Кейінгі талқылау үшін АХС 240 қараңыз.

• Байланысқан тарап қатынастары мен транзакциялары толықтығы мен болуы. Кейінгі талқылау үшін АХС 550⁵² қараңыз.

• Заңнама мен реттеуші актілермен сәйкес келмеуінен туындауы мүмкін. Кейінгі талқылау үшін АХС 250⁵³ қараңыз.

• Толассыз қауіп сияқты субъектінің қызметін тоқтатуға әсер тигізе алатын болашақты жағдайлар немесе оқиғалар. Кейінгі талқылау үшін АХС 570⁵⁴ қараңыз. Байланысты АХС стандарттары бөлінбес шектеулер әсерін жеңілдететіне көмектесуге арналған аудиторлық шараларды анықтай береді.

A52. Аудит лайықты түрде жоспарланған және АХС стандарттарымен орындалған болса да, аудиттің бөлінбес шектеулері себебімен қаржылық есептілік кейбір елеулі бұрмалауларын анықтай алмау сөзсіз тәуекелдігі бар болады.

Осыған сәйкес, алаяқтық немесе қатеден туындайтын қаржылық есептілік елеулі бұрмалаулары кейінгі ашылуы АХС стандарттарына сәйкес аудит жүргізілуіне қабілетсіздігін анықтай бермейді. Аудиттің бөлінбес шектеулері аудитор шамалы сенімді дәлелдермен қанағаттанған болуы бойынша негізі емес. Аудитор аудитті АХС стандарттарына сәйкес орындады ма; бұл жағдайларда орындалған аудиторлық шараларға, аудиторлық дәлелдер жеткіліктілігі мен мақсаттылығына және аудитордың жалпы сипаттағы мақсаттардың мәнмәтінінде анау дәлелдерді бағалауына негізделген аудитордың жарамдылығына тәуекелді болып жатыр.

A53. АХС стандарттары аудитордың жалпы сипаттағы мақсаттарына жету барысында аудитордың жұмысы бойынша стандарттарды белгілеп отыр. АХС стандарттары аудитордың жалпы міндеттерімен, сонымен қатар арнайы тақырыптар бойынша анау жауапкершіліктер қолданысына байланысты аудитордың кейінгі пікірлерімен айналысады.

A54.  Арнайы АХС қолданысы арнаулы шектеуі, күшіне ену күні және ауқымы АХС стандартында түсіндіріледі. Егер АХС стандартында өзгеше көрсетілсе, аудитор күшіне ену күніне дейін АХС стандартын қолдануына рұқсат алады.

A55.   Аудит орындалуы барысында, аудитор, АХС стандартарына қосылып, заңдылық және нормативті талаптарға сай келуі тиіс. АХС стандарттары қаржылық есептілік аудитін басқаратын заңнаманы

немесе нормативті актілерді назарына алуы қажет. АХС стандарттарынан ерекшеленетін сондай заңнама немесе нормативті актілер жағдайларында, тек қана заңнамаға немесе нормативті актілерге сәйкес жүргізілетін аудит автоматша түрде АХС стандарттарына сәйкес келмейді.

A56.   Аудитор тағы басқамен аудитті АХС стандарттары мен арнайы юрисдикция немесе ел аудиторлық стандарттарына сәйкес орындауы мүмкін. Осыған сәйкес аудитор анау юрисдикция немесе ел стандарттарына сәйкес келу үшін қосымша аудиторлық шараларды орындауы тиіс.

Мемлекеттік Секторға қатысты аудит туралы пікір

A57.  АХС стандарттары мемлекеттік секторға қатысты келісімге байланысты. Аудиторлық міндеті мемлекеттік сектор аудиторының жауапкершілігіне әсер тигізе алады. Сонымен қатар, АХС стандарттарына сәйкес келетін қаржылық есептілік аудиттен басқа зорлау ауқымды қамтитын заңнамадан, нормативтік актілерден немесе басқа орындардан (олардың ішінде министрлік жарғылары, үкімет саясаттары шешімдері, заңнамалық шешімдер) туындайтын мемлекеттік сектордағы субъекттердің жауапкершіліктері аудитордың жауапкершіліктеріне әсерін тигізе алады. Қосымша жауапкершіліктер АХС стандарттарымен айналысқан жоқ. Олар Жоғарғы Аудиторлық Институттары Халықаралық Ұйымы мәлімдемелерімен немесе ұлттық стандарттар ұйымымен немесе үкіметтік аудиторлық агенттік өндеген нұсқаулықпен айналысуы мүмкін.

A58. Мақсаттарды және талаптарды қоса алғанда (талаптар «тиіс» сөзі арқылы АХС стандарттарында көрсетілді), АХС қолданысы және басқа түсіндіру мәліметтері нысанындағы нұсқауды қамтиды. Бұл АХС лайықты білуге байланысты мәнмәтінді және дефиницияларды қамтиды. АХС түгел мәтіні АХС стандартында көрсетілген мақсаттарын білуге және АХС талаптары лайықты қолданысына байланысты.

A59. Керек болса, қолданысы және басқа түсіндірмелі мәліметтер АХС-тың талаптарын мен оларды орындау бойынша нұсқау бойынша түсінік береді. Атап айтқанда:

• Талаптың мағынасын немесе ауқымын егжей-тегжейлі түрде түсіндіреді.

• Жағдайларға лайықты болуы мүмкін шаралар мысалдарын қамтиды.

Нұсқаулық талапты белгілемеген кезінде, бұл АХС талаптары қолданысына қатысы бар. Қолданысы және басқа түсіндіру мәліметтері АХС реттейтін мәселелер бойынша қосымша ақпарат беруі мүмкін.

A60. Қосымшалар қолданысы мен басқа түсіндіру мәліметтері бөлімін құрастырады. Қосымшалар мақсаты немесе нысаналы пайдалануы АХС

мәнмәтінінде немесе қосымшалар өздерінің кіріспесі мен тақырыбы ішінде түсіндіріледі.

A61. Керектік туған кезде, түсіндіру мәліметтері:

• АХС мақсаты мен ауқымы, оның ішінде басқа АХС стандарттарына қатысы бар АХС стандарттары.

• АХС зерттеу бойынша пәні.

• Аудитордың сәйкесетін жауапкершіліктері және АХС зерттеу бойынша пәніне қатысы бар басқалар.

• АХС мәнмәтіні.

A62. АХС «Дефинициялар» тақырыбы астындағы жеке бөлімде АХС мақсаттарында арнайы шарттарға қатысы бар мағыналар сипатын қамтиды. Олардың мақсаты – АХС стандарттарының түсіндірілуі мен тоқтаусыз қолданысы; заңнама, нормативтік актілер немесе өзге жолдармен, басқа мақсаттарында, белгіленген дефиницияларды жорта елемеу тиіс емес. Егер басқаша болмаса, анау шарттар АХС барысында ұқсас мағыналары бар. ИФАК шығарған Аудит және Сапаны Бақылау Халықаралық Стандарттары Жиынтығындағы Халықаралық Аудит және Ақпараттың Дұрыстығын Растау Стандарттары бойынша Басқармамен шығарылған Халықаралық Стандарттарға қатысы бар Терминдер Глоссарийі АХС стандарттарында белгіленген терминдер толық тізімін қамтиды. Жалпы сипаттағы, үздіксіз түсінік пен аударма қамсыздандыру үшін бұл, сондай-ақ, АХС-пен көрсетілген басқа терминдерді сипаттайды.

A63. Керек болғанда, кішігірім субъектілер және мемлекеттік сектордағы субъектілер аудиттеріне тән қосымша пікірлер АХС қолданысына мен басқа түсіндіру мәліметтеріне енгізлген. Бұл қосымша пікірлер сондай субъекттер аудитін орындау кезінде АХС талаптары қолданысына көмек көрсетеді. Олар сөйтіп АХС талаптарына сәйкес келу және қолданылуы бойынша аудитордың жауапкершілігі шектемейді және төмендетпейді.

Ұсақ Субъекттерге тән Пікірлер

A64. «Кішігірім субъект» термині әдетте сандық сипаттары бар субъектті сипаттауға қолданылады:

(a)  Меншіктер мен басшылық адамдар бірді-екілі санында қосылымы(әдетте, бірден-бір адам – егер иесі лайықты сандық сипаттары бар болса, субъектке ие болатын не жеке тұлға, не басқа субъект болады); және

(b)  Бұл мынадай болуы мүмкін:

(i)   Қарапайым немесе күрделі емес транзакциялар;

(ii)  Қарапайым есеп-қисап;

(iii) Бизнес аз желілері мен бизнес желілері ішіндегі аз өнімдер;

(iv) Аз ішкі бақылаулар;

(v)  Көпшілікті бақылауларға жауапты болатын субъект басшылығының кей деңгейлері; немесе

(vi) Міндеттері көпшілігі бар аз қызметкерлер. Бұл сандық сипаттар толық емес, кішігірім фирмалар үшін емес, ұсақ субъекттер әдейліп бұл сипаттар барлығын көрсетпейді.

A65. АХС стандарттарына енгізілген кішігірім субъекттер тән пікірлер ең алдымен бағаланбайтын компаниялармен дамыталады. Бұл пікірлер кей кішігірім бағаланатын компаниялар аудитіне көмек көрсететін болады.

A66. АХС стандарттары «ие-басқарушы» сияқты субъекттің ағымдағы басқаруына таратылған кішігірім субъекттің иесін сипаттауға қолданылады.

Жеке АХС стандарттарында белгіленген Мақсаттары (Сілт: Пар. 21)

A67. Әрбір АХС талаптары мен аудитордың жалпы сипаттағы мақсаттары арасындағы байланысы берілген бір мақсатты немесе одан да көп қамтуы тиіс. Жеке АХС стандарттарында мақсаттары аудитордың ықыласын АХС қалаулы нәтижесіне салуды көздейді:

•  Не аяқталуы керек, және, қажет болса, осы іс-шараның сәйкесті амалдарын білу; және

•  Аудиттің ерекше жағдайларында оларға көз жеткізу үшін көп нәрсе істеу керек пе, жоқ па деп анықтау қажет.

A68. Мақсаттары бұл АХС 11 параграфында белгіленген аудитордың жаплы сипаттағы мақсаттары мәнмәтінінде түсіндірілуі тиіс. Аудитор жалпы сипаттағы мақсаттары болғандай, жеке мақсатқа жету қабілеттілігі аудиттің бөлінбес шектеулеріне тән.

A69. Бұл мақсаттар қолданылғанда, аудитор АХС стандарттары арасындағы ара-қатынастарына байланысы бар болуы тиіс. Оның себебі, А53 параграфта белгіленгендей, АХС стандарттары кейбір жағдайларда жалпы сипаттағы жауапкершіліктермен және арнайы тақырыптар бойынша басқа жауапкершіліктермен мен қолданыспен айналысатын екені болып табылады. Мысалға, бұл АХС бойынша аудитор кәсіби скептицизм мінез-құлығын қолдауы тиіс; бұл аудитті жоспарлау мен орындау барлық аспектілерінде қажетті болып, әрбір АХС талабы сияқты қайталанбайды. Толығырақ деңгейде АХС 315 және АХС 330 одан басқа елеулі бүрмалау тәуекелдіктерін бағалау және анықтау және анау бағаланған тәуекелдіктерге жауап алуға арналған былайғы аудиторлық шараларды орындау және өндеу бойынша аудитордың жауапкершіліктерімен айналысатын болады; бұл мақсаттар мен талаптар аудит барысында қолданылады. Аудиттің арнайы аспектілерімен айналысатын АХС (мысалға, АХС 540) АХС 315 және АХС 330 сияқты АХС талаптары мен мақсаттары АХС-қа сай қолданылуы тиіс екеніне жайыла алады, бірақ оларды қайталай бермейді. Осыған сәйкес, аудитор АХС 540 мақсатына

жету үшін басқа лайықты АХС талаптары мен мақсаттарына тәуелді болады.

Қосымша Аудиторлық Шаралар бойынша Қажеттілігін Анықтау үшін Мақсаттарды Пайдалану (Сілт: Пар. 21(a))

A70. АХС стандарттарының талаптары аудиторға АХС мақсаттарына жетуге көмектесуге және аудитордың жалпы сипаттағы мақсаттарына жетуге арналған. Аудитормен АХС стандарттарының лайықты түрде қолданылуы аудитордың мақсаттарға жетуі бойынша жеткілікті негізін қамтамасыз етеді. Былайша, аудиторлық келісімдер жағдайлары көбінесе ерекшеленгендіктен және сондай барлық жағдайларды АХС стандарттарында алдын-ала болжау мүмкін болмағандықтан, аудитор АХС талаптары орындауы және мақсаттарға жетуі қажетті аудиторлық шараларды белгілеуіне жауапты болуы тиіс. Келісім жағдайларында, АХС стандарттарына қосымша алғанда аудитор АХС стандарттарында белгіленген мақсаттарға жетуге арналған аудиторлық шараларды орындау тиіс екенін талап ететін белгілі бір мәселелер болуы мүмкін.

Тиісті Лайықты Алынған Аудиторлық Дәлелдерді Бағалау Мақсаттарын Пайдалану (Сілт: Пар. 21(b))

A71. Жеткілікті лайықты аудиторлық дәлелдер аудитордың жалпы сипаттағы мақсаттары мәнмәтінінде алынды ма; аудитор мақсаттарды бағалауға қолданады. Егер нәтижесінде аудитор пікірі бойынша аудиторлық дәлелдер жеткіліксіз және лайықсыз болса, аудитор 21(b) параграф талабына жетуге арналған келесі бағалау әдістерін көп қолдануы мүмкін:

• АХС стандарттарына сәйкесітік нәтижесінде лайықты аудиторлық дәлелдер алынды ма немесе алынады ма;

• Талаптардың біреуін немесе одан да көп қолдану кезінде орындалған жұмысты кеңейту; немесе

• Жағдайларға талап етілетін аудитормен бағаланған басқа шараларды орындау.

Егер талаптардың бірде-біреуі жағдайларға тәжірибелік немесе ықтимал болмаса, аудитор лайықты аудиторлық дәлелдерді алуы мүмкін емес және АХС стандарттары бойынша аудитордың есебіне немесе келісімді орындауға аудитордың қабілетсіздігіне әсерін бағалауы тиіс.

Байланысты Талаптар (Сілт: Пар. 22)

A72. Кейбір жағдайларында, АХС (сонымен қатар талаптарының бәрі) жағдайларға жарамсыз болуы мүмкін. Мысалға, егер субъект ішкі аудит қызметі жоқ болса, АХС 610⁵⁵ ештемесі лайықсыз болады.

A73. Байланысты АХС ішінде, сонда да шартты талаптар болуы мүмкін. Егер талаппен көрсетілген жағдайлар қолданылса және шарт болса, сондай талап лайықты болып ескеріледі. Жалпы алғанда, талап шарттылығы тікелей немесе жанама болады. Мысалға:

• Егер ауқым шектеуі⁵⁶ тікелей шартты талапты ауыстыратын болса, аудиторлық пікірге өзгерістер бойынша талап болып келеді.

• Егер осы сондай анықталған маңызды жетіспеушіліктерге тәуекелді болса, аудит барысында ішкі бақылаудың анықталған шын мәніндегі жетіспеушіліктері туралы субъект басшылығы өкілетті тұлғаларды хабардар етеді деген талап бар; ⁵⁷

қолданылатын қаржылық есептілік жүйесіне⁵⁸ сәйкес ақпарат сегментін ашуға және ұсынуға байланысы бар жеткілікті лайықты аудиторлық дәлелдерді алу бойынша талап.

Кейбір жағдайларда талап қолданылатын заңнама немесе нормативті актілер бойынша шартты ретінде көрсетілуі мүмкін. Мысалға, ауытқу қолданылатын заңнамаға немесе реттеуші актілерге сәйкес ықтимал болса, аудитор аудиторлық келісімнен ауытқуы тиіс немесе егер заңнама немесе реттеуші актілер рұқсат етпегенше, аудитор бірдеңе жасауы керек. Юрисдикцияға қарай, заңдылық немесе реттеуші тыйым немесе рұқсат тікелей немесе жанама болуы мүмкін.

Талаптан Ауытқу (Сілт: Пар. 23)

A74. Аудитор байланысты талаптан⁵⁹ шегінсе, АХС 230 сондай жағдайлар үшін құжаттама талаптарын белгілей отырады. АХС стандарттары аудиттің жағдайларына лайықсыз болатын талапқа сәйкестікті талап етпейді.

A75. Мақсат қол жеткен болса, бұл аудитордың кәсіби пікірі мәселесі болып табылады. Пікір АХС стандарттарының талаптарына сәйкес орындалған аудиторлық шаралар нәтижелерін және ешер лайықты жеткілікті аудиторлық дәлелдер алынды ма мен әр қарай әрекеттерді жасалуы тиіс пе аудитордың бағалауын назарына алады. Мақсатқа жетуге жарамсыздығына әсер тигізетін жағдайлар келесі болуы мүмкін:

• Аудитор АХС байланысты талабына сәйкес келуіне кедергі жасайтын жағдайлар;

• Аудитор қосымша аудиторлық шараларды орындауы тиіс емес екені немесе 21 параграфқа сәйкес мақсаттар қолданылуы, мысалға, қол жетерлік аудиторлық дәлелдердегі шектеулер себебімен қажетті болып есептілетіндей аудиторлық дәлелдерді алу бойынша қойлалығына немесе ықтималдығына әсер тигізетін жағдайлар;

A76. АХС 230 талаптарына сәйкес келетін Аудиторлық жазулар және басқа АХС арнайы құжаттама талаптары аудитордың жалпы сипаттағы мақсаттарына жету бойынша қорытындылар аудиторлық негізі дәлелдерін көздейді.

Себебі аудитор жеке мақсаттың көз жеткізілуі (мысалы, чеклист) туралы жеке түрде құжаттаудың керектігі жоқ екен, мақсатқа жетуге қабілетсіздік туралы құжаттама аудиторға сол сияқты қабілетсіздік аудитордың жалпы сипаттағы мақсаттарына жетуге кедергі жасады ма, жоқ па деп анықтауға көмектеседі.