Бекітілді ақмола облысы бойынша ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерді ұтымды пайдалану жөніндегі

Облыс егістіктерінде өнімділікті, өнімдердің сапасын арттыру және топырақ құнарлылығын сақтау үшін оларға жылда әсерлі заттар есебінде 159 мың. 2121 тонна минералды тыңайтқыштарды сіңіру қажет (5-кесте). Жылда 54 705 тонна азотты тыңайтқыштар және 104 507 тонна әсерлі заттар есебімен фосфорлы тыңайтқыштарды сіңіру керек. Областың топырақтары негізінде ауыспалы калиймен жоғары түрде қамтамасзданған, сондықтан калий тыңайтқыштарын сіңірудің керегі жоқ.

Негізгі азық-түліктік дақыл жаздық бидайлар үшін сіңірілетін минералды тыңайтқыштардың орташаланған мөлшері 10 кг/га ә.з. азот (N) егіске және 22 кг/га жылжымалы фосфор (Р₂О₅). Сүрі жерлерде бірінші дақылдар егісіне азоттық тыңайтқыштар сіңірілмейді, неге десең қара және қоңыр топырақты жерлер сүрі жерлер болған кезеңінде өздеріне керекті мөлшерде азоттарды жинап алады. Сүрі жерлері болмаған жерлерде сіңірілетін азоттық тыңайтқыштардың мөлшері: кәдімгі қара топырақты аймақтарында (Сандықтау, Бурабай, Бұланды, Зеренді аудандары) – N_15-20 кг/га ә.з., оңтүстік қара топырақты аймақтарында – Ақкөл, Шортанды, Атбасар, Бұланды, Жақсы, Сандықтау аудандарында – N_25-30 кг/га ә.з.,

қоңыр топырақты аймақтарда (қара-, ашық- және қоңырлар) – Аршалы, Астрахан, Атбасар, Егіндікөл, Ерейментау, Есіл, Жақсы, Қорғалжын және Целиноград аудандарында – N_30-35 кг/га әсерлі заттар есебінде. Бірақта, азотты тыңайтқыштарды тұқымдармен бірге қатарлап 22-25 мамырға дейін сіңіру керек.

Осыдан кеш мезгілде сіңірілген азоттық тыңайтқыштар тиянақсыз тиімділіктерді байқатады, неге десең қара және қоңыр топырақты жерлердің нитрофикациялық қабілеттері болады да, егістің орташа кезеңдерінде өздеріне жеткілікті мөлшерде азотты жинап алатын қасиеттері болады. Азоттық тыңайтқыштардың тиімділіктеріне сонымен бірге топырақтағы жылжымалы фосфордың да болуы әсерін тигізеді. Азоттық тыңайтқыштар нақтылы тиімдіктерін топырақта жылжымалы фосфордың көлемі 20 мг Р₂О₅ кг/га болғанда көрсетеді.

Қоңыр топырақтарда фосфорлы тыңайтқыштарды сіңіруді негізгі сіңіруде, қара топырақты жерлерде негізгі және қатарлап сіңірген көп тиімділікті береді. Ақмола облысы бойынша жаздық бидайлар үшін сіңірілетін фосфорлық тыңайтқыштардың орташаланған мөлшерлері Р₂₂ кг/га әсерлі заттарды құрастырады. Қоңыр топырақты аймақтарда олардың мөлшері Р_15-20, кәдімгі қара топырақтарда Р_25-30, оңтүстік қара топырақтарда Р₂₀ кг әсерлі заттар есебінде. Талғамды дәнді-бұршақты дақылдар үшін минералды қоректік есебінде жыл сайынғы мөлшері – N₁₀Р₃₀ кг/га ә.з., күнбағыста – N₂₀Р₅₀, рапс – N₁₀Р₃₀ кг/га әсерлі заттар есебінде.

Көпжылдық шөптерді сепкенде, және сол сияқты тыңайған жерлерді ауыспалы егістерге еңгізгенде олардың барлық ратациясына деп фосфорлық тыңайтқыштарды Р₈₀ кг/га әсерлі заттар есебінде сіңіру керек.

Ақмола облысының жерпайдаланушылары үшін керекті көлемде минералды тыңайтқыштардың түрлері қазіргі таңда жеткілікті. Сүрі жерлерде егістің барлық ротациясына жететін мөлшерде болуы үшін негізгі сіңірілетін фосфорлы тыңайтқыштардың ішінде ең жақсысы болып қос суперфосфат саналады, ал көпжылдық шөптерді үстемелеп қоректендірі үшін аммакты селитра. Қазіргі таңда сүрі жерлері болмаған жерлерде, егістерде, олардың биологиялық ерекшеліктерін ескеріп (бидай, майлы дақылдар, жүгері, картоп) тұқымдарымен бірге қатарлап себетін, бір түйіршіктерінде керекті мөлшерде қоректік заттары болатын тыңайтқыштардың түрлері жоқтың қасы. Осындай жағдайларда, тыңайтқыштар

Қазіргі таңда ауыл шаруашылығы өндірісін топырақтағы сақталатын өсімдіктерге қажет әртүрлі қоректік элементтерді ескеріп және өсімдік шаруашылығы үшін керекті дақылдардың өсу ерекшеліктерін есепке алып қоректік заттардың, яғни түйіршектерде болатын олардың қатынастары:

Р_46% – сүрі жерлерге немесе сүрі жерлерде сепкенде тұқымдармен қатарлап себу үшін,

N_34-46% – дақылдарды үстемелеп қоректендіру үшін фосфорлы тыңайтқыштарды негізгі сіңіргенде,

N₂₀Р₃₀ и N₁₅Р₃₅ – кәдімгі қара топырақтар аймағында тұқымдармен бірге сіңіру үшін,

N₃₀Р₂₅ и N₃₀Р₃₀ – карбонатты оңтүстік қара топырақтар аймағында аңызды фонды жерлерге сіңіру үшін,

N₃₀Р₁₅, N₂₀Р₂₀, N₃₀Р₂₀ – қоңыр топырақты аймақтарда егу кезінде тұқыммен бірге сіңіру үшін.

Облыстың минералды тыңайтқыштарға сұранысын әсерлі заттар есебінен кәдімгі физикалық салмаққа ауыстыртырғандағы жалпы сұраныстар келесідей: 387 мың. 612 тонна. Аммиакты селитраның сұранысы – 160 мың. 833 тонна, қос суперфосфаттың сұранысы – 226 мың. 779 тонна.

Топырақтың максималды бонитеті эрозия процесіне ұшырамаған 100 ұпайы бар сілтілі қара топырақ. Қара топырақ пен сарғылт топырақ тың жағдайларында 30-60 ұпайлы топырақ бонитеті бар.

Ауылшаруашылық өндірістің қазіргі кездегі жағдайына байланысты топырақ бонитет ұпайлары аймағындағы ауылшаруашылық пайдаланылатын жерлер төмендеідей:

Топырақ аймағындағы орташа бонитеті 31 ұпайды құрайды. Сандықтау, Бұланды, Зеренді және Бурабай аудандарда, толығымен немесе жартылай қара топырақ аймағында кәдімгі ұпайы – 41-44 ең жоғары топырақ бонитеті орналасқан. Қорғалжын, Астрахан мен Целиноград аудандарда сарғылт топырақты аймағында, топырақ бонитетінің минималды – 21-22 ұпайы орналасқан.

Жайылым жерлер топырағының орташа бонитеті 26, тыңайған жердің 25 ұпайды құрайды.

Негізгі бонитет ұпайын жоғарлату үшін сортаң жерлер мелиорациясын өткізу, жер пайдаланушылардың эрозяға қарсы іс-шараларды сақтау, топырақ құнарлығы азған жерлерді қалпына келтіру және орташа мен төмен дәрежедегі азуға ұшыраған топырақ құнарлығын сақтау. Ол үшін жер пайдаланушыларға жер пайдаланудың аймақтық жүйесі ғылымымен ұсынылған ережелерді қатаң түрде сақтаулары тиіс. Топырақ эрозиясына ұшыраған жерлерді жер пайдаланушылар топырақ өндеудің минимиалды және нөлдік технологияларды практикаға енгізу қажет.

Топырақ құнарлығының эффективтілігін жоғарлату үшін минералды тыңайтқштардың қолдану мөлшерін арттыру және де заттық қолданыста 150 мың т. деңгейге дейін жеткізу қажет.

Гумус құрамы өте төмен топыраққа көпжылдық шөптерді егу қажет, ол топырақ құнарлығын жоғарлататын ең әсерлі тәсіл.

Белгілі мөлшерде комплексті қолдану 10-12 жылдың ішінде топырақ аймағы бонитетін 1-3 ұпайға дейін жоғарлатуға мүмкіндік береді, сондай-ақ ауылшаруашылық дақылдар өнімділігін жоғарлатып, ауыл еңбекшілерінің әл-ауқатын артуын қамтамасыз етеді және республикамыздың азық-түліктік қауіпсіздігін нығайтады.

3. ТОПЫРАҚ ҚҰНАРЛЫҒЫН САҚТАУЫНЫҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ АРОТЕХНИКАЛЫҚ ТӘСІЛДЕРІН ҚОЛДАНУ, ЖЕР ПАЙДАЛАНУДЫҢ АГРОЛАНДШАФТЫ ЖҮЙЕСІН ЕНГІЗУ
Ауылшаруашылық арнаулы жерлердің ұтымды пайдалануы – жер участкілерін меншік иелерімен қамтамасыз ету мен жер пайдаланушылар максималды эффекті ауылшаруашылық өнім өндірісі процесінде топырақ құнарлығы және жерледің мелиорациялық жағдайының төмендеуіне әкеліп соқтырмайтын табиғи факторлар тәсілдерімен қатар оптималды өзара әрекеттесу мен жер қорғау есебімен байланысты жер пайдалану мақсаттарын жүзеге асыру.
Ғылыми ұйымдардың көпжылдық зерттеулері негізінде алдыңғы практикалар, өсімдік қорғау әдістері әзірлемелеріндегі соңғы жетістіктері мен жаңа өндеу технологияларына жаппай көшуі үшін ауылшаруашылық техникаларды уақытында жеткізіп тұрушылық объективті жағдайлар жасалды.