ЖЫРТЫЛАТЫН ЖЕРЛЕРДІҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЛАРЫ

Құмдылыққа және жағдайсыз экологиялық өзгерістерге әкеліп соғатын факторларға жататындар:

- су қорларының бөліске түсулері, және аумақтағы сулылықтың төмендеуі;

- тыңды игеру кезінде жерлерді жалпыламай жыртып тастау;

- жайылымдарға малды жайып тоздыру, шалғын құрамының нашарлауы;

- суармалы жерлер топырақтарының қайталанып тұздануы;

- эрозияның және топырақ бүлінуінің кең таралуы;

- топырақтардың өндірістік және тұрмыстық қалдықтар, радионуклидтермен

және мұнай қалдықтарымен ластануы;

- топырақ қабатының техногенді бұзылуы және бүлінуі;

- орман және бұталарды кесіп құрту, жылда болып жатқан орман өрттері.

Жердің құмдануына табиғи және климаттық жағдайлар да әсерін келтіреді. Жер бетінің жылыну процесі жүріп жатыр және осыдан климатта өзгеруде. Қазақстанның метеостанцияларының бақылаулары бойынша 60-100 жылдың ішінде орташа – жылдық жылыну 1-2С° Солтүстік Казахстанда -2°С –қа дейін. Ауа райының болжамдары бойынша бусымалы газдардың арқасында аридизация және құмдану процестері күннен күнге күш алып келеді.

ҚР АУЗР мәліметтері бойынша Ақмола облысының топырақтық аймақшаларында экологиялық мониторингті жерлердің 0-30 см жер қабатындағы қарашірінділер мөлшерлерінің төмендегендері байқалады: кәдімгі қара топырақты аймақшаларында – 23,2%, оңтүстік қара топырақты – 14,3%, қара-қоңырлы – 15,5%, қоңырлы – 14,5%.

Қазақстан бойынша жел эрозиясына шалынған егістіктердің көлемі 3342,7 млн.га., су эрозиясы – 2855,6 млн. га., қайталамалы тұздану – 1,8 млн. га. (соның ішінде азтұзданғандары – 1,4).

Ақмола облысының топырақтары эрозиялық процестерге бейімді, солардың арқасында қарашірінділер қабаттары 30% аздап шайылған, орташа шайылғандар 50% және күшті шайылғандардың жыртылатын жер қабаттарының болмауымен ерекшелінеді. Айтатын жағдайлар топырақтың қарашірінділерінің кемуі топырақтың эрозияға ұшырау деңгейіне байланысты болады.

Су және жел эрозиясы қысқа мезгіл ішінде бір-бірімен қатарласып өздерінің бірлесіп пайда болуларын болдырады. Сондай олардың бірлесіп жасаған зияндылықтарының арқасында қарашірінділердің жоғалуы және топырақ бетіндегі құнарлы қабатының шайылып, жойылуы тездетіледі.

Сонымен қатар, топырақ құнарлығының кемуіне тұздану факторлары, батпақтану, және сол сияқты топырақтардың улағыштық элементтер, улы химикаттармен ластанулары да әсерлерін тигізеді.

Топырақтарды эрозиялардан сақтау, бүліну процестерін тежелеу шаралары егіншіліктің топырақ қорғаушылық жүйесінің эрозияға қарсы жасалған әрекеттері, ғылыми түрде дәлелденген ауыспалы егістер жүйелері, тыңайтқыштар, әрбір дақылдар үшін жоғары тиімді және экологиялық қауіпсізденген жүйелер кешенді түрде атқарылуға тиісті.

Облыс бойынша жайылымдық жерлердің жалпы көлемі – 6743,8 мың. га., соның ішінде жақсартылғандары – 1381,1 мың.га. – 20,5%, теріс жағдайлы нышандарсыз,таза жайылымдар – 1406,9 – 20,9%. Жайылымдардың қалған бөліктері жардамсыз факторларға ие, оларға жататындары: бұталанғандар, ағаштанғандар, томарлар басып кеткендер, тастыланғандар, олардың жалпы көлемі – 2561,6 мың. га., немесе 38%, жағдайсыздығымен сипатталатын аз көлемдерге таралған тапталған жайлымдар – 1393,8 мың. га., немесе 20,7%, олардың пайда болу себептері жүйесіз малдарды бағу.

Облыс шабындықтарының көлемі – 268,5 мың. га., оның ішінде жақсартылғандары – 8,4 мың. га. және тазартылғандары – 223 мың.га. Шабындықтардың мәдени-техникалық жағдайлары бойынша жақсартылғандар мен тазартылғандардың көлемдерінің кемігендері және бұталанған, ағаштанған және томарлар басып кеткен шабындықтардың аздап көбейгендері байқалады.

Ақмола облысының ауылшаруашылығы (басымдылық формасы) экономикалық жағдайда басымдылық формасы болып есептеледі, негізін ауылшаруашылығын құраса, ұсақ мал шаруашылығы нашар дамыған сегметі болып есептеледі. Региондық және жергілікті басшылықтармен үтті сүтті өнімдерін экспорттық дамуына аса көңіл бөлуде.бірақ бұл шаруашылықта өнімнің шығуы қанағаттанарлық болғанымен халықаралық нарыққа өнімнің шығуы төмен дамуда. Дамудың бір қалыпты еместігін жою үшін екі жағдайды алып отыр: техникаландыру және диверсификация. Диверсификация бұл жеке мәдени өндірістен бас тарту, өйткені ол жерді құнарсыздандырады, өнімділік төмендейді, сонымен қатар ауылдық дамуына кедергі келтіреді.Өндірісте аграрлық сектордың үлесі, валдық регионалдық өнімнің 30% құрайды. Агрокомплекстік облыста 2010 жылы валдық өнім 236,6 млрд. Теңгеге өндірілді.

Ауылшаруашылығында еңбек өнімділігі 6,2 мың АҚШ доллар құрады. 7,2 мың млн. тонна рекордты астық өнімі жиналды. Ауылшаруашылық өнімнің деңгейі өзіндік сұранысты қанағаттандыру. Астана қаласының тұрғындарын сүт өнімімен 30,2%-ға, барлық ет түрлері мен ет өнімдерімен 40%-ға, жұмыртқа мен картопты толық көлемде жеткізу.

Өсімдікшаруашылығы. Облыстың топырақты климатты жағдайы әлемдік нарықта бәсекелестік қабілетіне қарай бидайды нәруызы мен клейковинасының жоғарғы сапалы, техникасы жоғары және нан өнімінің қасиеттерімен, сол сияқты негізгі ауылшаруашылығының дақылдарын өсіре алады.

Ақмола облысы елімізде астықты экспорттауда ең негізгі орын алады. Соңғы 5 жыл ішінде 5,6 млн тонна астық экспортқа шығарылды. Жыл сайын астық, астық бұршақты және майлы дақылдарды егу аумақтары кеңейтілуде.

Диверсификациясы құрылымында егіс аумақтары жылдан жылға кеңейтілуде, әсіресе майлы дақылдардың, картоптың, көкеністердің және т.б.

Облыста ауылшаруашылық дақылдарын өндіру үшін жаңа технологияны прогрессивті түрде енгізіп, пайдалануда.

Жер өндеуде ылғалды ресурсты сақтау технологиясына, топырақтың құнарлығын сақтауда, егіс аумақтарының құрамын сақтауда аса көңіл бөліп отыр. Ол үшін жаңа заманға сәйкес жоғарғы өнімді ауылшаруашылық машиналарды бірден бірнеше операция жасайтын, жоғарғы нәтижелі өсімдіктерді және минералды тыңайтқыштарды қорғау жолдарын қолдануда.

Малшаруашылық. Малшаруашылығының негізгі өнімі – ет, сүт, жұмыртқа өндіру үшін құнарлы жайылым және облыста климаттың жағдайы қолайлы болғаны дұрыс.

Облыстың кең аумағы Астанаға жақын, көптеген елді мекеннің және облыс орталығы Көкшетау қаласына жақын жатқан ауылшаруашылық өнімін өндіру, Степногорск қаласы өндіріс орталығына Атбасар, Макинск, Есіл, Державинка, Ерейментау, курортты зоналар да өнім тұтынушылар және олар мамандырушылығының өнімдерін өндіруде, өсіруде болжауға жағдай жасайды.

Ауылшаруашылық өнімдері өндірісін ынталадндыру негізінде ауылшаруашылық өндірісіне әсер ететін әртүрлі механизмдер бар, олар топрырақтың құнарлығын сақтауға және шабындық жайылымдарды тиімді қолдануға бағытталған.

Ауылшаруашылық өндірісінің аймақтық технология жүйесінің, ауылшаруашылық жерлерін тиімді пайдалану, ауылшаруашылық айналымына кіретін тыңайған жерлері және ең бастысы сортаңдылығы өте жоғары дәрежедегі жер пайдалану ережелерін сақтайтын жер пайдаланушылар үшін, өнірісті ынталандыру үшін қосымша шаралар қажет:

- химиялық мелиоранттар алу үшін субсидия және мелиоративті техникамен жабдықталу үшін кредит пайызын төмендету.

- тек ауылшаруашылық жерлерін тиімді пайдалану ережелеріне сай топырақ құнарлығын және егіншілік мәдениетін жоғары көлемде сақтайтын жер пайдаланушылар үшін минералды тыңайтқыш субсидиялары бөлінеді. Ақмола облысының тәлім жерлері үшін минералды тыңайтқыштар субсидиясы көлемі өз бағасының 55% құру керек.

- Ақмола облысы қауіпті егіншілік аймағында орналасқан. Сондықтан қауіпті төмендету үшін, егін дақылдарының толықтай және жартылай өнімінің жоғалуына қарсы жерпайдаланушы жетілдірілген сақтандыру механизімі қажет.

- ауылшаруашылық өндірісінің диверсификациялық жиегінде майлы және бұршақ дақылдарын ынталандыруда қосымша шаралар, облыстың егністік жерлер құрылымындағы олардың бөлігін біртіндеп жоғарылату үшін қажет. Бұл жағдайда облыстың ғылыми-негізделген ауыспалы егістері мен жаздық бидай егістігінің 80% бөлігі құрайтын құрылымын төмендету мүмкіншілігі қамтамасыз етіледі.

- Жақын және алыс шетелдерден қымбат импортты ауылшаруашылық техникаларын сатып алу үшін жеңілдікті кредит қажет. Кредит ставкалары 11% жоғары бомауы тиіс.

Жер кодексі мен ауылшаруашылық жерлерін тиімді пайдалану ережелерін бұзатын жер пайдаланушылар үшін, заңдық сипаттағы шараларды дайындау керек, ол өз кезегінде жерді тоздырған немесе жерді заңды түрде тартып алған жер пайдаланушыларды тозған жерлерді міндетті түрде қалпына келтіруге міндеттейді.

Қостанай және Ақмола облыстарында зерттеуші ғалымдардың (Ю.В. Полищук, Ю.В. Бинюков, С.И. Бобков, техник. ғылымдарының кандидаты, А.И. Дерепаскин техн. ғылымдарының докторы,Нугманов А.Б.Зам.ген.директора по научной работе КНИИСХ,к.с-х.н,Н.И.Можаев,Н.А. Серикбаев) ұсыныстары мен өткізілген құнсыз жерлерді шалғындандыпу шараларын өткізу шығынын есептеу.

ҒЗЖ-нан ең аз шығынды іс-шаралар таңдалып алынған, 11-кестеде келтірілген:
11-кесте. 100 га кеткен жалпы өндірістік шығындар, мың тенге

№ п/п	Шығын атауы	Жылдар
		1	2	3
	Гербицидтер	2545	2545	2545
	ЖММ	1022,4	1022,4	1022,4
	Қолданыс шығындар	500	500	500
	Еңбекақы	620	620	620
	әлеуметтік салым және әлеуметтік салық	61,4	61,4	61,4
	Басқа шығындар	143,88	143,88	143,88
	Істеме шығындар	978,6	978,6	978,6
	Қорытынды	5871,28	5871,28	5871,28

Жалпы ірі агроқұрастырулар үшін белгіленген жерлерді тиімді қолдану бағдарламасы бойынша шалғынды жерлерге кеткен шығын 5871,28 теңге/га

Жалпы ұсақ және орташа агроқұқұрастырулар шалғынды жерлерге кеткен шығын 5345,48 теңге/га.

Көпжылдық шөптесін өсімдіктер өнімділігінің орташа жоғарлау нәтижесі бойынша – 12,8 ц/га, пайда келуі – 486,4 мың теңге, рентабельдігі – 502,8% (13-кесте).

13-кесте. Шалғынды жерлерде Житняк - көпжылдық шөптесін өсімдікті өндеудегі кеткен шығындар, және олардың кейінгі кездегі 1га аудандағы жақсаруы

14-кесте. ҚР-ның Ақмола облысы 1га аудандағы Житняк - көпжылдық шөптесін өсімдікті өндеуінің экономикалық тиімділігі

11. 
    
    жүктеу/скачать 2.73 Mb.
    
    Достарыңызбен бөлісу: