Белгібай жанар ќЎрманќызы асанбай Асќаровтыѕ ґмірі мен ќоєамдыќ-саяси ќызметі жјне шыєармашылыќ мўрасы

ЌР Орталыќ мемлекеттік мўраєатында А. Асќаровќа арналєан 2237 жеке ќордаєы деректер негізінен 1944-1997 жж. аралыєын ќамтиды. Бўл мўраєаттаєы деректерді тґмендегіше топтастырып ќарастыруєа болады:

1. 
   Ґмірбаяндыќ сипаттаєы деректер (жеке басыныѕ ќўжаттары, пленум, конференция, мјжілістерде, митингілерде сґйлеген сґздері, дайындаєан баяндамалары, мерейтойлыќ ќўттыќтаулары);
   
2. 
   Шыєармашылыќ деректер (єылыми-маќалалары, сўхбаттары, єылыми-еѕбектері, естеліктер);
   

1. 
   Хаттар – А. Асќаровтыѕ жазєан хаттары жјне оєан жазылєан хаттар (Социалистік Еѕбек Ері атаєын алєан кездегі ќўттыќтау жеделхаттар, ќўттыќтау хаттар, жазыќсыз сотталуына байланысты жазылєан араша хаттар);
   

1. 
   Фотосуреттер (жеке отбасымен, ќызметтес достарымен тїскен фотосуреттері);
   

1. 
   Жинаќ материалдар (Ќазаќстан Коммунистік Партия Комитеті съездерініѕ материалдары, Ќазаќстан Коммунистік Партия Комитетініѕ пленум материалдары, жўмыс істейтін жастардыѕ бос уаќытын ўйымдастыру жґніндегі депутаттыќ комиссияныѕ есебі).
   

Жинаќталєан деректер ќалыптасќан дјстїрлі жіктеу ќаєидаларына сјйкес хронологиялыќ белгілері бойынша мынадай топтарєа бґліп ќарастырылды: ґмірбаяндыќ ќўжаттар (1952-2003), ќолжазбалары (1991-1998), хаттар мен ќўттыќтаулар (1966-2000), сый жазбалары (1966-1999), кейінгі жылдардаєы ќўжаттар (1987-2005), жиынтыќ ќўжаттар (1953-1983) жјне бейнелеу ќўжаттары (1946-2000).

Ал, 2006 ж. тамызда Ф.Є. Асќарова отбасылыќ мўраєатынан ќайраткердіѕ жеке ќўжаттарын Алматы облыстыќ мемлекеттік мўраєатына ќосымша сый ретінде тапсырады. Ќосымша ґткізілген ќўжаттар 1946-2006 жж. аралыєын ќамтиды. Бўл ќордаєы жинаќталєан А. Асќаровтыѕ ґмірбаянына, еѕбек жолына, кейінгі жылдары жазылєан ќолжазбаларына, ќоєамдыќ жўмыстарына ќатысты ќўнды мјліметтер беретін ќўжаттары єылыми сараптау негізінде пайдаланылды.

Жалпы жўмыстыѕ аќпараттыќ сипатында мјліметтер кґзі болып табылатын мерзімдік басылым материалдары толыєымен тартылды. Мысалєа А. Асќаровтыѕ республикалыќ «Социалистік Ќазаќстан»,Жамбыл облыстыќ «Еѕбек туы»,Алматы облыстыќ «Жетісу»,Шымкент облыстыќ «Оѕтїстік Ќазаќстан» басылымдарында жарияланєан есепті баяндамалары, тезистері, маќалалары, сўхбаттары да пайдаланылды.

– А. Асќаровтыѕ ќоєамдыќ ќызметтерге келуініѕ себептері аныќталып, Красногор, Меркі аудандыќ, Жамбыл облыстыќ комсомол-партиялыќ басшылыќ ќызметтерін атќару кезеѕіндегі облыстыѕ јлеуметтік-экономикалыќ жјне мјдени дамуына ќосќан їлесі деректер негізінде талдауєа алынып, тўѕєыш рет оныѕ жалпы дїниетанымдыќ кґзќарасыныѕ жїйесі, ќалыптасуы мен дамуына ќарай жјне оныѕ єылыми шыєармашылыєында, іс-тјжірибесінде кґрініс табуын ќоєамдыќ тарихи їрдістер контекстінде бірізділікпен кешенді тїрде талдау жасауєа талпыныс жасалєан;

– Алматы жјне Шымкент облыстарыныѕ экономикалыќ жјне мјдени-јлеуметтік деѕгейін жаѕа сапалыќ биікке кґтеру баєытында атќарєан жўмыстары наќты ќўжаттар арќылы негізделді;

– Кеѕестік саяси жїйеніѕ тарапынан жасыныѕ ўлєаюына ќарамастан жазыќсыз жалаєа ўшыраса да ґзініѕ азаматтыќ болмысын, ўлтжандылыєын саќтаудаєы адамгершілік ќасиеттерін наќты дјйектермен кґрсете отырып, жас ўрпаќты ґзіндік берік ўстанымы болуєа тјрбиелеуге кґѕіл бґлінген;

– А. Асќаровтыѕ єылыми шыєармашылыќ мўрасын ўлттыќ кґзќарас тўрєысынан баєалай отырып, оныѕ ќаламгерлік сипаты ашылєан;

– А. Асќаровтыѕ толыќ аќталєаннан кейін де халыќ игілігіне ќызмет етіп, «Бјйдібек-Сыланды» ќайырымдылыќ ќорыныѕ Ќўрметті Президенті, М.Х. Дулати атындаєы ќоєамдыќ ќорыныѕ Президенті, «Сјмен батыр» ќоєамдыќ ќорыныѕ мїшесі ретінде атќарєан ќоєамдыќ жўмыстарына баєа берілді.

– Алєаш рет «Ўлы Тўранныѕ ўлдары»атты еѕбегі єылыми тўрєыдан талдана отырып, А. Асќаровтыѕ тарих єылымына ќосќан їлесі сараланєан.

– А. Асќаровтыѕ ќатардаєы ауыл мўєалімінен ќоєам ќайраткері деѕгейіне дейінгі ґсу жолын айќындап, оныѕ їлгісінде мемлекет мїддесіне ќызмет етудіѕ баєыттары жїйелі тїрде тўжырымдалды.

Мјселеніѕ мазмўнын толыќ ашу барысында мўраєаттыќ дерек кґздері мен мерзімді баспасґз материалдары кеѕінен пайдаланылды, сонымен бірге ешбір ќолданыста болмаєан кейбір ќўжаттар алєаш рет єылыми айналымєа енгізіліп отыр.

Ќорєауєа ўсынылатын негізгі тўжырымдар:

– А. Асќаровтыѕ кґрнекті мемлекет жјне ќоєам ќайраткері ретінде ќалыптасуына ґскен ортасы мен білім-тјрбие алєан ордасы, Б. Бјкенов, Ќ. Байєожаев, Ќ. Асылбеков, О. Бґрібаев, Еѕбек Ері О. Кґкебайўлы, І. Еділбаев, Ј. Ысмаилов сияќты аєа буын ґкілдерініѕ їлгі-ґнегесімен ќатар Ж. Шаяхметов, Ф. Кјріпжанов, І. Омаров, Ј. Ќанапин, Н. Оѕдасынов, Д.А. Ќонаев, М. Бейсебаев секілді ќайраткерлердіѕ рухани ыќпалы болды.

– А. Асќаров комсомол ќызметінде жїріп білімі мен біліктілігін, жігерін жастардыѕ дїниеге кґзќарасыныѕ ќалыптасуына, жан-жаќты жетіліп, рухани кемел дјрежеге кґтерілуіне арнады.

– А. Асќаров ґз заманыныѕ єылыми жетістіктері мен озыќ тјжірибесіне сїйеніп, Жамбыл облысыныѕ экономикалыќ ќуатын ныєайтумен ќатар мјдени-јлеуметтік саласын дамытуєа ерекше назар аударды.

– А. Асќаров Алматы облыстыќ партия комитетініѕ басшысы жјне ЌКП ОК бюро мїшесі болып ќызмет атќарєан кезеѕде Алматы облысыныѕ єылыми-техникалыќ јуелетін, экономикалыќ жјне мјдени-јлеуметтік деѕгейініѕ жаѕа сапалыќ биікке кґтерілуін ќамтамасыз етті.

– А. Асќаров Шымкент облысыныѕ (Оѕтїстік Ќазаќстан) экономикасы жјне мјдени-јлеуметтік дамуыныѕ барлыќ саласын ќарышты ќарќынмен ґркендетуге баєытталєан іс-шараларды жїзеге асырды.

– А. Асќаров кеѕестік жїйе тўсында орталыќтыѕ ќиянатын кґрген кезеѕде ґзініѕ азаматтыєы мен ќажырлылыєын кґрсете білді.

– А. Асќаров толыќ аќталєаннан кейін єылыми жјне јдеби шыєармашылыќ саласында еѕбек етіп, ґзін ќоєамтанушы-єалым,аќын, жазушы, ретінде таныта алды.

– А. Асќаровтыѕ мемлекет мїддесіне ќызмет етудегі ґзіндік ќаєидалары мен соѕына ќалдырєан шыєармашылыќ мўрасы ґскелеѕ ўрпаќ їшін тјрбиелік маѕызы зор болып табылады.

Зерттеу жўмысыныѕ ќолданбалы маѕызы. Єылыми-талдау жўмысы барысында бір жїйеге келтірілген зерттеу деректері мен єылыми тўжырымдар А. Асќаровтыѕ ґмірі мен шыєармашылыќ мўрасы мысалында кеѕестік дјуірдегі ўлт тўлєаларыныѕ тарихтаєы орны мен рґлін аныќтауєа баєыт береді. Сонымен ќатар ізденістер нјтижелерін зерттеушілердіѕ пайдалануына, Ќазаќстан тарихы курсы бойынша арнаулы курс, оќу орындарында жеке тўлєалардыѕ ќызметіне ќатысты дјрістерде, семинар сабаќтарында ќосымша материал ретінде кеѕінен ќолдануєа болады.

Зерттеу жўмысыныѕ сыннан ґтуі. Диссертация Ќазаќстан Республикасы Білім жјне єылым министрлігі Єылым комитетініѕ Ш.Ш. Ујлиханов атындаєы Тарих жјне этнология институтыныѕ Кеѕес дјуіріндегі Ќазаќстан тарихы бґлімінде орындалып, осы бґлімніѕ мјжілісінде талќыланып, ќорєауєа ўсынылды. Зерттеудіѕ негізгі мазмўны, тўжырымдары 5 баяндама ретінде халыќаралыќ-теориялыќ, аймаќтыќ конференцияларда баяндалып єылыми кґпшілік назарына ўсынылды, 3 маќала Білім жјне єылым саласындаєы баќылау комитеті бекіткен тізімдегі єылыми басылымдарда жарияланєан.

Диссертациялыќ жўмыстыѕ ќўрылымы ќысќартулардан, кіріспеден, їш бґлімнен, ќорытындыдан тўрады. Диссертациялыќ жўмыстыѕ соѕында пайдаланылєан јдебиеттер тізімі кґрсетілді.
ЖЎМЫСТЫЅ НЕГІЗГІ МАЗМЎНЫ
Жўмыстыѕ «Кіріспе» бґлімінде зерттеу таќырыбыныѕ ґзектілігі, міндеті мен маќсаттары, методологиялыќ жјне јдістемелік негіздері, єылыми жаѕалыєы мен ќолданбалы маѕызы айќындалды жјне зерттелу дјрежесіне тарихнамалыќ талдау жасалып, пайдаланылєан деректерге сипаттама беріледі.

«Асанбай Асќаровтыѕ ґскен ортасы жјне еѕбек жолыныѕ басталуы» деп аталєан бірінші тарауда ќайраткердіѕ шыќќан тегі, ґскен ортасы, студенттік жылдары, азаматтыќ кґзќарасыныѕ ќалыптасуына ыќпал еткен факторлар мен еѕбек жолы тарихи деректер негізінде сараланєан.

Асанбай Асќаров 1922 ж. 15 ќыркїйегінде Жамбыл облысы Меркі ауданы «Тјтті» ауылында кедей-шаруаныѕ отбасында дїниеге келген. Ґз естелігінде ґсіп-ґнген ортасыныѕ тектілігін, генетикалыќ тегін тґмендегіше таратады: «...Сонау ўлы бабамыз Бјйдібек, Бјйдібектен Жарыќшаќ, Жарыќшаќтан Дулат, Дулаттан Байкїшік, Байкїшіктен Тайлаќ, Тайлаќтан Ќанай, Ќанайдан Мўрат, Мўраттан Тантай, Тантайдайдан Олжабай, Олжабайдан Байшуаќ, Байшуаќтан Дуана, Дуанадан Асылбек би, Асылбек биден Асќар, Асќардан мен – Асанбай...». Јулеті сонау арєы бабалары Мўраттан ќалєан дјстїр ретінде ќайсарлыќты ту етіп ўстанатындыєын А. Асќарўлы сїйіспеншілік сезіммен келтірген.

Атасы Асылбек елді аузына ќаратќан би болєан, јрі 1916 ж. Меркідегі Аќкґз батыр басќарєан халыќ кґтерілісіне Т. Рысќўловпен бірге ќатысќан. Кґтеріліске Асанбайдыѕ јкесі Асќар мен бауырлары Сїлеймен, Јлім де ќатысады.

А. Асќарўлыныѕ балалыќ шаєы кеѕестік ќоєамныѕ ќарама-ќайшылыќќа толы ауыр кезеѕіне тўспа-тўс келді. ХХ є. 20-шы жж. соѕына ќарай Ќазаќстанда ауыл шаруашылыєын кеѕестендіру, ўжымдастыру науќаны ќызу жїріп, ўжымшар ќўрылысында жаѕа кезеѕ басталєан болатын. Асанбайдыѕ јкесі 1929 ж. алєашќылардыѕ бірі болып ўжымшарєа мїше болады. Јкесі ќайтыс болєаннан кейін аєасы Ќўлназар оны 1929 ж. Шу бекетінде ашылєан орыс мектеп-интернатына береді. Мектеп ќабырєасында оќып жїргенде алєыр да зерек Асанбай оќу-білімге айрыќша ќўштарлыєын танытты.

Жастайынан ќўнарлы халыќ ауыз јдебиетінен нјр алєан А. Асќарўлы орыс јдебиетініѕ классиктері А.С. Пушкин, М.Ю. Лермонтов, Л.Н. Толстой, А.М. Горький шыєармаларын да ќўмарта оќиды. Бала кезінен тарихты, жаєырафияны, јдебиетті сїйіп оќумен ќатар Орта Азия мен Ќазаќстанныѕ, жалпы шыєыс халыќтарыныѕ тарихы жайлы јдебиеттерді де їзбей оќып, бјрін білуге ўмтылды. Їлгілі оќушы їздік оќумен ќатар ќоєамдыќ жўмыстарєа да етене араласып комсомол ўйымына жетекшілік етеді. А. Асќарўлыныѕ дїниетанымы мен азаматтыќ кґзќарасыныѕ ќалыптасуына кеѕестік мектеп тјрбиесі мен идеясыныѕ маѕызды орын алєанын ескерсек, јрине, бўл заѕды ќўбылыс, себебі сол тарихи кезеѕніѕ ќатаѕ сынынан ґткен ўрпаќ осылайша есейіп, білім алып ќалыптасты.

А. Асќаров ќоєамда орын алєан саяси-јлеуметтік ахуалдыѕ ќиындыєына ќарамастан 1936 ж. жетіжылдыќты їздік бітіріп, Фрунзе (ќазіргі Бішкек) ќаласындаєы педагогикалыќ училищеге оќуєа тїседі. Студенттік шаєы нјубет жылдармен тўстас келді. Жаќсы їлгерімі їшін жоєарєы шјкіртаќы таєайындалды. Ґзі жазып ќалдырєан ґмірбаянында: «Мен ґте жаќсы оќып, жоєары стипендия алатынмын, - деп жазады А. Асќарўлы, – Јйтсе де жазєы каникул кездерінде їйге келіп, колхозда жўмыс істейтінмін. Сґйтіп он тґрт жасымнан бастап еѕбекке араластым. Анам мен аєама їлкен семьяны асырау ґте ќиынєа соќты. Аштыќ жылдары тґрт бауырымнан айрылдым. Ќалєандарымыз јреѕ аман ќалдыќ.» [8, 5-іс, 1-п]. А. Асќарўлыныѕ мектептегі, педучилищедегі ќоєамдыќ жўмыстарєа белсене араласуы оныѕ саяси кґзќарасыныѕ ќалыптасып, жетекшілік тјжірибесініѕ артуына жјне азаматтыќ ўстанымыныѕ айќындалуына їлкен септігін тигізеді.

1939 ж. училищені їздік бітіргеннен кейін жолдамамен Ќырєызстанныѕ Фрунзе облысы, Калинин ауданы, Сарытоты селосына жіберіліп, «Ерікті» орта мектебінде еѕбек жолын бастап, орыс тілі мен јдебиеті пјнініѕ мўєалімі јрі оќу ісініѕ меѕгерушісі ќызметін атќарады. Кґп ўзамай мектептіѕ ќоєамдыќ жўмыстарына белсене араласќан А. Асќаров ўстаздар ќауымы мен оќушылар арасында беделге ие болады. Мектепте ќызмет ете жїріп, колхоз комсомол ўйымыныѕ хатшысы ретінде ол ґнерпаздар їйірмесін ўйымдастырып оєан ґнерлі жастарды тарта білді. Жастарєа жетекшілік ете жїріп ґзі де білімін жјне біліктілігін јрдайым шыѕдап отырды.

1942 ж. мамырда А. Асќаров Ќарулы Кїштер ќатарына шаќырылып, Термез ќаласындаєы полк мектебін (1942), Ходжкент ќаласындаєы јскери саяси училищені (1943) бітіріп, кіші офицер шенінде майданєа жіберіледі. 1946 ж. кґктеміне дейін батальон, полк комсоргы ретінде јскери-саяси міндеттер атќарды. Јскери ќызмет барысында оныѕ О.С. Коган, В. Клементьев, И.В. Рогачев, Н.Г. Дорынкин, В. Игнатьев, Б. Быкадоров, Н.В. Тарунов, С. Бейсенбаев сынды мол тјжірибелі, кјсібіне сай јскери дайындыќтан ґткен јскери-саяси басшылармен тыєыз ќарым-ќатынас орнатуы оныѕ саяси кґзќарасыныѕ шыѕдалуына ыќпал етті. Јсіресе, генерал-майор, Кеѕес Одаєыныѕ Батыры, јйгілі Халкин-Гол шайќасында ерлігімен танымал болєан В.И. Скобинніѕ їлгі-ґнегесі зор болды. Соєыс жылдарында оєан ерекше јсер еткен кездесу - јскери бґлім тапсырмасымен Алматыда іс-сапармен жїргенінде Панфилов дивизиясын жауынгерлермен толыќтыру їшін келген Б. Момышўлымен кездесуі жас жауынгердіѕ ґміріне ґзіндік сабаќ болєаны аныќ.

Майдан шебінде шыѕдала жїріп А. Асќарўлы жауынгерлердіѕ Жеѕіске деген сенімін жјне патриоттыќ сезімдерін арттыра білді. Майдандаєы јр алуан ўлттыѕ ґкілдерімен тыєыз араласуы да оныѕ ой-ґрісін ўлєайтып, саяси жаєынан кемелдендіре тїсті, јрі бўл їрдіс адамды ўлтына ќарай емес, ќабілетіне ќарай баєалау ќасиетін ќалыптастырды. А. Асќаров саяси жетекші ретінде жауынгерлерге тјрбие берудегі еѕбегі їшін 1944 ж. 23 аќпанда БЛКЖО ОК-ніѕ Ќўрмет ќаєазымен марапатталды [23, 4-п]. А. Асќарўлыныѕ ќоєамдыќ-саяси кґзќарасыныѕ шыѕдалуына соєыс жылдарында атќарєан јскери-саяси басќару жјне ўйымдастыру жўмыстары їлкен ыќпал етті. 1946 ж. сјуір айында Орта Азия јскери округініѕ ќўрамында јскери борышын ґтеп ќайтќан А. Асќарўлы туєан еліне офицер шенінде оралды.

1946 ж. наурызда А. Асќаров Меркі аудандыќ партия комитетініѕ ўйымдастыру бґліміне нўсќаушы ретінде ќабылданып, ґзіне тјн іскерлік, кїрделі мјселелерге жастарды жўмылдыра алатын ќасиеттерімен танылды. Осы жылы А. Асќаров Меркі аудандыќ комсомол комитетініѕ бірінші хатшысы жјне аудандыќ атќару комитетініѕ бюро мїшесі болып сайланады.Їкімет пен партия шешімі бойынша Ќазаќстанныѕ Жамбыл, Алматы жјне Талдыќорєан облыстарында, ал 1947 ж. Меркі ауданы Орта Азия кґлемінде тўѕєыш рет ќант ќызылшасын ґсіруді ќолєа алєан болатын. Меркі аудандыќ комсомол комитетініѕ бірінші хатшылыєын атќарєан кезде жалпы ґнімді ўлєайту мјселелерін кґтерді. Нјтижесінде 1948 ж. КСРО Жоєары Кеѕесі Президиумыныѕ Жарлыєымен бўл істі жауапты ўйымдастырушы, басшы ретінде А. Асќаров Ленин орденімен марапатталды.

1947-1951 жж. аралыєында Меркі аудандыќ жастар комитетініѕ бірінші хатшысы, Жамбыл облыстыќ жастар комитетініѕ идеология жґніндегі хатшысы, бірінші хатшысы ќызметтерін атќарды. Осы ќызметте жїрген кезінде А. Асќаров 1948 ж. кґктемінде Жамбыл облыстыќ комитеті бюросыныѕ шешімі бойынша ќаланыѕ орталыќ бґлігіне салынатын демалыс саябаєы мен спорт стадионына тікелей басшылыќ жасайды.

А. Асќарўлы аєа буын ґкілдері Ш. Базарбаев, Б. Бјкенов, Ќ. Байќожаев, Ќ. Асылбеков, О. Бґрібаев, Еѕбек Ері Б. Кґкебайўлы, І. Еділбаев, Ј. Ысмаилов секілді халќыныѕ ќалаулысына айналып, адал ќызмет еткен азаматтардыѕ тјлім-тјрбиесі, аќыл-кеѕесі жјне ќайырымды ќамќорлыєы оныѕ ќызметте ќалыптасуына ыќпал етті. Ел аєаларыныѕ ґмірлік тјжірибесінен їлгі-ґнеге ала отырып ґзі де жастарды тјрбиелеуде тјлімгері бола білді жјне комсомол ќызметінде шыѕдалып, білімі мен жігерін жас ўрпаќты ізгілікке тјрбиелеп рухани ґсуіне арнады.

Соєыстан кейінгі жылдардыѕ ќиыншылыєына ќарамастан елімізде алєа ќойылєан аса жауапты міндеттердіѕ бірі – халыќ шаруашылыєын ќалпына келтіру жјне оны одан јрі дамыту еді. Мемлекет тарапынан осындай тїбегейлі шаралардыѕ бірі ретінде 438 шаќырымдыќ Мойынты-Шу теміржол ќўрылысын салу болды. Кейіннен бўл торап солтїстік пен орталыќ облыстарды Ќазаќстанныѕ оѕтїстігімен байланыстыруда јлеуметтік-экономикалыќ ыќпал етумен ќатар тіпті республика кґлемінде ґндіргіш кїштерді дамытуда маѕызды роль атќарєанын атап айтќан жґн.Бїкілхалыќтыќ маѕызы бар ќўрылысќа ол Жамбыл облыстыќ партия комитеті бюросыныѕ шешімі бойынша саяси бґлім штабы басшысыныѕ орынбасары болып таєайындалады. Осы ретте Мойынты-Шу теміржол магистралында озат ќўрылысшылар ќатарында танылєан А. Асќарўлы да Лениндік комсомолдыѕ он їш жылдыќ мерекесіне орай Еѕбек Ќызыл Ту орденімен марапатталды.

А. Асќарўлыныѕ ќоєамдыќ-саяси кґзќарасы ґзі ґмір сїрген ќоєамда ќалыптасып, осы ортада еѕбек пен ерліктіѕ соќпаќтары арќылы есейген жылдары кейінгі ґміріне игі јсерін тигізбей ќоймаєаны аныќ.

А. Асќаровтыѕ КОКП ОК-ніѕ жанындаєы жоєарєы партия мектебініѕ тыѕдаушысы ретінде ішкі саясат жјне экономика саласындаєы біліктілігін арттыруы оныѕ партия ќайраткері ретінде танылуына жол ашты. 1951-1954 ж. дейін Мјскеуде КОКП ОК жанындаєы Жоєарєы партия мектебінде оќып, оны їздік бітірген ол Жамбыл облысыныѕ Красногор аудандыќ партия комитетініѕ бірінші хатшысы ќызметіне таєайындалады. Аудан басшысы ретінде тыѕ жјне тыѕайєан жерлерді игеру науќаны кезінде Аѕыраќай жоталарын алып жатќан Отар жјне Ќараой алќаптарынан ќырыќ мыѕ га жерлерді игертіп, трактор бригадаларыныѕ жўмысын ўйымдастырып жаѕа шаруашылыќтардыѕ ашылып жўмысшы ўжымдарын ќалыптастырєанын атап ґтуіміз керек.

1955 ж. кїзінде Меркі аудандыќ партия комитетініѕ бірінші хатшысы болып таєайындалды. Меркі аудандыќ партия комитетін басќарєан жылдары да еліміздіѕ алєашќы миллиард пўт астыєына Меркі ауданыныѕ тґрт жарым миллион пўт кґлемінде їлес ќосуына, мал шаруашылыєыныѕ мол ґнім беруіне, јсіресе ќой шаруашылыєын ґркендетуде іскерлік танытты.

А. Асќаровтыѕ саяси ќызметте шыѕдалуына ґмірлік тјжірибесі мол Ж. Шаяхметов, Ф. Кјріпжанов, І. Омаров, Д. Ќонаев, Н. Оѕдасынов, М. Бейсебаев секілді ірі ќоєам ќайраткерлерініѕ рухани ыќпалы болєаны аныќ.

1958 ж. А. Асќаров Меркі аудандыќ партия комитетініѕ бірінші хатшылыєынан Халыќ депутаттары Жамбыл облыстыќ Кеѕесі атќару комитетініѕ тґраєасы болып сайланды.

1959 ж. 4 желтоќсанында А. Асќаров Жамбыл облыстыќ Кеѕесі атќару комитетініѕ тґраєалыєынан босатылып, облыстыќ партия комитетініѕ бірінші хатшылыєына таєайындалды, оныѕ бўл ќызметке келуі їлкен жауапкершілікті ќажет етті. Жалпы А. Асќаровтыѕ саяси ќызметі партиялыќ номенклатураєа сай ґзіне сеніп тапсырылєан аудан, облыс экономикасын партия съездері мен жоєарєы кеѕес бекіткен жоспарлар мен баєдарламаєа сјйкес дамытуєа ґзі басќарєан облыстардыѕ шаруашылыєын, мекеме басшылыєын ўйымдастырып, олардыѕ ґзара іс-јрекеттерін їйлестірумен сипатталады десек біржаќты баєа берген болар едік. Јйтсе де, сол кезеѕніѕ саяси жїйесіне ќызмет ете отырып, А. Асќаров жергілікті халыќтыѕ тўрмысын кґтеруде облыстыѕ ќарамаєындаєы іске ќосылмай жјне пайдаланылмай отырєан резервтерді іске асыруда жаѕа бастамалар кґтеріп, оєан жетекшілік етті. Мјселен, Їлкен Шу каналыныѕ Ќырєызстан жерінде басталєан ќўрылысыныѕ Жамбыл облысына тиісті бґлігін ќайта ќолєа алу жґнінде мјселе кґтерді. Бўл республика басшылары тарапынан маќўлданып, Їлкен Шу каналыныѕ Меркі тармаєыныѕ ќўрылысы мемлекеттік жоспарєа енгізіледі [24, 1076-іс, 32-п.]. Осы бастаманыѕ нјтижесінде алты мыѕєа жуыќ тыѕ жерлерді игеруге, сонымен бірге Ќордай, Луговой, Жуалы аудандарыныѕ аумаєында су шаруашылыєы ќўрылысы жґніндегі белгіленген шаралардыѕ жїзеге асуына мїмкіндік туды. Нјтижесінде облыс кґлемінде астыќ ґндіру јрі дайындау да Луговой, Ќордай, Шу жјне Меркі аудандары маѕызды орын алды. Ресми деректерге сїйенсек, аталмыш кезеѕде облыс ґнеркјсібінде ґндірілген ґнім мґлшері 205 пайызєа, оныѕ ішінде еѕбек ґнімділігі 130 пайызєа артты. 1965 ж. 1959 ж. салыстырєанда ауыл шаруашылыќ ґндірісініѕ ґнімі екі есеге кґтерілді. Ќаратау фосфоритыныѕ негізінде химия ґнеркјсібініѕ аса ірі кјсіпорындары ќарышты ќарќынмен салынды. Машина жасау, жеѕіл жјне тамаќ ґндіру салалары дами тїсті. Облыс кґлемінде жоєары білімді мамандар даярлайтын технологиялыќ, су шаруашылыєы саласында жоєарєы жјне орта оќу орындары, єылыми-зерттеу орталыќтары ашылды, мјдени нысандар бой кґтеріп, халыќ мјдениеті мен тўрмысы жаќсара тїсті.

Ќоєамдаєы јлеуметтік-экономикалыќ баєыттаєы тїбегейлі ґзгерістер кезінде А. Асќаров Алматы облыстыќ партия комитетіне басшылыќќа ауыстырылды. Облыстыѕ республика кґлемінде алдыѕєы ќатарєа шыєуына ќыруар жўмыстар атќарылды, нјтижесінде 1965-1978 жж. облыстыѕ барлыќ саладаєы кґрсеткіштері жоєары болды. Осы жылдары Алматы облыстыќ партия комитеті де ґзініѕ бїкіл іс-ќызметін ґнеркјсіптіѕ потенциалын одан јрі арттыруєа, ќоєамдыќ ґндірістіѕ тиімділігін, еѕбек ґнімділігін кґтеруге, єылыми-техникалыќ ілгерілеуді тездетуге, ґнімніѕ сапасын жаќсартуєа жјне басќару ќўрылымын жетілдіруге баєыттады. Ќайраткердіѕ мўндай табыстарєа ќол жеткізуініѕ себебі, оныѕ ќызметке таєайындалып келген кезден облыстыѕ экономикалыќ мїмкіндіктерін зерттеп ґзекті мјселелерді жергілікті мамандармен кеѕесе отырып дер кезінде оѕтайлы шешуге ўмтылуында жатса керек.

Алматы облысыныѕ экономикалыќ даму кґрсеткіштері мемлекет тарапынан баєаланып, КСРО Жоєарєы Кеѕесі тґралќасыныѕ жарлыєымен 26 еѕбек озаттары Социалистік Еѕбек Ері атаєына ие болса, 4711 адам ордендермен, медальдармен марапатталды [25, 9-10-пп.]. Д.А. Ќонаев ґз сґзінде: «Республика ґнеркјсібініѕ жалпы ґнімініѕ кґлемінде Алматыныѕ їлесі он пайыздан астам екенін айтсаќ соныѕ ґзі жеткілікті» [25, 401-іс, 4-п.], – деп атап кґрсеткендей елдегі ґнеркјсіп саласыныѕ дамуында Алматы облысыныѕ кјсіпорындарыныѕ да да ґзіндік їлесі болды.

Алматы облысыныѕ партия комитетініѕ бірінші хатшысы жјне ЌКП ОК-ніѕ Бюро мїшесі ќызметін атќара жїріп, А. Асќаров КОКП ОК-ніѕ жанындаєы ќоєамдыќ єылымдар академиясында «Мал шаруашылыєын кїшейтудіѕ экономикалыќ проблемалары» (Ќазаќстанныѕ оѕтїстік – шыєысындаєы ќой шаруашылыєын кїшейтуге негізделген)» атты таќырыпта кандидаттыќ диссертациясын ќорєап шыєады.

А. Асќаров саяси басшы ретінде єылым, мјдениет, халыќ аєарту, денсаулыќ саќтау салаларыныѕ дамуына да баса кґѕіл бґлді. Д.А. Ќонаевтыѕ бастамасымен 60-жж. бас кезінде Іле ґзені саєасынан Ќапшаєай су электр станциясын салу мјселесі кґтерілді. Бўл Балќаш бойындаєы жазыќ даланыѕ сипатын ґзгерткен су торабыныѕ еѕ маѕызды нысандарыныѕ бірі болып саналды. Аќдала, Ќараой, Шеѕгелді алќаптарын игерудіѕ єылыми негізде кешенді шаралары жїзеге асырылумен ќатар Талдыќорєан облысы Кербўлаќ ауданыныѕ алќаптары да суландырылды, кїріш ґсіретін, ет-сїт дайындайтын жаѕа шаруашылыќтар ўйымдастырылды.

60-жж. Алматы ќаласыныѕ негізгі жоспарына сјйкес жекелеген аудандар мен орталыќ бґлігіне ќўрылыс салудыѕ жобалары бола тўрса да оны ескерместен бекітілген жоспардан тыс ќўрылыстар салынып отырды. Ќысќа мерзім ішінде республикалыќ Цирк, Достыќ їйі, Ленин атындаєы даѕєыл бойында (ќазіргі Достыќ даѕєылы) зјулім їйлер кешені, 28-гвардиялыќ панфиловшылар атындаєы парктегі «Даѕќ» архитектуралыќ мемориалы, «Сары-арќа», «Алатау», «Арман» кинотеатрлары, Пушкин атындаєы кітапхана, орталыќ јмбебап дїкені, Неке сарайы, Білім їйі, Шетелдермен достыќ жјне мјдени байланыс їйі, жабыќ колхоз базары, «Алатау», «Ќазаќстан» мейрамханалары, теміржол вокзалы, аэровокзал, бірінші класты «Медеу» спорт кешені жјне таєы басќа да астананыѕ сјулетін јрі кґркемдік бейнесін ґзгерткен јсем нысандар салынды.

ЌКП ОК-ніѕ ўйєарымы бойынша 1978 ж. сјуірде А. Асќарўлы Шымкент облыстыќ партия комитетініѕ бірінші хатшысы ќызметіне ауыстырылды. Облыс кґлемінде машина жасау, энергетика, химия, медицина жјне микробиология ґнеркјсібі ґркендеді. Негізгі ќор 312 миллион сомєа артып [26], «Фосфор» ґндірістік, ўсталыќ-пресс жабдыќтарын шыєару, сыра жјне алкогольсіз ґнеркјсіп бірлестіктерінде, «Ачполиметалл» комбинатында, ќорєасын, гидролиз зауыттарында жаѕа ќуаттар пайдалануєа берілді, бірќатар жўмыс істеуші кјсіпорындарда жараќтандыру жјне техникалыќ ќайта жабдыќтау жўмыстары кеѕінен жїргізілді. Облыс ґнеркјсібінде ќор жинау 19,5 пайыз, оныѕ ішінде тїсті металлургияда – 20, химияда – 25, машина жасауда – 35 пайыз артты. Станок паркі мен технологиялыќ жабдыќтардыѕ ќўрылымы жаќсартылды. 52 цех пен учаске кешені механикаландырылып, автоматтандырылды [26, 7875-іс, 14-п.].

Суландыру мјселесіне ќатысты Їлкен Келес, Шјуілдір каналдарыныѕ ќўрылыстарын жеделдете жїргізу Ќазыєўрт, Сарыаєаш, Ќызылќўм аудандарыныѕ шаруашылыќтарында жаѕа жерлерді іске ќосуєа мїмкіндік берді.Шымкент ќаласыныѕ экономикасы мен мјдениетініѕ де ґркендеуімен ќатар аз єана уаќыттыѕ ішінде Тїркістан, Шардара, Шаян, Шјуілдір, Темірлан, Жетісай сияќты ќалалар мен аудан орталыќтары да абаттандырылды.

А. Асќаров Шымкент облысын басќару кезіндегі істері арќылы ґзініѕ ўйымдастырушылыќ ќабілеті мен ќызметін айќын кґрсетті. Шымкент ќаласыныѕ ауа кеѕістігін тазарту јрі келешекте ќала тўрєындарыныѕ демалыс аймаєын ќўру маќсатында бірќатар шараларды ўсынады: дендросаябаќ, ипподром, балалар темір жолы, зообаќ, саябаќтыѕ ішінде Даѕќ мемориалы, мейрамхана. Дендрарий саябаєыныѕ аумаєы 125 га жерді ќамтыды, ќосымша таєы да аєаштыѕ аса баєалы тїрлерін ґсіру їшін 15 га жер бґлінді. Мўндай їлкен алќапты дендрарий саябаќтары Одаќ кґлемінде тек ќана Ќырымда жјне Грузияда єана болды.

Кеѕестік ќоєамныѕ саяси ґмірінде 50-жж. екінші жартысында едјуір ґзгерістер болєаны мјлім. КОКП-ніѕ ХХ съезі жеке адамєа табынушылыќты јшкерелеп, јлеуметтік-экономикалыќ дамудаєы барлыќ сјтсіздіктер јрі жїйеніѕ ќателіктері, асыра сілтеушіліктері лениндік ќаєидаларды бўрмалаудыѕ нјтижесінде болды деп жарияланды. Осы съезден кейін сталиндік саяси ќуєын-сїргін ќўрбандарын, јділетсіз жазаєа ўшыраєандарды аќтау шаралары ішінара жїргізілді. Осындай жїргізілген шаралар негізінде аќталєандардыѕ ќатарында мемлекет ќайраткері Т. Рысќўловтыѕ толыќ аќталєанына ќарамастан 1960 ж. оныѕ ќоєамдыќ-саяси ќызметініѕ тїркістандыќ кезеѕдегі «ўлтшыл ќателіктері мен кґзќарастарын» негізге ала отырып саяси жаєынан аќталуына кїмјн тудырды. Нјтижесінде ЌКП ОК бюросы (1960 ж. 12 желтоќсан) Т. Рысќўловќа ќатысты теріс шешім шыєарды. ЌКП ОК-ніѕ бюросыныѕ тапсырмасымен Т. Рысќўловтыѕ жеке ґмірін, ќоєамдыќ-саяси ќызметін зерттеу маќсатында 1967 ж. ќўрамында С. Ниязбеков, С. Имашев, А. Асќаров секілді бюро мїшелері енген мемлекеттік комиссия ќўрылады. Комиссия аныќтамасында Т. Рысќўлов жґніндегі шешімді ќайта ќарау ќажеттігін кґрсетті. 1968 ж. 9 ќазанда комиссия ќорытындысы ЌКП ОК-ніѕ жанындаєы Партия тарихы институтыныѕ дирекция мјжілісінде талќыланды.

А. Асќаров саяси басшы ретінде єылым, білім, мјдениет саласыныѕ даму баєытын да назардан тыс ќалдырмады. ХХ є. 60-70 жж. бас кезінде елімізде ўллтыќ мектептер жабыла бастаєан кезде Алматы ќаласындаєы №12 ќазаќ орта мектептіѕ жаѕа їйін салуды ќолєа алып, ќысќа мерзім ішінде бітуіне ўлт жанашыры ретінде тікелей ќамќорлыќ жасайды. Сан ќырлы ќоєамдыќ ќызметтерімен бірге сол тарихи кезеѕде ўлттыќ мјселелерді кґтеру јрі оларды ўлттыќ мїддеге сай жїзеге асыруды ќайраткер јрдайым назарда ўстады. Соѕєы рет 1943 ж. желтоќсанда Алматы ќаласында ґткен айтыс ґнерініѕ ќайта жаѕєыруына ат салысты. Халыќтыѕ дјстїрлі аќындары демократияшыл баєыттаєы шыєармашылыќтыѕ ґкілдері екендігін, олардыѕ поэзиясы – ќалыѕ бўќараныѕ мїддесін білдіргенін Сїйінбай, оныѕ шјкірттері Жамбыл, Кенен, Їмбетјлі ґлеѕдерін мысалєа келтіре отырып орталыќтыѕ бўл ґнерге ќатысты теріс пікірін ґзгертуге ќол жеткізді.

Шымкент облыстыќ партия комитетіне басшылыќ жасаєан жылдары ќайраткер халќымыздыѕ ўлттыќ мјдени мўрасын саќтауєа, тарихи ескерткіштерді ќорєап жјне ќалпына келтіру ісіне де їлес ќосты. Осы ґѕірдегі аса ќўнды тарихи жјдігерлерді, мјдени-тарихи жјне діни ескерткіштерді аќиќат тўрєысынан зерделеп ќалпына келтіру маќсатында жўмыстар атќарылып,облыс кґлемінде 300-ден астам ескерткіштердіѕ саќталып ќалуына тікелей ыќпал еткенін атап ґткен абзал.

Ќайраткер кадрларды орналастыру жјне тјрбиелеу ісіне де тиісті назар аударып отырды. Кезінде республика їкіметінде, облыс кґлемінде жауапты ќызметтер атќарєан Ш. Беркімбаева, Ж. Аралбаев, К. Аухадиев, І. Балтаєўлов, Ќ. Ўлтараќов, С. Серкебаев, Б. Тўрысжанов, А. Жїргенов, И.Тўрсынќўлов, Е. Махамбетов, Д .Бопова сияќты азаматтар бїгінгі кїні А. Асќаровтыѕ мектебінен ґткендерін ілтипатпен еске алады [14].

Кеѕестік жїйеніѕ жалпы даєдарысы жоєары биліктіѕ ХХ є. 80-ші жж. ортасында ќоєам дамуыныѕ барлыќ саласына реформалар жасауєа мјжбїр етті. Їкімет басына келген жаѕа билік ќоєамды демократияландыру жјне жариялылыќ негізде ќайта ќўруєа баєыт алды. 1985 ж. соѕында 1986 ж. бас кезінде орталыќтыѕ Ќазаќстанєа деген ўстанымы кїрт ґзгеріп республика жетекшісі Д.А. Ќонаевтыѕ атына сын айтыла бастады. Бўл їрдіс ол дайындаєан кадрларєа да ыќпал етті.

А. Асќаровтыѕ Шымкент облысын басќару жылдарында ґз бастамасымен бїкілхалыќтыќ тјсілмен халыќ игілігі їшін мемлекет бюджетінен ешќандай ќаржы аудармай жоспарсыз нысандар салдырєаны мјлім. Міне, осыєан ќатысты мемлекеттік жјне партиялыќ тјртіпті «ґрескел бўзєан» деген сипатта жазылєан арыз-шаєымдар негізінде 1985 ж. мамыр айында КОКП ОК-ніѕ комиссиясы тексеру жўмыстарын жїргізеді. Комиссияныѕ аныќтамасы негізінде 1985 ж. 26 маусымда ЌКП ОК-ніѕ бюро мјжілісінде А. Асќаровтыѕ ќатысуымен тексеру ќорытындысы талќыланды. Нјтижесінде облысты басќарудаєы ќол жеткен табыстары ескерілмей, 1985 ж. 10 шілдесінде Шымкент облыстыќ партия комитетініѕ пленумында А. Асќаровты міндетінен босату жґнінде шешім шыєарылды. А. Асќаровтыѕ басќарєан кезінде облыстыѕ јлеуметтік-экономикалыќ ґркендеуіне, халыќ тўрмысыныѕ жаќсаруына їлес ќосќан еѕбектері назарєа алынбай тек жоспарсыз салынєан нысандары мемлекетке келтірілген зиян ретінде ќатты сынєа алынып орталыќ, республикалыќ басылымдарда сыни маќалалар жариялана бастады. 1987 ж. 21 сјуірде А. Асќаров «Желтоќсан оќиєасын» «ўйымдастырушылардыѕ» бірі ретінде айып таєылып, жасыныѕ ўлєайєанына ќарамастан тўтќынєа алынды. Жазыќсыз жалаєа ўшыраєан А. Асќаров тґрт жарым жыл бойы Алматы, Мјскеу, Бішкек тїрмелерінде жазыќсыз жапа шекті. А. Асќаровтыѕ ісіне ќатысты заѕныѕ бўрмалауына жол берілгендігін мўраєаттыќ ќўжаттар да дјлелдейді.