Тақырып : Организміндегі энергия алмасуының ерекшеліктері. Жануарлар организміне қажетті бүкіл энергия азықпен келеді. Энергияның сақталу заңы – абсолютті заң. Адам мен жануар организмдері энергияның сақталу заңына бағынады. Жылу бөле жүретін реакцияларды экзотермиялық, ал ал ортадан жылу сіңіре жүретін реакцияларды эндотермиялық деп ажыратады. калориялылығын арнайы құралдар – калориметрлер арқылы өлшейді. Организмде 1грамм май СО2 және Н2 0-ға дейін тотыққанда 9,3 ккал /38,9 кДж/, ал 1 грамм белок және көмірсу –4,1 ккал /17,2 кДж/ энергия бөліп шығарады. Тотығу реакциялары – экзотермиялық реакциялар. Қоректік заттар биологиялық тотыққан кезде бөлініп шығатын энергияны бос энергия деп атайды. Бос энергия белгілі - бір жұмыс атқаруға пайдаланылады. Мысалы, 180,16 грамм глюкоза организмде тотыққан кезде 686 ккал/моль 2881 кДж/моль бөлініп шығады. Синтездік реакциялар жүретін ассимиляция /анаболизм/ процесінің өтуі үшін сырттан келетін энергия қажет. Биологиялық жүйелерде ассимиляция процестері экзотермиялық процестерге ұштасудың арқасында өтеді.  Катаболизм процесі анаболизм процесінің жүруін қамтамасыз етеді. Тірі организмдегі бос энергияны жинауда, сақтау мен тасымалдауға қабілетті көптеген органикалық заттар қалыптасқан. Бұл заттар макроэргиялық заттар деп аталады. Олардың құрамында энергияға бай байланыстар болады, бұл байланыстар толқынды сызықша / / белгісімен таңбаланады.
Аденозинтрифосфор /АТФ/ неғұрлым кең таралған
макроэргиялық қосылыс болып табылады. Әр түрлі биологиялық жұмыстарды атқаруға жұмсалатын химиялық энергия АТФ гидролизделгенде босап шығады.
Керісінше, АДФ мен фосфаттан АТФ түзілу кезінде 7,3 ккал
мөлшеріндей энергия жұмсалу тиіс. Сонымен, экзотермиялық
реакциялар нәтижесінде АТФ молекулалары түзіледі, ал бұлардың
гидролиздену энергиясы организмде жүретін эндотермиялық
реакциялар үшін жұмсалады. АТФ энергиясы көптеген реакцияларға қатысады /биосинтез, механикалық әрекеттер, қозу,
иондар мен молекулалардың клетка мембранасы арқылы
тасымалдануы және т.б.
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Негізгі :
1. Ленинжер А. Биохимия. М. :Мир, 1974
2. Ленинжер А.Основы биохимия . Т.1-3, М. 1985.
3. Анисимов А.А. Основы биохимия . М.1986.
4. Уайт А идр. Основы биохимия . Т.1-3, М. 1981.
5. Кретович В.Л. Биохимия растений. М. 1986.
6. Мецлер Д. Биохимия .Т. 1-3, М. 1981.
7. Албертс и др. Молекулярная биология клетки . Т. 1-5,М 1989.
8. Сеитов З. С. Биохимия. Алматы . 2000.
9. Срайер А. Биохимия.Т.1-8.М1984-1985.
10. Филипов вич Ю.Б. Основы Биохимий. М.1985.
Қосымша :
11. Малер Г., Кордекс Ю. Основы биологической химии. М.1990.
12. Дэвиен Т., ГерейЯ., Аминокислрты и белки.М. 1976.
13. Евстегнеева С.П. и др. Химия липидов . М. 1987.
14. Эткинс П. Молекулы. Саратов 1991.
15. Корнили-Боуден Э. Основы ферментативной кинетики. М.1988.
16. Бакл Д.Ж. гормоны животных. М.:1986.
17. Льюин Б. Гены. М. 1987.
18. Айтхожин М.А., искаков Б.К. Информосомы растений. Алматы 1972.
19. Березов Т:Т: , Коровнин Б . Биологическая химия
Лекция 17.
Тақырып : Нуклеин қышқылдарының алмасуы.
Асқазанда /ұлтабарда/ пепсин және тұз қышқылының әсерімен нуклеопротеидтердің көпшілігі нуклеин қышқылдарына және қарапайым белоктарға ыдырайды.
Нуклеин қышқылдарының ыдыралған өнімдері ащы ішіекте мононуклеотидтер, нуклеозидтер, пентозалар, пурин және пиримидин негіздері, фосфор қышқылы / оның эфирлері және тұздары/ түрінде сіңіріледі.
Тканьдер клеткасында нуклеин қышқылдары нуклеаза ферментінің әсерімен ыдырайды. Нуклеаза нуклеин қышқылдарының молекуласындағы байланыстарды біртіндеп бір ізділікпен үзеді :
Адениндезаминаза және гуаниндезаминаза ферменттері аденинді гипоксантин мен аммиакқа сумен әрекеттесу /гидролиз/ арқылы ыдыратады.
Гипоксантин және ксантин ксантиноксидаза ферментінің ықпалымен несеп қышқылына тотығады.
Пиримидин негіздерінің жануарлар тканьдеріндегі және кейбір микробтардағы ыдырауы урацилдың айналуы мысалында анықталған. Нуклеин қышқылдарының биологиялық түзілуі негізгі 3 сатыдан тұрады :
а/ Пуриндік және пиримидиндік нуклеотидтердің түзілуі;
ә/ Нуклеотидтердің фосфорлануынан трифосфаттардың пайда болуы;
б/ Трифосфаттардың, ДНК –матрицасы болған жағдайда, нуклеин қышқылдарының молекуласына полимеризациялануы.
Пиримидиндік нуклеотидтерді құрайтын ең негізгі бастапқы затқа 5- монфосфат жатады. Ол урацилден, пентозадан және фосфаттан түзіледі. Нуклеин қышқылдарының / полинуклеотидтердің/ түзілуі пентозофосфор эфирлік байланыстары арқылы көптеген мононуклеотид қалдықтарының бір – бірімен қосылуынан болады.
«ДНК – «түртпе» мононуклеотидтерді орналастыру үшін «штамп» немесе «матрица» қызметін атқарады, ал одан жаңа ДНК –нің тізбегі түзіледі деп есептейді.
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Негізгі :
1. Ленинжер А. Биохимия. М. :Мир, 1974
2. Ленинжер А.Основы биохимия . Т.1-3, М. 1985.
3. Анисимов А.А. Основы биохимия . М.1986.
4. Уайт А идр. Основы биохимия . Т.1-3, М. 1981.
5. Кретович В.Л. Биохимия растений. М. 1986.
6. Мецлер Д. Биохимия .Т. 1-3, М. 1981.
7. Албертс и др. Молекулярная биология клетки . Т. 1-5,М 1989.
8. Сеитов З. С. Биохимия. Алматы . 2000.
9. Срайер А. Биохимия.Т.1-8.М1984-1985.
10. Филипов вич Ю.Б. Основы Биохимий. М.1985.
Қосымша :
11. Малер Г., Кордекс Ю. Основы биологической химии. М.1990.
12. Дэвиен Т., ГерейЯ., Аминокислрты и белки.М. 1976.
13. Евстегнеева С.П. и др. Химия липидов . М. 1987.
14. Эткинс П. Молекулы. Саратов 1991.
15. Корнили-Боуден Э. Основы ферментативной кинетики. М.1988.
16. Бакл Д.Ж. гормоны животных. М.:1986.
17. Льюин Б. Гены. М. 1987.
18. Айтхожин М.А., искаков Б.К. Информосомы растений. Алматы 1972.
19. Березов Т:Т: , Коровнин Б . Биологическая химия
Лекция 18.
Тақырып : Белоктардың алмасуы.
Асқорыту жолында белоктар амин қышқылдарына дейін ыдырауға кенеледі. Асқорыту сөлдерінің әсерімен азық белоктары амин қышқылдарына дейін ыдырайды.
Белоктар амин қышқылдары, төмен молекулалы пестидтер
және простетикалық топтың құрамды бөлігі түрінде сіңіріледі. Олардың сіңірілетін жері – ішектің шырышты қабығындағы
эпителий клеткаларының ішкі қуысына бағытталған жағындағы
өте нәзік талшық іспеттес иректі өскіндер.
Сіңірілген белоктардың өнімі қақпа көктамыры арқылы бауырға түседі. Амин қышқылдары бауыр көктамырынан үлкен қанайналым шеңберіне өтіп органдар, тканьдер және клеткаларға тартылады, біраз бөлігі лимфа жүйесіне түседі.
Амин қшқылдарының көп мөлшері белоктарды, кейінгі біраз бөлігі- гормондар, ферменттер және басқа биологиялық активті заттарды синтездеуге, ал қалған бөлігі аминсізденіп қайтадан аминденіп энергетикалық шикізат ретінде және липидтердің, көмірсулардың, нуклеин қышқылдарының биологиялық түзілуіне материал болып пайдаланылады.
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Негізгі :
1. Ленинжер А. Биохимия. М. :Мир, 1974
2. Ленинжер А.Основы биохимия . Т.1-3, М. 1985.
3. Анисимов А.А. Основы биохимия . М.1986.
4. Уайт А идр. Основы биохимия . Т.1-3, М. 1981.
5. Кретович В.Л. Биохимия растений. М. 1986.
6. Мецлер Д. Биохимия .Т. 1-3, М. 1981.
7. Албертс и др. Молекулярная биология клетки . Т. 1-5,М 1989.
8. Сеитов З. С. Биохимия. Алматы . 2000.
9. Срайер А. Биохимия.Т.1-8.М1984-1985.
10. Филипов вич Ю.Б. Основы Биохимий. М.1985.
Қосымша :
11. Малер Г., Кордекс Ю. Основы биологической химии. М.1990.
12. Дэвиен Т., ГерейЯ., Аминокислрты и белки.М. 1976.
13. Евстегнеева С.П. и др. Химия липидов . М. 1987.
14. Эткинс П. Молекулы. Саратов 1991.
15. Корнили-Боуден Э. Основы ферментативной кинетики. М.1988.
16. Бакл Д.Ж. гормоны животных. М.:1986.
17. Льюин Б. Гены. М. 1987.
18. Айтхожин М.А., искаков Б.К. Информосомы растений. Алматы 1972.
19. Березов Т:Т: , Коровнин Б . Биологическая химия
Лекция 19.
Тақырып : Ген биохимиясы.
Ген – тұқым қуалаушылықтың материалдық бірлігі, ДНК молекуласының бөлігі болып табылады. Клетка ядросының хромосомаларында болады. Белгілі – бір геннің хромосомада орналасу орнын локус деп атайды. Гендердің жиынтығын геном дейді.
Белоктың бір молекуласының синтезін анықтайтын ДНК- ның бөлігін ген деп атайды.
Амин қышқылдарының саны 20, ал нуклеотидтер –4, демек амин қышқылдарының әрқайсысына бірнеше нуклеотидтен құралған үйлесім сәйкес келуге тиіс. Бұл сәйкес үйлесім үш нуклеотидтен тұрады, оны триплет деп атайды.
Генетикалық хабар ағыны ДНК –дан и- РНК арқылы белокқа бағытталған. ДНК- дағы хабар толықтырушы принципке сай и- РНК-ға көшіріледі. Бұл процесс транкрипция деп аталады.
Транскрипцияның нәтижесінде ДНК –ның бөлігіндегі жазылған хабар и – РНК –ға көшіріледі. И- РНК –ға көшірілген хабар рибосомаға жеткізіледі.
Белок цитоплазманың құрамындағы рибосома деген органоидтерде түзіледі. Белоктардың биосинтезіне барлық 20 амин қышқылы, АТФ, ГТФ, магний ионы, әр түрлі ферменттер, РНК –ның барлық түрлері, рибосомалар, инициация, элонгация, терминация, факторлары т.б. керек.
Бірінші саты. Амин қышқылдарын активтендіру және аминоацил –т – РНК – ның пайда болуы.
Екінші саты. Белоксинтездеуші жинақтың рибосомадан және РНК –дан пайда болуы.
Үшінші сатысы. Полипептидтік тізбектің синтезі трансляция.
Трансляцияны үш сатыға айырады :
а/ инициация немесе полипептидтік тізбекті түзудің басталуы,
ә/ элонгация немесе пептидтік тізбектің ұзаруы
б/ терминация, немесе пептидтік түзілудің аяқталуы.
Жоғарыда айтылып кеткендей амин қышқылдарының үшінші бөлігі организмде көптеген реакцияларға ұшырайды.
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Негізгі :
1. Ленинжер А. Биохимия. М. :Мир, 1974
2. Ленинжер А.Основы биохимия . Т.1-3, М. 1985.
3. Анисимов А.А. Основы биохимия . М.1986.
4. Уайт А идр. Основы биохимия . Т.1-3, М. 1981.
5. Кретович В.Л. Биохимия растений. М. 1986.
6. Мецлер Д. Биохимия .Т. 1-3, М. 1981.
7. Албертс и др. Молекулярная биология клетки . Т. 1-5,М 1989.
8. Сеитов З. С. Биохимия. Алматы . 2000.
9. Срайер А. Биохимия.Т.1-8.М1984-1985.
10. Филипов вич Ю.Б. Основы Биохимий. М.1985.
Қосымша :
11. Малер Г., Кордекс Ю. Основы биологической химии. М.1990.
12. Дэвиен Т., ГерейЯ., Аминокислрты и белки.М. 1976.
13. Евстегнеева С.П. и др. Химия липидов . М. 1987.
14. Эткинс П. Молекулы. Саратов 1991.
15. Корнили-Боуден Э. Основы ферментативной кинетики. М.1988.
16. Бакл Д.Ж. гормоны животных. М.:1986.
17. Льюин Б. Гены. М. 1987.
18. Айтхожин М.А., искаков Б.К. Информосомы растений. Алматы 1972.
19. Березов Т:Т: , Коровнин Б . Биологическая химия
Лекция 20.
Тақырып : Көмірсулардың биохимиясы.
Көмірсулар деп молекуласы көбінесе химиялық элементтерден – көміртек, сутек және оттегінен тұратын органикалық қоспаларды айтады. Көмірсулар деп аталуы, олардың алғашқы зерттелген өкілдері /С6Н12О6/ су мен көміртек атомынан құралған тәрізді. Жалпы формуласы : Сn/H2 O/n. Тарихы аты сол уақыттардан бері сақталып отыр.
К. А. Тимирязев өсімдіктердің жасыл жапырағында ауадан алынатын көмірқышқыл газы мен тамыр арқылы келетін судан күрделі органикалық заттардың құралатынын, осы процесс кезінде ауаға өсімдіктерден оттегінің бөлініп шығатынын дәлелдеді. Бұл процесті фотосинтез /”фото” –сәуле, “синтез” – жинау фотосинтез процесінің мәні химиялық мынандай процестермен өрнектеледі :
 6СО2 +6Н20 С6Н12 06 + 602 + 2874 кДж
Көмірсулар табиғатта кең таралған, олардың үлесіне өсімдіктердің 80-90% құрғақ заттары, ал жануарлардың
1-2 % құрғақ заттары жатады. Көмірсулардың маңызы көп қырлы. Олар өсімдік клеткаларының негізін құрайды және қоректік заттардың қоры /крахмал/ түрінде жиналады. Жануар мен адам организмінде көмірсулар химиялық энергияның ең басты көзі болып табылады. Жануар организмінің тканьдерінде гликоген түрінде қор болып жиналады.
Көмірсулар химиялық құрамы жөнінен 3 класқа бөлінеді :
-
Моносахаридтер –қарапайым қанттар /глюкоза, фруктоза, ксилоза, арабиноза/.
-
Дисахаридтер - әр молекуласы екі моносахаридтерден тұрады / сахароза, мальтоза, лактоза/.
-
Полисахаридтер - өте күрделі заттар/ крахмал, клетчатка, гликоген/.
Биологиялық жағынан пентозалар мен гексозалар үлкен маңызға ие.
Көмірсу алмасуы- жалпы зат және энергия
алмасуыларының құрамды бөлігі.
Жануар сілекейінде көмірсуларды глюкозаға / жүзім
қантына/ ыдырауын туғызатын ферменттер болады. Птиалин ферментінің /амилазалардың/ әрекетімен крахмал әуелі декстриндерге, одан соң дисахарид мальтозаға бірден айналады.
Жоғарыда сипатталған өте күрделі процестерден кейін түзілген төмен молекулалы қосындылар, яғни моносахаридтер /глюкоза, фруктоза, галактоза және басқалары/ лимфа мен қанға тарайды.Сөйтіп, көмірсулардың қорытылуы ащы ішекте аяқталады.
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Негізгі :
1. Ленинжер А. Биохимия. М. :Мир, 1974
2. Ленинжер А.Основы биохимия . Т.1-3, М. 1985.
3. Анисимов А.А. Основы биохимия . М.1986.
4. Уайт А идр. Основы биохимия . Т.1-3, М. 1981.
5. Кретович В.Л. Биохимия растений. М. 1986.
6. Мецлер Д. Биохимия .Т. 1-3, М. 1981.
7. Албертс и др. Молекулярная биология клетки . Т. 1-5,М 1989.
8. Сеитов З. С. Биохимия. Алматы . 2000.
9. Срайер А. Биохимия.Т.1-8.М1984-1985.
10. Филипов вич Ю.Б. Основы Биохимий. М.1985.
Қосымша :
11. Малер Г., Кордекс Ю. Основы биологической химии. М.1990.
12. Дэвиен Т., ГерейЯ., Аминокислрты и белки.М. 1976.
13. Евстегнеева С.П. и др. Химия липидов . М. 1987.
14. Эткинс П. Молекулы. Саратов 1991.
15. Корнили-Боуден Э. Основы ферментативной кинетики. М.1988.
16. Бакл Д.Ж. гормоны животных. М.:1986.
17. Льюин Б. Гены. М. 1987.
18. Айтхожин М.А., искаков Б.К. Информосомы растений. Алматы 1972.
19. Березов Т:Т: , Коровнин Б . Биологическая химия
Лекция 21.
Тақырып : Биологиялық тотығу.
Аралық алмасу органдарда, тканьдерде және клеткаларда өтеді. Глюкозадан пирожүзім қышқылына қарай жүретін бір қатар реакциялар гликолиз деп аталады. Егер көмірсулардың анаэробтық ыдырауы гликогеннен басталса, гликогенолиз дейді. Глюкоза ерекше активті заттар қатарына жатпайды. Глюкоза молекуласына фосфор қышқылының қалдығы қосылады да фермент әсерімен оның реакцияға бейімділігі біраз артады.
Сөйтіп, реакциялардың ақырында пируват түзіліп гликолиз процесі аяқталады. Пайда болған пируват бұдан кейін өтіп жатқан процестерге байланысты әр түрлі өзгерістерге ұшырайды. Анаэробты тыныс алу жағдайларында ол сүт қышқылына дейін тотықсызданады. Сүт қышқылы (лактат) анаэбротық тыныс алудың ақырғы өнімі болып табылады.
Этил спирті мен көмірқышқыл газы өнімдері болып табылатын анаэбротық тыныс алу осымен аяқталады. Ашу процесі кезінде де осындай құбылыстар болады. Аштқының анаэробтық тыныс алуы спирттік ашу процесі деп аталады.
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Негізгі :
1. Ленинжер А. Биохимия. М. :Мир, 1974
2. Ленинжер А.Основы биохимия . Т.1-3, М. 1985.
3. Анисимов А.А. Основы биохимия . М.1986.
4. Уайт А идр. Основы биохимия . Т.1-3, М. 1981.
5. Кретович В.Л. Биохимия растений. М. 1986.
6. Мецлер Д. Биохимия .Т. 1-3, М. 1981.
7. Албертс и др. Молекулярная биология клетки . Т. 1-5,М 1989.
8. Сеитов З. С. Биохимия. Алматы . 2000.
9. Срайер А. Биохимия.Т.1-8.М1984-1985.
10. Филипов вич Ю.Б. Основы Биохимий. М.1985.
Қосымша :
11. Малер Г., Кордекс Ю. Основы биологической химии. М.1990.
12. Дэвиен Т., ГерейЯ., Аминокислрты и белки.М. 1976.
13. Евстегнеева С.П. и др. Химия липидов . М. 1987.
14. Эткинс П. Молекулы. Саратов 1991.
15. Корнили-Боуден Э. Основы ферментативной кинетики. М.1988.
16. Бакл Д.Ж. гормоны животных. М.:1986.
17. Льюин Б. Гены. М. 1987.
18. Айтхожин М.А., искаков Б.К. Информосомы растений. Алматы 1972.
19. Березов Т:Т: , Коровнин Б . Биологическая химия
Лекция 22.
Тақырып :Тыныс алу тотығу-тотықсыздану процесстері.
Тыныс алу кезінде оттегінің ткандерде сутек және көміртек атомдарымен қосылуынан СО2, Н2О және энергия пайда болады. Яғни, органикалық заттар диссимиляция процестеріне ұшырап, энергия бөліп шығару арқылы ыдырайды, бұл энергия организмнің бүкіл тіршілік процестеріне және өзінің құрылымын белсенді күйде ұстауға пайдаланылады. Жалпы алғанда, тыныс алу процесін былайша жазуға болады :
  С6Н12О6 +602 6СО2+6Н2О+2881 кДж/моль
Тыныс алу –зат алмасу және энергия көзі. Энергетикалық тиімділігі жағынан бірдей бола тұрса да, органикалқы заттардың жану химизмдерімен олардың биологиялық тотығуларының /тыныс алуларының/ арасында айырмашылықтары да бар. Олар төмендегідей:
-
Жану процесі жоғары температурада өтсе, ткандердің тыныс алуы организмнің қалыпты температурасында 36,5 370С өтеді.
-
Жану кезінде энергия жылу түрінде бөлініп шықса, биологиялық тотығуда макроэргиялық фосфорлы қосылыстар түрінде бөлініп, сол қосылыстарда жинақталады /шоғырланады/.
-
Жануда энергия бірден /лезде/ бөлініп шықса, ал биологиялық тотығуларда ол ұзын тізбекті бір ізділікпен жүретін реакциялардың нәтижесінде біртіндеп /сатылап/ өте аз мөлшерде бөлініп шығады.
-
Жану сулы ортада мүмкін емес болса, ал биологиялық тотығуда су өте қажет.
Сонымен, тыныс алу процесі кезінде субстрат оттегімен
әрекеттесіп тотығатындықтан тыныс алу процесін тотығу процесі ретінде қарастыруға болады. Бұл кезде тотығатын зат есебінен басқа зат тотықсызданады. Химиялық тұрғыдан алып қарағанда, оттегін қосып алу, сутегін бөліп алу, суды қосып алу/ келесі кезекте одан сутегін бөліп ала отырып/, электронды бөліп алу құбылыстары тотығу реакциялары болып табылады. Тотығу реакцияларының бұл барлық түрлері оттек, сутек және электронның жәрдемімен өтеді.
Аэробтық тыныс алу кезінде пируват Кребс циклі деп аталатын өзгерістердің күрделі циклінен өтеді. Бүкіл гликолиз процесі аэробтық тыныс алу кезінде пируват Кребс циклі деп аталатын өзгерістердің күрделі циклінен өтеді. Бүкіл гликолиз процесі аэробтық тыныс алудың бірінші кезеңінде өтеді. Аэробты тыныс алу кезінде пируват ең алдымен тотығу декарбоксилдену процесіне ұшырайды. Ол клеткаларда А ацетилкоферментіне дейін тотығады. Бұл процесс бес кезеңде өтеді, оған пируват – дегидрогеназа деген аса күрделі мультиферменттік комплекс қатысады.
Қорыта айтқанда, глюкозаның бір моліне АТФ –ның 38 молі түзіле алады. АТФ –ның макроэргиялық байланысында 25,1 –58, 6 кДж /моль энергия шоғырланады. Гидролиз кезінде олар бөлініп шығады. Тұтасымен алғанда, аэробтық тыныс алудың энергетикалық тиімділігі 55 % -ке жуық болады, яғни пайдалы әсер коэффициенті 0,5 тен деген сөз. Энергияның қалған мөлшері жылу түрінде бөлініп шығады.
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Негізгі :
1. Ленинжер А. Биохимия. М. :Мир, 1974
2. Ленинжер А.Основы биохимия . Т.1-3, М. 1985.
3. Анисимов А.А. Основы биохимия . М.1986.
4. Уайт А идр. Основы биохимия . Т.1-3, М. 1981.
5. Кретович В.Л. Биохимия растений. М. 1986.
6. Мецлер Д. Биохимия .Т. 1-3, М. 1981.
7. Албертс и др. Молекулярная биология клетки . Т. 1-5,М 1989.
8. Сеитов З. С. Биохимия. Алматы . 2000.
9. Срайер А. Биохимия.Т.1-8.М1984-1985.
10. Филипов вич Ю.Б. Основы Биохимий. М.1985.
Қосымша :
11. Малер Г., Кордекс Ю. Основы биологической химии. М.1990.
12. Дэвиен Т., ГерейЯ., Аминокислрты и белки.М. 1976.
13. Евстегнеева С.П. и др. Химия липидов . М. 1987.
14. Эткинс П. Молекулы. Саратов 1991.
15. Корнили-Боуден Э. Основы ферментативной кинетики. М.1988.
16. Бакл Д.Ж. гормоны животных. М.:1986.
17. Льюин Б. Гены. М. 1987.
18. Айтхожин М.А., искаков Б.К. Информосомы растений. Алматы 1972.
19. Березов Т:Т: , Коровнин Б . Биологическая химия
Лекция 23.
Тақырып : Липидтердің биохимиясы.
Липидтерге майлар және майға ұқсас заттар – липоидтар жатады. Олар барлық тірі клеткаларда болады және тіршілікке орайлас бірнеше маңызды қызметтер / энергия берушілік, қорғану құрылымдық, метаболизмдік/ атқарады.
Липидтер ыдыраған кезде көп мөлшерде химиялық энергия макроэргиялық қосындылар түрінде бөлініп шығады. Липидтер суда ерімейді, бірақ органикалық еріткіштерде жақсы ериді.
Липидтер екі үлкен топқа бөлінеді. Қарапайым липидтің молекуласы спирт қалдықтарынан және жоғары май қышқылдарынан тұрады. Бұған бейтарап майлар, стероидтар және балауыздар /воскілер/ жатады.
Күрделі липид спирт қалдығынан, жоғары май қышқылдарынан және басқа бір заттардан /азоттық негіздер, фосфор қышқылы, көмірсулар, және басқалары/ тұрады. Оларға фосфотидтер, гликолипидтер, сульфатидтер жатады.
Липидтердің негізгі компоненті – май қышқылдары. Бейтарап майлар. Бейтарап майлар деп үш атомды глицерин мен жоғары май қышқылдарының күрделі эфирін айтамыз.
Қаныққан май қышқылдарында әдетте көміртек атомдарының жұп сандары болады, мысалы:
Май қышқылы - С3 Н7 СООН
Капрон қышқылы - С5 Н2 СООН
Стеарин қышқылы - С17 Н35 СООН
Егер майлардың құрамында қанықпаған қышқылдар басым болса, ондай майлар сұйық болады / мақта, күнбағыс, зығыр майлары/. Егер қаныққан қышқылдар басым болса, ондай майлар қатты болады / жануарлар майы – тоң май/.
Стероидтар – кристалды заттар, оптикалық активті. Суда ерімейді, органикалық еріткіштерде ериді, түссіз болады.
Балауыздар /воскілер/ деп липидтердің үлкен бір топтарын айтады.
Фосфатидтер /фосфолипидтер/ - майларға жақын қосылыстар. Олар үш атомды спирт глицерин мен екі молекула май қышқылдарының, фосфор қышқылының және азотты негіздің күрделі эфирі.
Гликолипидтердің молекуласында көмірсулар болады.
Сульфатидтер – сфингозин, цереброн, немесе лигноцерин қышқылдарынан, галактоза және күкірт қышқылынан пайда болған күрделі эфирлер.
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Негізгі :
1. Ленинжер А. Биохимия. М. :Мир, 1974
2. Ленинжер А.Основы биохимия . Т.1-3, М. 1985.
3. Анисимов А.А. Основы биохимия . М.1986.
4. Уайт А идр. Основы биохимия . Т.1-3, М. 1981.
5. Кретович В.Л. Биохимия растений. М. 1986.
6. Мецлер Д. Биохимия .Т. 1-3, М. 1981.
7. Албертс и др. Молекулярная биология клетки . Т. 1-5,М 1989.
8. Сеитов З. С. Биохимия. Алматы . 2000.
9. Срайер А. Биохимия.Т.1-8.М1984-1985.
10. Филипов вич Ю.Б. Основы Биохимий. М.1985.
Қосымша :
11. Малер Г., Кордекс Ю. Основы биологической химии. М.1990.
12. Дэвиен Т., ГерейЯ., Аминокислрты и белки.М. 1976.
13. Евстегнеева С.П. и др. Химия липидов . М. 1987.
14. Эткинс П. Молекулы. Саратов 1991.
15. Корнили-Боуден Э. Основы ферментативной кинетики. М.1988.
16. Бакл Д.Ж. гормоны животных. М.:1986.
17. Льюин Б. Гены. М. 1987.
18. Айтхожин М.А., искаков Б.К. Информосомы растений. Алматы 1972.
19. Березов Т:Т: , Коровнин Б . Биологическая химия
Лекция 24.
Тақырып : Липидтер алмасуы.
Липидтердің алмасуы төрт кезеңнен тұратын сатылы процесс. Ол кезеңдер мыналар : ас қорыту, сіңіру, аралық алмасу және сол алмасуының ақырғы өнімдерінің пайда болуы.
Липидтердің қорытылуына өт / бауыр клеткаларының шырыны, секреті /, ұйқы безінің және ішектің сөлдері қатысады. Ұйқы безінде ас қорыту ферменттері көп болады. Олардың әсерімен липидтер денесіне сіңетіндей дәрежеге жетеді.
Майлардың негізгі массасы /95-97 %/ ащы ішек бөлігінде, ең алдымен, он екі елі ішекте қорытылады. Өт қышқылдары май тамшыларының бетіне сорылады да, жұқа қабық құрады. Бұл процесті эмульгация деп атайды.
Ішек шырыш қабығының клеткаларында жоғары май қышқылдары глецеринмен қосылып, қайтадан май/ жануардың белгілі бір түріне тән майы/ түзіледі, яғни ресинтезделеді.Ресинтез - гид–олизге керісінше процесс.
Майлар лимфа жүйелерінің тамырлары және көкірек тармағы арқылы қанға келіп түседі. Бұдан кейін майлар май депосына /қоймасына/ қор ретінде жиналады.
Жоғары май қышқылдарының организмде ыдырау механизмін неміс биохимигі Ф. Кнооптың 1904ж ұсынған “май қышқылдарының В – тотығу теориясы” түсіндіре алады. Бұл теория бойынша организмде май қышқылдарының ұзын көміртек тізбегі тотығудың әрбір айналымында екі атом көміртегіне карбоксил тобы ұшынан қысқарып отырады. Табиғи май қышқылдарында әрқашан көміртек атомдарының жұп сандары болады, демек екі еселенген үзіндіге толық ыдырай алады.
Май қышқылдарының В – тотығу метохондрияда өтеді. В – тотығуының ферменттері метохондрияда шоғырланған, ал ацил – КоА – ның пайда болуы цитоплазмада өтеді.
Жоғары май қышқылдары организмдегі химиялық энергияның ең маңызды көзі болып келеді. Стеарин қышқылының бір молекуласының толық ыдырауынан ацетил КоА – ның 9 молекуласы пайда болады :
Липидтер тек ыдырап қана қоймай, организмде түзіле де алады. Майлардың биологиялық түзілуі үш негізгі сатыдан тұрады : глицериннің, жоғары май қышқылдарының пайда болуы және олардың триглецерид молекуласын құрауы.
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Негізгі :
1. Ленинжер А. Биохимия. М. :Мир, 1974
2. Ленинжер А.Основы биохимия . Т.1-3, М. 1985.
3. Анисимов А.А. Основы биохимия . М.1986.
4. Уайт А идр. Основы биохимия . Т.1-3, М. 1981.
5. Кретович В.Л. Биохимия растений. М. 1986.
6. Мецлер Д. Биохимия .Т. 1-3, М. 1981.
7. Албертс и др. Молекулярная биология клетки . Т. 1-5,М 1989.
8. Сеитов З. С. Биохимия. Алматы . 2000.
9. Срайер А. Биохимия.Т.1-8.М1984-1985.
10. Филипов вич Ю.Б. Основы Биохимий. М.1985.
Қосымша :
11. Малер Г., Кордекс Ю. Основы биологической химии. М.1990.
12. Дэвиен Т., ГерейЯ., Аминокислрты и белки.М. 1976.
13. Евстегнеева С.П. и др. Химия липидов . М. 1987.
14. Эткинс П. Молекулы. Саратов 1991.
15. Корнили-Боуден Э. Основы ферментативной кинетики. М.1988.
16. Бакл Д.Ж. гормоны животных. М.:1986.
17. Льюин Б. Гены. М. 1987.
18. Айтхожин М.А., искаков Б.К. Информосомы растений. Алматы 1972.
19. Березов Т:Т: , Коровнин Б . Биологическая химия
Лекция 25.
Тақырып : Судың алмасуы.
Судың физикалық – химиялық қасиеттері оның алмасуына айтарлықтай әсер етеді. Тканьдер және клеткалар судың экзо және эндогендік деген екі түрін пайдаланады. Экзогендік су организмге сырттан азықпен, ішетін сумен түседі. Метаболизм реакциясының барысында организмнің ішінде түзілетін суды эндогендік су деп атайды.
Су, бүкіл ас қорыту жолы бойы, оның шырышты қабығымен сіңіріледі. Су алмасуы жалпы зат алмасуының құрамды бөлігі.
Тканьдермен клеткаларға суды көбіне альбуминдер мен глоболиндер тасымалдайды.
Натрий тұздары, әсіресе хлоридтері, белоктардың суды қосып алуына мүмкіндік туғызса, ал кальций тұздары керісінше, бұл мүмкіндікті азайтып, судың организмнен шығуына жағдай жасайды.
Су алмасуы су балансымен сипатталады. Су балансы деп организмге қабылданған сумен шығарылған судың қатынасын айтады.
Су организмнен несеппен 50%, термен, тыныс шығарған ауадағы су буымен бірге 35% және нәжіспен 15 % шығарылады. Организмге түскен су одан үздіксіз шығып отыратын судың орнын толықтырып отыруы керек.
Су алмасуы нейрогуморольдық жолмен, соның ішінде орталық жүйке жүйесінің әр түрлі бөлімдерімен реттеледі.
Ет қоректілерге қарағанда өсімдік қоректілерге ауыз суы кемірек керек.
Су алмасуын реттеуде көптеген ішкі секреция бездері қатысады. Тироксин, паратгормон, андрогендер, және эстрогендер судың бүйректермен бөлінуін демейді.
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Негізгі :
1. Ленинжер А. Биохимия. М. :Мир, 1974
2. Ленинжер А.Основы биохимия . Т.1-3, М. 1985.
3. Анисимов А.А. Основы биохимия . М.1986.
4. Уайт А идр. Основы биохимия . Т.1-3, М. 1981.
5. Кретович В.Л. Биохимия растений. М. 1986.
6. Мецлер Д. Биохимия .Т. 1-3, М. 1981.
7. Албертс и др. Молекулярная биология клетки . Т. 1-5,М 1989.
8. Сеитов З. С. Биохимия. Алматы . 2000.
9. Срайер А. Биохимия.Т.1-8.М1984-1985.
10. Филипов вич Ю.Б. Основы Биохимий. М.1985.
Қосымша :
11. Малер Г., Кордекс Ю. Основы биологической химии. М.1990.
12. Дэвиен Т., ГерейЯ., Аминокислрты и белки.М. 1976.
13. Евстегнеева С.П. и др. Химия липидов . М. 1987.
14. Эткинс П. Молекулы. Саратов 1991.
15. Корнили-Боуден Э. Основы ферментативной кинетики. М.1988.
16. Бакл Д.Ж. гормоны животных. М.:1986.
17. Льюин Б. Гены. М. 1987.
18. Айтхожин М.А., искаков Б.К. Информосомы растений. Алматы 1972.
19. Березов Т:Т: , Коровнин Б . Биологическая химия
Лекция 26.
Тақырып : Минералдық заттардың алмасуы.
Минералды элементтер алмасуы дегеніміз сыртқы ортадан ас қорыту жолдары арқылы организмге еніп, сіңуі, органдар мен тканьдерде жиналып, алмасуы, содан кейін қайта сыртқа шығарылуы.
Минералды заттардың белгілі мөлшері қарында, негізгі массасы – ащы ішектің шырышты қабығында, ал бірен – сараны тоқ ішекте сіңіріледі.
Сіңірілген минералды заттар клеткааралық кеңістік арқылы қан жарым – жартылай лимфа жүйесінде, ол одан шажырқай арқылы ең аяғында бауырға және алдыңғы қуыс көктамырға келеді. Содан кейін бүкіл организмге тарайды да клеткалар мен тканьдер оларды пайдаланады.
Макро - және микроэлементтердің организмде маңызды органдар мен тканьдерде белгілі бір заңдылықпен шоғырлануын байқаймыз. Мәселен, кальций, магний, фтор, стронций, қорғасын және т.б. сүйекте ; темір – жілік, майында, көк бауырда, мырыш пен марганец – ұйқы безінде; калий – клетка ішінде, натрий – клеткадан тыс сұйықта шоғырланады.
Минералды алмасудың ақырғы өнімдері организмнен несеппен, термен және нәжіспен шығарылады.
Кальций организмде әр түрлі қызмет атқарады. Ол, жарақаттанған жерде жарылған тромбоциттен бөлініп шыққан фермент тромбокиназаның қызметін жетілдіріп протромбиннің тромбинге айналуын жеделдетеді.
Организмде фосфор органикалық және минералды қосылыстар құрамында кездеседі. Барлық қосылыстарда организм құрылысының пластикалық материалы ретінде пайдаланылады. Фосфордың организмдегі активтілігі өте жоғары. Атқаратын маңызы зор. Ол, сүйек, күрделі белоктар, майлар және көмірсулар құрамына кіреді.
Зат алмасу процестерінде кальциймен және фосформен тығыз байланысты элемент.Магний АТФ мен миозиннің,
р –РНК, т-РНК және и-РНК –ның араларында көпірше қызметін атқарады.
Натрий алмасуы организмдегі калиймен тығыз байланысты. Натрий ас қорыту жолына ас тұзы құрамында түседі. Натрий алмасуы өте қарқынды жүреді. Мәселен, бір тәуліктің ішінде сүйек пен қанда 30-40 % алмасады.
Күкірт. Денедегі көлемі 0,12-0,20%. Ол организмде негізінен күрделі органикалық қосылыстар құрамында және күкірт құрамды амин қышқылдарында кездеседі. Олар цистин, цистеин, метионин.
Темір организмдегі зат алмасу процестерінде маңызы зор бірқатар тотығу – тотықсыздану реакцияларына қатысады.
Жануарлар тіршілігінде мыс ерекше орын алады. Ол да темір сияқты қанның дұрыс түзілуіне қажет элемент.
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Негізгі :
1. Ленинжер А. Биохимия. М. :Мир, 1974
2. Ленинжер А.Основы биохимия . Т.1-3, М. 1985.
3. Анисимов А.А. Основы биохимия . М.1986.
4. Уайт А идр. Основы биохимия . Т.1-3, М. 1981.
5. Кретович В.Л. Биохимия растений. М. 1986.
6. Мецлер Д. Биохимия .Т. 1-3, М. 1981.
7. Албертс и др. Молекулярная биология клетки . Т. 1-5,М 1989.
8. Сеитов З. С. Биохимия. Алматы . 2000.
9. Срайер А. Биохимия.Т.1-8.М1984-1985.
10. Филипов вич Ю.Б. Основы Биохимий. М.1985.
Қосымша :
11. Малер Г., Кордекс Ю. Основы биологической химии. М.1990.
12. Дэвиен Т., ГерейЯ., Аминокислрты и белки.М. 1976.
13. Евстегнеева С.П. и др. Химия липидов . М. 1987.
14. Эткинс П. Молекулы. Саратов 1991.
15. Корнили-Боуден Э. Основы ферментативной кинетики. М.1988.
16. Бакл Д.Ж. гормоны животных. М.:1986.
17. Льюин Б. Гены. М. 1987.
18. Айтхожин М.А., искаков Б.К. Информосомы растений. Алматы 1972.
19. Березов Т:Т: , Коровнин Б . Биологическая химия
Лекция 27.
Тақырып : Гормондар.
Денеде жүйкеден басқа, сонымен қатар, жалпы тәннің қызметін дұрыс жүргізіп отыратын, биологиялық әрекетшіл заттар жасап шығаратын арнаулы мүшелер – бездер да бар.
Бездердің екі түрі белгілі. Арнаулы өзектері жоқ және ағып өтетін қанға заттар бөліп шығаратын бездер ішкі секреция бзі деп аталады.
Осы бездердің ішінде түзілетін биологиялық әрекетшіл заттарды гормон деп атайды.
Гормондар деп биологиялық әрекетшіл заттарды, организмдегі метаболизм, зат алмасу сарынын үдететін, өсу, көбею, қарқынын, сол сияқты алуан түрлі т.б. маңызды функцияларды реттеушілерді айтады.
Гормондардың әсер ету механизмі плазмалық мембранамен байланысқан рецепторлармен / аденилатциклаза ферментімен / өзара әрекеттесуден басталады. Гормондардың өзі клеткаға енбейді, бірақ аденилатциклаза ферментіне қолайлы жағдай туғызу жолымен, яғни оны активтендіру арқылы, әрекет етеді. Осының нәтижесінде, клеткадағы цАМФ мөлшері көбейеді, оны екінші қатардағы реттегіш деп атайды.
аденилатциклаза
 АТФ цАМФ + АДФ
Стероидты гормондардың рецепторлары цитоплазмада орналасқан. Нысана клеткамен кездескенде стероидты гормондар цитоплазма мембранасы арқылы өтіп кетеді. Клетка ішінде арнаулы рецепторлармен байланысады. Осыдан гормон –рецептор жиынтығы /комплексі/ пайда болады. Ол әрі қарай ядроға өтіп хроматиннің арнайы бөлігімен байланысады және белгілі бір гендер транскрипциясының жылдамдығын өзгертеді.
Гормондар химиялық құрылымы, атқаратын функциясы және түзілетін орындарына байланысты жәктеледі. Химиялық табиғатына қарап гормондарды үш класқа бөледі.
Бірінші класс. Белоктық, немесе пептидтік гормондар /инсулин, гипофиз, қалқанша және т.б. бездерінің гормондары/.
Екінші класс.Стероидтар туындысы болып келетін гормондар /бүйрек үсті бездерінің ми қабаты гормондары, жыныс гормондары/.
Үшінші класс. Амин қышқылдарының туындысы болып келетін гормондар/ тироксин, адреналин т.б/.
Гормоноидтар деп химиялық құрылысы жағынан әр тектес, бірақ организмнің көптеген физиологиялық процестеріне күшті әсер ететін заттарды айтамыз.
Гормондар мен гормоноидтардың айырмашылығы мынада : гормондар тектес белгілі бір органдарда түзілсе, гормонидтар әр түрлі органдар мен ткандерде түзіледі. Гормоноидтардың биологиялық әсері өте қысқа мерзім ішінде өтеді. Оларға жататындар : асқорыту жүйесінің гормоноидтары, нейрогормондар және простогландиндер.
Гастрин – қарынның кілегейлі қабықшасынан бөлініп шығатын биологиялық ерекше зат. Оның қарын сөлін бөліп, тұз қышқылының түзілуіне себепші болатын әсері бар.
Секретин – ішектің кілегейлі қабықшасындағы зат. Ішек сөлін бөліп шығарады.
Нейрогормондар – жүйке ұштарында және клеткааралық кеңістікте болады.
Гистамин – қарын ішінде қарын сөлін бөліп шығарады, қарынның моторлық қызметін күшейтеді.
Ацетилхолин – жүйке қозуын клеткадан клеткаға жеткізіп отыратын медиатор.
Серотонин – бұлшықеттердің жиырылуын және жүйке импульстерінің берілуін жүзеге асырады.
Простогландиндер /ПГ/ дегеніміз көпқанықпаған гидроксил май қышқылы. Простогландин деп аталуы, ол ең алғаш рет қуық түбі безінің /простаттың/ ұрықтық сұйық затынан бөлініп алынды.
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Негізгі :
1. Ленинжер А. Биохимия. М. :Мир, 1974
2. Ленинжер А.Основы биохимия . Т.1-3, М. 1985.
3. Анисимов А.А. Основы биохимия . М.1986.
4. Уайт А идр. Основы биохимия . Т.1-3, М. 1981.
5. Кретович В.Л. Биохимия растений. М. 1986.
6. Мецлер Д. Биохимия .Т. 1-3, М. 1981.
7. Албертс и др. Молекулярная биология клетки . Т. 1-5,М 1989.
8. Сеитов З. С. Биохимия. Алматы . 2000.
9. Срайер А. Биохимия.Т.1-8.М1984-1985.
10. Филипов вич Ю.Б. Основы Биохимий. М.1985.
Қосымша :
11. Малер Г., Кордекс Ю. Основы биологической химии. М.1990.
12. Дэвиен Т., ГерейЯ., Аминокислрты и белки.М. 1976.
13. Евстегнеева С.П. и др. Химия липидов . М. 1987.
14. Эткинс П. Молекулы. Саратов 1991.
15. Корнили-Боуден Э. Основы ферментативной кинетики. М.1988.
16. Бакл Д.Ж. гормоны животных. М.:1986.
17. Льюин Б. Гены. М. 1987.
18. Айтхожин М.А., искаков Б.К. Информосомы растений. Алматы 1972.
19. Березов Т:Т: , Коровнин Б . Биологическая химия
Лекция 28.
Тақырып : Заттар алмасуының өзара байланыстары.
Диірменнің ең бір тамаша қасиеті оның оңай түрде бөгде қоректік заттарды өзгертіп, оларды организмнің өзінікіне айналдыруы.
Зат алмасуының өзара байланыстары орталық жүйке жүйесі, ішкі секреция бездері арқылы реттеледі. Реттелу ферменттермен, гормондармен, цАМФ- пен биохимиялық реакциялардың жалпы өнімдерімен іске асырылады. Көптеген метоболиттық жолдардың қиылысында тұрған
« торапты » метаболитке пирожүзім қышқылы жатады.
Ацетил – КоА көмірсулар мен майлардың алмасуын байланыстырушы түйін болып келеді. Осы жерде екі алмасу бір – біріне айнала алады, бірігеді.
Майлардың көмірсуларға айналуы. Бұл процессқысқы ұзақ ұйқыға түсетін организмдерде болады. Қыста тыныс алу коэффициенті өте төмен –0,4- 0,6.
Жоғары май қышқылдарының В – тотығуынан ацетил – КоА, ал одан пируват және т.б, анаэробиозаға тән, заттар пайда болады. Міне, бұл да майлардың көмірсуларға айнала алатындығының мысалы бола алады.
Екі алмасудың байланыстырушы түйіні пирожүзім қышқылы болады. Пируваттан, фенилаланин, тирозин, триптофан,гистидин және басқалары пайда бола алады. Керісінше, белоктардан көмірсулар түзілуі мүмкін. Көптеген амин қышқылдарынан организмде пирожүзім қышқылы түзіле алады, ал пируваттан көмірсуларға өту күрделі емес.
Ацетил –КоА қымыздық сірке қышқылымен конденсацияланып Кребс цикліне түсіп В – кетоглутар қышқылының түзілуін қамтамасыз етеді, ал соңғысы глютамин қышқылына айналады.
Керісінше, майлардың белоктардан пайда болуы мүмкін. Амин қышқылдарының ыдырауынан пирожүзім қышқылы пайда болса, ал одан тотыға декарбоксильдену арқылы ацетил – КоА түзіледі.
Амин қышқылдары /аспарагин, глицин, глутамин/ пурин және пиримидин сақиналарын құруға қатынасады.
Нуклеин қышқылдарымен көмірсу алмасуларының арасында да байланыстар бар.
Пурин және пиримидин нуклеотидтерінің құрамды бөліктері -Д- рибоза және Д- оксирибоза – нуклеин қышқылдарының молекуласына көмірсулардың ыдырауы есебінен түседі.
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Негізгі :
1. Ленинжер А. Биохимия. М. :Мир, 1974
2. Ленинжер А.Основы биохимия . Т.1-3, М. 1985.
3. Анисимов А.А. Основы биохимия . М.1986.
4. Уайт А идр. Основы биохимия . Т.1-3, М. 1981.
5. Кретович В.Л. Биохимия растений. М. 1986.
6. Мецлер Д. Биохимия .Т. 1-3, М. 1981.
7. Албертс и др. Молекулярная биология клетки . Т. 1-5,М 1989.
8. Сеитов З. С. Биохимия. Алматы . 2000.
9. Срайер А. Биохимия.Т.1-8.М1984-1985.
10. Филипов вич Ю.Б. Основы Биохимий. М.1985.
Қосымша :
11. Малер Г., Кордекс Ю. Основы биологической химии. М.1990.
12. Дэвиен Т., ГерейЯ., Аминокислрты и белки.М. 1976.
13. Евстегнеева С.П. и др. Химия липидов . М. 1987.
14. Эткинс П. Молекулы. Саратов 1991.
15. Корнили-Боуден Э. Основы ферментативной кинетики. М.1988.
16. Бакл Д.Ж. гормоны животных. М.:1986.
17. Льюин Б. Гены. М. 1987.
18. Айтхожин М.А., искаков Б.К. Информосомы растений. Алматы 1972.
19. Березов Т:Т: , Коровнин Б . Биологическая химия
Лекция 29.
Тақырып : Биоэнергетика
Барлық жануарлар клеткаларының сыртқы қабығы,сондай-ақ олардың ішіндегі толып жатқан органеллалардың қабықтары биологиялық мембраналардан (жарғақшадан) құралады.Осы жарғақша деңгейінде іске асатын көптеген физикалық,физика-химиялық,биохимиялық,электрлік т.б.өзгерістер жиынтығы бүкіл организм атқаратын іс-әрекеттер сипаты мен ерекшеліктерін анықтауда шешуші рөлге ие.Демек,адам мен жануарлардың жалпы физиологиясы туралы әңгіме клетка туралы,оның басты құрылымдарында жүретін процестер туралы баяндаудан бастап алғаны жөн.
Клетка (жасуша)мембранасы қалыңдығы 4-5 нм-дей липидті қосқабаттан тұрады.Онда гликолипидтер,холестерол және фосфолипидтер боладыли. Гликолипидтердің гидрофильді (сулы ортаға бағытталған)бөлімі олто сахоридтерден түзілген. .Гликолипидтер әр уақытта плазмалық мембрананың сыртқы беткейінде орналасады:Холестерол молекулалары сан жағынан фосфолипидтерге тең келеді және соңғылардыңарасында жатады,мембрана тұрақтылығын қамтамасыз етеді.Мембрананың ішкі және сырт қы қабаттарында липидтер біркелкі орналаспаған.Тіпті бір қабаттыңөзінде липидтердің бір түрі ғана шоғырланған учаскелер болады.Мембраналарды жалпы алғанда инертті деп саналатын липидті матриксінің ең басты функционалдық элементтері-белоктар.Әр түрлі мембранадағы олардың үлесі 25-75% арасында.Кейбір белоктар мембраналарының сыртқы және ішкі қабаттарын тұтастай бойлап орналасса,басқалары тек бір қабатта ғана жатады.Белоктың молекулаларының гидрофойты топтары әдетте липидті мембранаға батырылған түрінде,ал оның полярлы гидрофильді топтары мембрана беткейінде сулы фазаға батырылған күйде болады.Клетка көлемінің шамамен алғанда жаршысын органеллалар алып жатады.Олар цитозольден (цитоплазмадан)мембраналар арқылы бөлінген. Клетка ішіндегі органеллалар мембраналардың аумағы плазмалық мембраналардан ең кемі 10 есе артық:Бұл мембраналар жүйесін құрайтындар: эндоплазмалық ретикулум,рибосомалар, Гольджи апараты лизосомалар, терокси сомалар, ядро және митохондриялар Клеткалық мембраналар атқаратын қызметтерді былайша топтауға болады.
-
Тосқауылдық қызмет. Мұның мәнісі мемрана арнайы механизимдердің көмегімен еркін диддузияға кездегі келтіре отырып, концентрациялық градиенттер тудыруға қатысады. Ал бұл электрогенез де электр тогын тудыруда (тыныштық потенциалы, әрекет потенциалы, биоэлектрлік толқындарды тарату механизмдерінде) үлкен рөл атқарады.
-
Реттеуші қызмет клетка сыртындағы биологиялық белсенді заттар әсерін сезу арқылы клетка ішіндегі орта құрамы мен ондағы рекцияларды нәзік реттеуді іске асыру.Бұдан мембранадағы ферменттік жүйелер белсенділігі өзгереді және соңғы аралық заттар (мессенджерлер) механизмі іске қосылады.
-
Мембранадағы рецепторлар табиғаты электрлік емес сыртқы әсерлерді электр сигналдарына (қозу толқындарына) айналдырады.
-
Синапостық соңғы тармақтар ұщындағы нейромедиаторларды босатады (өткізеді)
Мембраналардың электірлік сипаттамаларының ішінен оның сиымдылығы (см) мен өткізгіштігін ерекше атау керек.
Сыйымдылық (см) қасиеттерді негізінен фосфолипидті қосқабат анықтайды.Ол гидратталған иондарды өткізбейді, бірақ сөйте тұра өте жұқа (5нм шамасында) болғандықтан,зарядтардың бөлініп орналасуы мен қорлануына және катиондар мен аниондардың электростатикалық өзара әрекеттесуіне жағдай жасайды.Мұнымен қатар, клетка мембранасының сымдылық қасиеттері оның өзінде жүретін электірлік процестердің уақыттық сипаттамаларын айқындаушы себептердің бірі деп есептеледі.
Өткізгіштік (д- проводимость)-электірлік кедергіге кері шама және ол белгілі бір ион үшін жалпы трансмембраналық ток шамасының оның трансмембраналық патенциал айырымын қамтамассыз ететін шамасына қатынасына тең болады.
Фосфолипидті қосқабат (бислой) арқылы әртүрлі заттар диффуздана алады,әрі сүзіп өткізушілік (Р- проницаемость) яғни клетка мембранасының бұл заттарды өткізіп жіберуі қабілеті диффузданатын заттың екі жағындағы концентрацияларының (мөлшерлерінің) айырымына,оның липидтерде ерігіштігіне және клетка мембранасының қасиеттеріне байланысты.
Клетка мембранасы клетка ішіндегі сұйықтықты оның сыртындағыдан (интерстициалдық сұйықтықтан)бөліп тұратындығы белгілі.Ал қан плазмасын бадан капиллярлар қабырғасы бөліп тұрады.Интерстициалдық (клеткааралық) сұйықтық клетка сыртындағы сұйықтықтың бір бөлігі (қалғаны тамырларда болады).Клетка сыртындағы сұйықтықта денедегі барлық судың үштен бірі болады,ал қалған үштен екісі клетка ішіндегі сұйықтықта.Аталған сұйықтықтардағы электролиттердің және коллоидты заттардың концентрациаларында айтарлықтай айырмашылықтар бар.Мәселен,интерстициалдық сұйықтықта клетка ішіндегімен және плазмамен салыстырғанда белоктар,аниондар аз болады да,натрий және хлор иондары артық болады;калий керісінше,клетка ішінде көп.Бұл тайырмашылықтарсол сұйық орталарды бір-бірінен бөліп тұрғантосқауылдар-клетка мембраналарының қасиеттеріне байланысты.Осыған орай түрлі заттардың бір ортадан екінші ортаға өтуі(тасмалы)түсіндіріледі.
Тосқауылдың заттарды өткізуі пассивті және белсенді механизмдерге негізделген.Пассивті механизмге диффузия,сүзілу (фильтрация) және осмос жатады.Бұлар орындалу үшін әдетте энергия шығындалмайды (жұмсалмайды).Белсенді тасымал жүру үшін арнайы энергия көздері қызмет етюді,яғни энергия жұмсалады.
Сұйықтықтағы иондар мен малекулалардың бір ортадан екінші ортаға диффузия арқылы өтуі олаодың сол орталардағы концентрація айырмашылықтарына (градиентеріне) байланысты болады.Мембрана арқылы бұлар концентрациясы көп жақтан олардың концентрациясы аз жағына қарай өтеді.Клетка мембранасы арқылы суда жақсыеритіндер (гидрофильділер)де және онда еруі қиын немесе ерімейтіндер (гидрофобтылар) заттар да өте алады.Гидрофобты,бірақ майда еритін заттар мембрана липидтерінде ері ген күйде диффузданады.Су және онда жақсы еритін заттар мембрананың көмірсутекті облысындағы кинкалар деп аталатын уақытша “жыртықтар” арқылы және гидрофильді учаскілерде тұрақты болатын саңылаулар арқылы өтеді.
Иондар диффузиясы мембранадағы иондық канал- дар деп аталатын маманданған белокты құрылымдар арқылы іске асады.Натрий,калий,калций,хлор,натрий-калций каналдары болады.Жоғарыда сөз еткен жай (қарапайым) диффузияға қарағанда иондардың каналдар арқылы тасымалдануының өз ерекшеліктері бар.Каналдарда арнайы”қақпалар”болатындықтан,олар ашық, жабық және инактивтелген күйлерде бола алады.Каналдардың бір күйден екінші күйге ауысуы мембранағы электрлік потенциалдар айырымының өзгерістерімен немесе физиологиялық белсенді заттардың рецепторлармен өзара әрекеттесуі арқылы басқарылады.Осыған орай иондық каналдарды потенціал-тәелділер және рецептор басқаратындар деп бөледі.Каналдың ион өткізетін селективтік(іріктеуші) сүзгісінің диаметрі тиісті ион үлкендігіне сай келеді.
Біраз заттар (моносахаридтер,амин қышқылдарды) клеткалардың биологиялық мембраналары арқылы жай диффузия көмегімен өте алмайды.Олардың тасылуы жеңілденген диффузия арқылы іске асады.Жеңілденген болатын себебі,ондай заттардың концентрациялық градіент бойынша диффуздануы ерекше белокты молекулалар –тасымалдаушылар қатысуында орындалады.
Na+, K+, CI-, Li+, Ca2+,және Н+ иондарының тасылуын специфкалық тасымалдаушылар атқара алады.Мембраналық тасымалдаудың бұл түріне тән болатын ерекшеліктер : жай диффузияға қарағанда заттар тасылуының тез жүретіндігі,белокты молекуланың құрылысына байланыстылығы,молекулалар санының аз көптігі (қанығу деңгейі),конкуренція (бәсеке),спецификалық ингибиторларға (жеңілденген диффузияны басып әлсірететін қосылыстарға)сезгіштігі.Бұлардың бәрі белоктар –тасымалдаушылар ерекшеліктеріне және олардың мембранадағы санының шектелуі екеніне байланысты.Тасымалданатын заттардың мөлшері белгілі бір шамаға жеткенде мембранадабос тасмалдаушы болмай қалады, яғни олардың бәріне тасмалданатын ион немесе молекула жайғасады да, сод себептен заттар мөлшерінің бадан әрі көбеюі олардың өтетін санының көбеюін тудырмайды.Мұны қанығу құбылысы деп атайды. Кейбір молекулалық құбылыстары ұқсас заттар тасылуы үшін тасмалдаушылардың бір Турін пайдаланады. Мұндайда ол заттар тасмалдаушы үшін “күреседі”.мұны бәсеке (конкуренция) құбылысы дейді.
Жеңілденген диффузияның бірнеше түрі бар.Мембрана арқылы иондардың немесе молекулалардың (мыс глюкоза, амин қышқылдарының немесе молекулалардың эпителиоциттердің базальдық мембранасы арқылы өтуі) тасмалы ол жерде басқа құбылыстардың бар-жоқтығына немесе тасылып –тасылмайтынына қарамай орындала алады.Мұны уницорт деп атайды.
Сим порт кезінде бірнеше қосылыс бір мезгілде, бір бағытта тасылады (қант пен амин қышқылдарының Na+ тәуелді тасылу).
Анти порт- бір заттың бір бағытта өтуімен бір мезгілде келесі заттың кері бағытта тасмалдануы. Мысалы, бұл алмасуды былай жұптауға болады; Na+-Ca2+,Na+-H-, Cl-HCO- т.
Сим порт пен антипорт- котранспорттың түрлері.Бұларда тасмал жылдамдығы оған қатысатын барлық элементтер бақылауында болады.
Осмос- мембрана арқылы еріткіштің (судың) концентрациясы төмен ерітіндіден концентрациясы жоғары ерітіндіге қарай өтуі. Кілетканың көлемі көнесе оның ішіндегі судың шамасына байланысты болады.Кілечка еш уақытта өзін қоршаған ортамен толық теңдік күйде болмайды. Плазмалық мембрана арқылы үздіксіз қозғалыста болатын молекулалармен бондар кілечка ішіндегі заттар концентрациясын өзгертеді, ендеше ондағы осмос қысымы да өзгереді.Осыған орай кілеткадағы судың түсі немесе одан шығуы іске асып отырады. Сондықтан да ол өзінің тиісті көлемін түрақты ұстай алады. Әрине бұл үшін белгілі дәрежеде энергия жұмсалады.Сол себептен де кілечка ішінде оның сыртқы ортасымен салыстырғанда диффузияланбайтын заттар (белоктар, нуклеїн қышқылдар т.б) концентрациясы артық болады.
Жалпы алғанда, қабырғасы қасаң емес клетакалардың көлемін үш фактор анықтайды ;а) олардың ішіндегі мембрана арқылы өте алмайтын заттар мөлшері ә) интерстицидегі мембрана арқылы өте алатын заттар концентрациясы б) кілеткаға енетін (түсетін) және одан шығатын (шығарылатын ) заттар ағыны жылдамдықтардың арақатынасы.
Клетка мембранасының серпінділік қасиеті судың клеткаға түсуіне кедергі келтіретін гидроситатикалық қысымды тудырады. Екі ореада гидроситатикалық қысым айырымы болған жағдайда су оларды бөліп тұрған тосқауылды саңылаулары арқылы сүзіледі.Сүзілу (фильтрация) көптеген физиологиялық просестер барысында байқалады .Мәселен, бүйректегі не фронда алғашқы несеп васалу қанның сұйық бөлімінің сүзілуінен басталады , капиллярларда қан мен ұлпа сұйықтығы арасындағы су алмасу сүзілуге негізделген т.б .
Белсенді тасымал. Бұл арқылы заттар концентрациялық және электрохимиялық градиентке кері бағытта өтеді,яғни диффузиядағы да көп жақтан аз жаққа емес,аз жақтан көп жаққа тасымалданады.Бұл үшін жұмсалатын энергия АҮФ-тің гидролизінен босайды немесе басқа бір иондар концентрацияларының градиентінен (көбінесе натрийдің)пайда болады.Заттардың белсенді тасымалы үшін керек энергия көзі АҮФ гидролизі болған жағдайда тасымалды алғашқы белсенді деп атайды.Бір заттың мембрана арқылы концентрациялық градиентке кері өтуі басқа бір заттың белсенді тасылу процесінен ткған концентрациялық градиентэнергиясының есебінен жүрсе,мұны соңғы белсенді тасымал деп атайды
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Негізгі :
1. Ленинжер А. Биохимия. М. :Мир, 1974
2. Ленинжер А.Основы биохимия . Т.1-3, М. 1985.
3. Анисимов А.А. Основы биохимия . М.1986.
4. Уайт А идр. Основы биохимия . Т.1-3, М. 1981.
5. Кретович В.Л. Биохимия растений. М. 1986.
6. Мецлер Д. Биохимия .Т. 1-3, М. 1981.
7. Албертс и др. Молекулярная биология клетки . Т. 1-5,М 1989.
8. Сеитов З. С. Биохимия. Алматы . 2000.
9. Срайер А. Биохимия.Т.1-8.М1984-1985.
10. Филипов вич Ю.Б. Основы Биохимий. М.1985.
Қосымша :
11. Малер Г., Кордекс Ю. Основы биологической химии. М.1990.
12. Дэвиен Т., ГерейЯ., Аминокислрты и белки.М. 1976.
13. Евстегнеева С.П. и др. Химия липидов . М. 1987.
14. Эткинс П. Молекулы. Саратов 1991.
15. Корнили-Боуден Э. Основы ферментативной кинетики. М.1988.
16. Бакл Д.Ж. гормоны животных. М.:1986.
17. Льюин Б. Гены. М. 1987.
18. Айтхожин М.А., искаков Б.К. Информосомы растений. Алматы 1972.
19. Березов Т:Т: , Коровнин Б . Биологическая химия
Лекция 30.
Тақырып : Биоэнергетика
Көптеген тіршілік потенциалдарды атап айтқанда ;
Тітіркендіргіш,клетка ініндегі процестердің реттелуі ,нерв жүйесінің жұмысы, бұлшық еттің жиырылуының реттелуі сияқты процестердің негізі биологиялық мембрана биопотенциалдардың түзілуі және тасымалдануы.
Биопотенциалдары заңдар үлкен практиканың мәні бар. Медицинада мүшелер мен ұлпаларға биопотенциалдар туғызған электр өрістерін зерттеугу негізделген диагноздың әдістері бар.Мысалы: электрокордиография, электроэнцмфолография,электромиография.Сонымен бірге ұлпалар мен мүшелерге сыртқы электр мен электростимуляция жасап емдеу әдісі де практикада кеңінен қалыптасады.Тіршілік әрекеті барысында клеткалар мен ұлпаларда электр потенциалдардың мынадай түрі туындауы мүмкін:
1.Тотығу тотықсыздану потенциалдары;
Потенциалдардың бұл түрі 1 молекулалардың 2- молекулаға электрон тасымалдану нәтижесінде туындайды.
2.Мембраналық потенциалдар: мембрана арқылы иондардың консентрациясын градиенті және мембрана арқылы иондар тасымалдайды нәтижесінде туындайтын потенциалдар организмде тіркеуге болатын потенциалдар негізінде мембраналық потенциалдар.
Мембрандық потенциалдар деп-мембрананың ішіндегі цитоплазмалық және сыртқы беті арасындағы потенциалдар айырмашылығын айтады.
Um = Uішкі - U сыртқы
Биопотенциалдар қазіргі жетістіктер мынадай алғы шаралар нәтижесінде мүмкін болады.
1.Клетка ішілік потенциалдар өлшемінің микроэлектрдің техникалық әдісі жетілдіруіне болады.
2.Биопотенциалдар күшейуінің жасушаларында болады.
Микропипетканың ігінде күміс мен қапталған күміс сым араласқан. Осындай жіңішке электрод клеткалардың ішіне енгізілген. 2-ші элемент клеткаларын салыстыру электроды клеткалардың сыртында орналасқан.Электроды тұрақты токты күшейтіп күші бар құралған Р жалғайды, сөйтіп мембрананың потенциалдар өлшейді.
Микроэлементтің әдіспен тек алып аксонындағы ғана емес, сонымен бірге барлық жүйке талшықтарын, бұлшық ет клеткаларындағы биопотенциалдарды өлшеуге болады. Мембрананың потенциал 2-ге бөлінеді.
1.Тыныштық потенциал.
2.Әрекет потенциалдары.
Тыныштық потенциал дегеніміз не –қазбаған күйдегі мембрананың сыртқы және ішкі бетіндегі арасында тіркелген электр потенциалдардың айырмасын айтады.Тыныштық потенциал мембрананың 2жағдайда иондардың концентрациясының әрекетіне байланысты болады. Егер қандай да бір ионның клетка ішіндегі концентрациясы Сішкі осы ионның сыртқы концентрациясын Ссыртқы өзгеше болса және мембранада осы иондар үшін өнімді болса онда мембрана арқылы зарядтан бөлшектің ағыны пайда болады.Нәтижесінде жүйенің элементтер нитралдығы бұзылып клеткалардың ішімен сырттың арасында потенциалдар айырмашылығы пайда болады.
Um = Uішкі - U сыртқы
Және осы иондардың ары қарай мембрана арқылы жылжуына кедергі келтіреді,ионның концентанциясының тепе- теңдігі арнағанда электрохимиялық катиондар да теңеседі.Мембрананың тыныштық потенциалдары есептеуде Нерист теңдеуі,Гольдман теңдеуі,Гомас теңдеуі қолданады. Әрекет потенциалдары: Электр нерв импульстарға әрекет арқылы тірі организмде рецепторлардан мидың нейрондарына және мидың нейрондарынан бұлшықеттерге ақпараттар тасымалданып тұрады.Тірі организмнің толық электрленген жүйе болып тпбылады. Электрсіз өмір жоқ .Әрекет потенциалдары тарихи тұрғыдан тыныштық потенциалынан орта ашылған.Электрлі нерв импульстерін Волоня қаласының анатомия профессоры Я.Гальвани ашты.Ол 1791 ж. Бұлшық ет қозғаласы кезіндегі электрлік күштер туралы деген еңбегінде бақа препаратының бұлшық етінің жиырылуы және импулстер әсерінен болатын.
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Негізгі :
1. Ленинжер А. Биохимия. М. :Мир, 1974
2. Ленинжер А.Основы биохимия . Т.1-3, М. 1985.
3. Анисимов А.А. Основы биохимия . М.1986.
4. Уайт А идр. Основы биохимия . Т.1-3, М. 1981.
5. Кретович В.Л. Биохимия растений. М. 1986.
6. Мецлер Д. Биохимия .Т. 1-3, М. 1981.
7. Албертс и др. Молекулярная биология клетки . Т. 1-5,М 1989.
8. Сеитов З. С. Биохимия. Алматы . 2000.
9. Срайер А. Биохимия.Т.1-8.М1984-1985.
10. Филипов вич Ю.Б. Основы Биохимий. М.1985.
Қосымша :
11. Малер Г., Кордекс Ю. Основы биологической химии. М.1990.
12. Дэвиен Т., ГерейЯ., Аминокислрты и белки.М. 1976.
13. Евстегнеева С.П. и др. Химия липидов . М. 1987.
14. Эткинс П. Молекулы. Саратов 1991.
15. Корнили-Боуден Э. Основы ферментативной кинетики. М.1988.
16. Бакл Д.Ж. гормоны животных. М.:1986.
17. Льюин Б. Гены. М. 1987.
18. Айтхожин М.А., искаков Б.К. Информосомы растений. Алматы 1972.
19. Березов Т:Т: , Коровнин Б . Биологическая химия
Достарыңызбен бөлісу: | 
