II. 2.Бастауыш мектеп оқушыларьша грамматикалық тәсілдер арқылы

Бастауыш мектеп оқушылары сөздердің тек лексикалық мағыналарын біліп, оларды ретімен дұрыс қолдануы жеткіліксіз. Сонымен қатар сөздік қорындағы сөздердің түрлі грамматикалық мағынаға ие болуын, грамматикалық заңдылықтар арқылы мағынасының өзгеруін т.б. білуі тиіс. Сондықтан грамматикалық дағдыларды тиімді оқыту әдістерін таңдай отырып оқушы бойында қалыптастыру керек. Оқушыларға грамматиканы оқудың маңызы туралы Д.Әлімжанов: "Біздің мектептерімще оқитын оқушыларымыз қазақ тілі грамматикасын негізгі пән ретінде оқып, оның грамматикалық құрылымымен танысады, сөздердің түрленуі мен сөйлемдегі өзгерісін және қазақ тілі грамматикасының ғылыми жуйесі мен оның әр алуан фактілерін зерттеп біледі"- сол арқылы оқушыларда мынадай дағдылар қалыптасатындығын атап көрсетеді: "оқушылар өздерінің тілден алған білімін толықтырып жазу, сөйлеу тілін дамытады, дұрыс

Бастауыш мектепте грамматиканы оқыту бірінші сыныптан басталып, әр сынып сайын күрделене береді. Бастауыш мектепте оқушылардың сөздік қорын молайту жұмыстарында грамматикалық әдістерді қолдану- оқушылардың сөздерді дұрыс қолд^ануын қамтамасыз етуімен қатар, қазақ тілінің грамматикалық ұғымдарын бірте-бірте меңгеруін қалыптастырады. Нәтижеде оқушылардың бойында мынадай дағдылар мен икемділіктер қалыптасады:

-өз ойын білдіруде тілдік материалдарды дұрыс қолдана алу; -тілдік материалдарды тек лексикалық мағынасы тұрғысынан емес, грамматикалық мағынасына қарай таідай алу, яғни сөзді лексика-грамматикалық мағыналық бірлікте қолдану; -Ойын толық жеткізуде сөздерді дұрыс тіркестіре алу; -Оқу бағдарламасына сәйкес грамматикалық біліктіліктерді

меңгеруі;

-Сөздердің сөзжасамдық қасиеттерін аңғару; -Өз бетінше ізденуі арқылы танымдық қабілеттерінің артуы; -Білімін көшіре алушылық қабілетінің дамуы;

Осындай дағдылар мен икемділіктерді ққалыптастыру үшін әрбір сабақ үстінде жаттығу жұмыстары орындатылады. Жаттығулар проблемалық ахуал сипатында болып, оқушылардың дербестік қасиеттерін жетілдіруте арналуы керек.

1. 
   Сөзжасамды оқыту барысында сөздік қорды молайту тәсілі
   

1. 
   Сөз таптарын оқыту барысында сөздік қорды молайту тәсілі;
   

1. 
   Сөз тіркесін оқыту барысында сөздік қорды молайту тәсілі
   

4. Сөйлемді оқыту барысында сөздік қорды молайту тәсілі Сөздік қорды молайтуға негізделген жаттығулардың басқа жаттығулардан айырмашылығы жаттығулардың әрқайысы үш түрлі тапсырмадан тұратындыіы. Грамматиканы оқыту барысында оқушыларға берілетін бірінші тапсырма сөздің мағынасын ашуға, ұғындыруға негізделсе, екінші тапсырма өтілген материалмен байланыстырылып, үшінші тапсырма-оқушылардың алған білімдерін шығармашылық сипатта қолдануын қамтамасыз етеді. Бұлар оқушылардың сөздік қорын молайту барысында сөздердің мағынасын толық түсініп, оны өздерінің шығармашылық жұмыстарында дұрыс қолдану дағдысын қалыптастыруға негізделеді. Нәтижеде оқушылар үйренген сөздерден өтілген материалдармен байланьстыра отырып, күнделікті өмірде орынды және кеңінен қолдануды тез меңгереді. Бұлар жаттығулардың өзіндік құрылымдық ерекшелігіміз оқушылырдың күнделікті практика жүзінде меңгерген білімдерін пайдалану қабілеттерінің қалыптасуымен тығыз байланыста.

Бастауыш мектеп оқушыларының сөздік қорын молайту жұмыстарында сөздердің жасалу жолдарына арналған жаттығулардың алар орны ерекше. Себебі оқушылар сөздердің жасалу тәсілдерін үйрену арқылы түрлі сөздерді жасап, мағынасын өзгерте алатындығын, танып біледі. Бүл оқушылардың сөздік қорындағы сөздерді орынды қолданып, оларды белсенді пайдалануына септігін тигізеді. Оқушылар сөздердің мағыналарын жеке дара ретінде қарамай, олардың күрделі грамматикалық құрылыс негізінде жасалынған бүтін дене екендігін аңғарады, әрбір сөздің гарамматикалық құ]ылысы әркелкі болатындығын, бұл қүрылыс грамматикалық

заңдылықтар арқылы жасалатындығын ұғынады. Сөзжасамдық тәсіл арқылы оқушылар сөздің лексикалық және граммегикалық мағынасын жете түсініп, өздерінің сөз мағыналары жөнінде мағлұматтарын кеңейтеді.

Бастауыш мектеп оқушыларының сөздік қорын молайіуға арналган сөзжасамдық тәсіл мынадай жолдармен жүзеге асады:

1. Берілген сөздерге жүрнақтар жалғау арқЕллы сөз мағынасын өзгерту.

1. 
   тапсырма. "Қазак, елі-азат ел " сөйлеміндегі "аза?¹ сөзінің мәнін
   түсіндіріп, мәндес сөз ойлап жаз.
   

1. 
   — тапсырма. Берілгін "азат" сөзіне төмендегі жұрнақтардың
   қайсысы жалғанады.сөз мағынасын өзгертеді.
   

3. — тапсырма "азат","етемен" ,"тәуелсіз" сөздерін пайдалана

1-тапсырма. ^и Малым-жанымның садағасы, жаным-арымның садағасы" деген мақалдағы "ар" сөзінің мағынасын түсіндір. Төмендегі сөздерден мәндес сөзді табыңдар

2-Тапсырма. Төмендегі сөздерден түбірлес сөздерді бір бөлек жаз: ар_г арлы, арбау, арба, арбакеш, ар-ұят, араб, ара.

3- Тапсырма. «ар,ұят, намыс», сөздерінен мағыналық реттеріне қарай сөйлем құрастыру.

3. Берілген сөзге жұрнақ не жалғау жалғанғанын ажырату. 1-Тапсырма. Мына сөйлемдердегі айбат сөзінің мағынасын ажыратып көрсет. Мысық күшікке айбат шекті. Жанар жаңа

киімін көрсетіп: Менің киімім айбат,-деді. Түні бойы шаршаған,

жабырқаңқы көңілде таң ата ай батты.

2-Тапсырма. Айбаттану сөзі біріккен сөз немесе айбат сөзіне

жалғау не қбсьімша жалғанып тұр ма? Себебін түсіндір.

З-Тапсырма. Ай тақырыбына мәтін ойлап жаз.

Берілген сөздің қандай күрделі сөзге жататындығын ажырату.

1-Тапсырма.Асан-бастаған ісін аяқсыз қалдыратын, жалқау бала

сөйлемдегі аяқсыз сөзінің аяқ сөзінен қандай мағыналық

айырмашылықтары мен ұқсастықтары бар.

2-Тапсырма. Аяқ-қол,аяқ-табақ,аяқ-бас,аяқ-көз сөздері қандай

сөздер тобына жататындығын тауып, берілген сөздердің ішінде

қандай сөздер болмайтындығын түсіндір.

З-Тапсырма. Құрастырған сөйлемдерінде аяқ және бас сөздерін

ауыспалы мағынада қолданатындай етіп құрастыр.

5. Жұрнақгар мен жалғаулардың жалғану заңдылықтарын білу;

1-Тапсырма. Айғақ, сөзіне мәндес сөз тауып жаз.Керекті сөздер:

пікір, дәлел, қорытынды

2-Тапсырма. Айғақ сөзіне жұрнақ не жалғау жалғап, сөз тұлғасын

өзгертіңдер. Жұрнақтардың не үшін жалғанбайтындығын

түсіндір.

З-Тапсырма. Өздерінің құқықтары жөнінде мәтін құрастыр.

Мәтінде айғақ сөзі болсын.

б.Жалғауды өзіндік заңдылықтарына қарайжалғау.

1-Тапсырма. Кеше екі ақын айтысты, Кеше екі кісі көшеде

керілдесіп айтысты сөйлемдеріндегі айтыс сөзінің мағынасын

түсіндір. Қандай ұқсастықтары мен айырмашылықтары бар.

2-Тапсырма. Айтыс сөзіне қандай жалғаулар жалғай аламыз.

Себебін түсіндір. Жалғаулар: -қа,-ты,-пын,-сың.

З-Тапсырма. Айтыс тақырыбына мәтін құрастыр. Қазақ

халқының тағы кдндай ұлттық салт-дәстүрлерін білесіндер.

7.Сөйлемдерде берілген біріккен сөздерді тауып, мағынасын

түсіндір.

44
1-Тапсырма. Ажар сөзіне мәндес сөздерді тауып жазыңдар. Керекті сөздер: көрікті, әдемі, көрік, әлпет, жүз, сұлу,ебедейсіз,жаман, бет, көріксіз.

2-тапсырма. Ботагөз сөзіне жоғарыдағыберілген сөздерді тіркестіре отырып.сөйлем құрастыр.Ботагөзсөзі қандай сөз? 3-тапсырма Ботагөз сөзінің әр дыбысына сөз құраңдар. Бұл сөздер қыздың мінезіне қатысты болуы керек.

8 Сөйлемдерде қолданылатын қысқарған сөздерді тауып,

мағынасын түсіндіру.

1-Тапсырма. Берілген сөйлемдегі Айбын сөзіне мәндес сөз тап.

Қазақ елінің айбыны жыл өткен сайын асқақтап келеді.

2-Тапсырма. Медицналық институттың айбынын асқақтатуға

сондағы мамандар ат алысуда сөйлемдегі медициналық институт

сөзін басқалай қалай жазуға болады.

З-Тапсырма. Менің елім -Қазақстан Республикасы тақырыбына

мәтін құрастыр.

Бастауыш мектеп оқушыларының сөздік қорын сөзжасам тәсілі

арқылы жүргізілген жұмыстар барысында оқушылардың бойында

мынадай дағдылар мен икемділіктер қалыптасады:

65535. 
       Жаңа сөздердің жасалуындағы түбірдің қасиетін қызметін
       сезінеді;
       

65535. 
       Жаңа сөздерді жасауда түбірдің мағынасына қосымшалар
       жалғай отырып, үстеме мағына қосылатындығын аңғарады;
       

65535. 
       Сөздердің түрлі мағыналық қолданыстарын айырады дара сөз,
       күрделі сөздер;
       

65535. 
       Сөздің тек лексикалық мағынадан тұрмайтындығын, оның
       грамматикалық мағынасы да бар екендігін ұғынуда және
       олардың бірлікте болатындығын меңгереді.
       

Бастауыш мектепте сөз таптары оқытылғанда затпен байланыстыра аталады. Олар заттың атын, сынын, санын, қимылын білдіретін сөздер ретінде бірінші сыныпта, келесі сыныптарда тікелей грамматикалық атаумен аталады. Төртінші сыныпта үстеу, шылау, одағай, есімдік сияқты сөз таптары қарастырылады. Бұл оқушыға қазақ тілін ғылыми ұғымдарды берумен қатар олардың грамматикалық қателіктерді болдырмауын қалыптастырады.

Бастауыш мектеп оқушыларының сөздік қорын молайту
жұмыстары олардың сөз таптары туралы білімдерді дүрыс
түсіну, сөздерді дұрыс тіркестіре алу дағдылары мен
икемділіктерін қалыптастырып және дамытуға негізделді.
Оқушыларға сөз таптарының ерекшеліктері туралы арнайы
құрылған жаттығулар негізінде, олардың бойында

грамматикалық тұлғалардың құрылымын, құрылысын,

жаттығулардың бірнеше түрін үлгі ретінде қарастырайық:

1-тапсырма. Мақалдағы "кднағат" сөзінің мағынасын түсіндір. "Қанағат қарын тойғызар"

46

2-тапсырма. Зат есімді тауып, оның астын бір сызықпен

3-тапсырма. "Адамның бойындағы жақсы мінез\ер"туралы мәтін

құрастырыңдар.

2. Берілген сөздерден зат есім жасаңдар.

1-тапсырма Сөйлемдерден "жақтау" сөзін мағыналарын

түсіндіріңдер. "Сен Аскдрды ертең жиналыста жақтауың керек"

2-тапсырма. Берілген сөздерден зат есім жасаңдар.

3-тапсырма. Төмендегі сөйлемді дұрыс құрастырыңдар.

3. Берілген сөйлемді сөз құрамына бөліп түбір зат есім болатын

суды кешш өтті.

2-тапсырма. і Берілген сөйлемді сөз құрамына бөліп, түбірі зат

есім болатын сөзді тап.

3-тапсырма. Өздерің тұратьш жерлердегі өзен, көл жөнінде мәтін

құрастырыңдар.

4. Жалқы зат есімді тауып, астын ирек сызыкден сызыңдар.

1-тапсырма. "Кербез" сөзіне мәндес сөздерді тауып жазыңдар.

2-тапсырма. Қандай жолмен жүргенде жалқы зат есім болады.

Жалқы зат есімді қосып, сөйлем ідаастыр. Астын ирек

сызықпен сыз.

құрастырыңдар.

5. Жалқы зат есімді жалпы зат есімге айналдырыңдар.

1-тапсырма Болжам-жайдары мінезді к^ыз. Берілген сөйлемдегі

сөйлем құрастыр.

2-тапсырма. Кеше үйге Мүрат келді. Осы сөйлемдегі Мүрат сөзін

төмендегі сөздердің қайсысымен ауыстырсаң, сөйлемнің

мағынасы өзгермейді.

Керекті сөздерюкушы^бала.адам.қыз

3-тапсырма Берілген сөздерден сөйлем кұрастырыңдар.

ОҚУ

үйге қаитты

1-тапсырма. Төмендегі сөйлөугдерден "өріс" сөзінің мағынасын ажыратыңдар.

2- тапсырма. Берілген ойдың оныншы жүлдызынан бастап, малдар, өріске шьщты.

3-тапсырма. "Менің - жанүям "тақырыбына мәтін құрастыр. 7. Төмендегі сөздерге мағынаның дұрысына жалғап, сөйлемді толықтырыңдар.

1-тапсырма. "Жаман әдеттен жирен" мақал сөзіндегі "жирен" сөзін "Менің жирен атым бар ", "жирен сөзімен салыстыр."

2-тапсырма. Төмендегі сөздерге септік жалғауының дрысын жалғап, сөйлемді толықтырыңдар.

Айнүр мен Айжан бүгін күні бойы саябак, (-қа,-ға,-ке,-ге), кино (ға,-ге,-кд,-ке) барып, қала (-ны, -ні, -ды, -ді) аралады.

3-тапсырма. "Жирен" сөзінің әр дыбысына өзара мәндес сөздер жазып, сөйлемдер құраңдар. Сөікемдерден мәтін құрастырыңдар. 9.Берілген сөздерден етістік жасаңдар.

1-тапсырма. Кітапкд қүштар және қүмар кднбады. деген сөздегі
"құмар "шзінің мағыналық ұқсастықтары мен

айырмашылықтарын анықтаңдар.

49

сөйлем құрастырыңдар.

3-тапсырма. "Сендер неге құмарсыңдар" тақырыбына мәтін

құрастырыңдар.

1-тапсырма. Төмендегі сөздерге мәндес сөздер ойлап табыңдар.

2-тапсырма. Төмендегі сөздфден сын есім жасаңдар.

65535. 
       хху
       

65535. 
       хха
       

65535. 
       хху
       

65535. 
       хха
       

1-тапсырма. "Жазықты" сөзіне қарсы мәндес сөздер ойлап табыңдар.

2-тапсырма "Жазықгы" сөзін араластырып, етістіктің шақтарына сөйлемдер құраңдар.

3-тапсырма. "Жазьщты" сөзіндегі дыбыстардан сөздер ойлап табыңдар.

12. Төменде берілген сөздің қансысы жіктеледі.

1-тапсьфма. "Үйытқы" сөзінен әр мағынада қолданатындай етіп, сөйлем құраңдар.

2-тапсырма. Төменде берілген қандай сөздер жіктеледі. Себебін түсіндір. Бүғау, ентік, сәулет, секем. 3-тапсырма. Төмендегі ұйқасқа өлең құрастыр. х а а хуу х а а хуу

50

13. Берілген сөзден зат есім, етістік жасаңдар.

1-тапсырма. "Есер" сөзіне мәндес және қарама-қарсы мағынада сөздер ойлап табыңдар. 2-тапсырма. "Ынтымак," сөзінен зат есім және етістік жасаңдар

3—тапсырма Ынтымақ сөзінің әр дыбысынан сөздер құрастырыңдар.

II. 2.3-Сөз тіркесін оқыту барысында есім сөздерді ұғындыру.

Бастауыш мектеп оқушылырының сөздік қорын молайту жұмыстарында лексикалық негіздерді сөз тіркестерін оқыту үрдістерімен ұштастыру балалардың бойында сөздерді дұрыс тіркестіре алу қабілеттерін қалыптастырады. Сөз тіркестерінің теориялық құрылымын меңгеру арқылы оқушылар өздерінің сөздік қорларындағы сөздерді дүрыс тіркестіруге үйренеді. Адам өз ойын жеткізуде жалаң сөзді ғана қолданбай, олардан сөз тіркесін жасап, сөйлемдер құрастырады. Сэбебі ойды тек жекелеген сөздермен беруте болмайды, ондай кезде айтылар ой толық жетпейді.

Адам сөйлеу процесінде бірнеше сөздерді өзара байланыстырып міндетті түрде сыртқа шығарады. Мұндай күйінде сөздер өзара байланысып, бір сөз екінші сөзге бағыныңқы болып келеді. Балаларға сөз тіркестерінің осынша қасиеттерін меңгерту арқылы оларға өз ойларын толық және нақты жеткізуге дағдыланады. Оқушылардың сөздік қорын ,сөз тіркесін оқыту арқылы молайту жұмыстарында олардың бойында мынадай дағды икемділік қалыптасады.

65535. 
       Теориялық мәселені анық түсініп, оны өзінің практикасында
       кеңінен қолдану;
       

65535. 
       Сөздерді бір-бірімен дұрыс тіркестіре алу;
       

65535. 
       Дұрыс жазу мен сөйлеу;
       

2-тапсырма. Төмендегі сөздерді мағыналарына қарай тіркестіріңдер.

Бәсеке, жасанды, зая, қылық, түсті, кетті. 3-тапсырма. "Кеше не көрдім"-тақырыбына мәтін құрастыр.

1. Зат есім мен етістікті тіркестіріңдер.

1-тапсырма "Тарам" сөзін "тар" "тарау", "тарақ", "таралық", "таршылық" сөздерімен салыстырыңдар. Түбірлес сөздер қатарына жататындығын не жатпайтындығын аньщаңдар. 2-тапсырма . "Өрен", "Секет" сөздерін қандай етістіктермен тіркестіре аламыз. 3-тапсырма. Қандай сөз қай сөзбен тіркеседі.

Қой ► мияулады

Сиыр ► мәңіреді

Жылқы ► ақырды

Арыстан * үрді

Ит ► кісінеді

Мысық ► мөңіреді.

2. Сын есім мен зат есімді тіркестіріңдер.

«Мен бүгін не істедімң _г«сен бүгін не істедің ң ,«Ол бүгін не істедің,тақырыптарына мәтін құрастыр.

3. Зат есім мен зат есімді тіркестіріңдер.

1- тапсырма. «Айгүл бүгін Қазақ тілінен бес алып, бүкіл сынып алдында мерейі үстем болдың сөйлеміндегі мерейі сөзінг мәндес сөздерді табыңдар.

52

2. 
   Тапсырма . Төмендегі сөздерге қандай зат есімдерді
   тіркестіруге болады. Сағат, жүрек, үй.
   

2. 
   Тапсырма. Қоянды сипаттаңдар.
   есек...
   

Түйе...

4. Есімдік және етістікті тіркестіріңдер.

1-тапсырма. Оқымайтын оқушылардың ақылы таяз болады. Және «Өзеннің мына жерінің суы саяз екенң сөйлемдеріндегі «саязң сөзін салыстырып, мағына ұқсастықтары мен айырмашылықтарын табыңдар. 2-тапсырма. Есімдік және етістікті тіркестіріп сөйлем құраңдар.

Біреу, мен, ол, уәде беру, (келді, кетті, ойнадым, айтты, күлдің). 3-тапсырма. Мына схемадан сөйлем құра.

З.е


З.е

Ілік.сп

Сын.есім

Жатыс.сп

Есівд
Есімдік

Есімдік

Тйу.жалПау

Барс.сп

Етістік

Жік.

жылқы.қои

аиран шұбат қаймақ