Дипломдық ЖҰмыс 5В011200 «Химия» мамандығы Өскемен қ., 2021 ж. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
жүктеу/скачать 2.28 Mb.
|
|
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ САРСЕН АМАНЖОЛОВ АТЫНДАҒЫ ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН УНИВЕРСИТЕТІ Мүслімхан А.Қ. Химия пәнін қос тілде (қазақ, ағылшын) кіріктіре оқытудың ерекшеліктері ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС 5В011200 – «Химия» мамандығы
Сарсен Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан университеті «Қорғауға жіберілді» «___»________2021 ж. «Химия» кафедра меңгерушісі ________Б.К.Шаихова ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС Тақырыбы: «Химия пәнін қос тілде (қазақ, ағылшын) кіріктіре оқытудың ерекшеліктері» 5В011200 – «Химия» білім беру бағдарламасы бойынша
Өскемен қ., 2021 ж. МАЗМҰНЫ КІРІСПЕ 3 1. БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕ ПӘН МЕН ТІЛДІ КІРІКТІРЕ ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 6 1.1 Кіріктіріп оқыту оның ұстанымдары мен тәсілдері және ұйымдастыру түрлері 6 1.2 Жалпы білім беретін мектепте химия пәнін ағылшын тілімен кіріктіріп оқыту бойынша оқу жұмысын ұйымдастырудың теориялық негіздері 13 1.3 Химия пәнін қазақ тілі және ағылшын тілінде кіріктіре оқытудың тиімділігі, CLIL әдісі. 16 ІІ 8 - СЫНЫПТА ХИМИЯ ПӘНІН ҚОС ТІЛДЕ КІРІКТІРЕ ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК МҮМКІНДІКТЕРІ. 26 2.1 Химия пәнін кіріктіре оқытуда қос тілділік саясатын қолданудың моделін құру және әдістемесінің теориялық үлгісі 26 2.2 Қос тілде кіріктіре оқыту бағдарламасында критериалды бағалау жүйесін қолдану 36 3 ЭКСПЕРИМЕНТТІ СИПАТТАУ ЖӘНЕ ОНЫҢ НӘТИЖЕЛЕРІ 41 ҚОРЫТЫНДЫ 48 ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 49 ҚОСЫМШАЛАР 51 Кіріспе
Бүгінгі таңда Қазақстан "білім – ғылым – инновация" триадасы билік ететін постиндустриалды әлемге қарай жылжып келе жатқан кезде, білім мен кәсібилік үшінші мыңжылдыққа өтуі сөзсіз. Осыған байланысты нарық пен әртараптандырылған экономиканың қажеттіліктерін егжей-тегжейлі есепке алуға бағытталуы тиіс техникалық және кәсіптік білім беру жүйесі сапалы жаңғыртуды талап етеді. Елбасы Н.Ә.Назарбаев 2006 жылдың қазанында өткен Қазақстан халқы ассамблеясының XII құрылтайында «Үш тұғырлы тіл» туралы жобаны жария еткен болатын. Яғни, бұл бағдарламаның басты идеясы Қазақстанды бүкіл әлем халықтарына үш тілді бірдей пайдаланатын жоғары білімді мемлекет ретінде таныту керек[1]. Қазіргі таңда кез келген адам өзін екі немесе бірнеше тілді меңгерген жеке тұлға ретінде танылуы тиіс. Елімізде бүгінгі күні «Көптілділік» мәселесі көкейкесті мәселелердің бірі болып саналады. Елбасымыз сол үшін де тілдердің үш тұғырлығын міндеттеп отыр. Көптілділік мәселесі – Қазақстан үшін ғана емес, бүкіл әлемнің алдында тұрған көкейтесті мәселелердің бірі, себебі, жаһандандыру және кейбір кеңестікке шыққан заман тілдерді білуді талап етеді, яғни кем дегенде үш тілді меңгеру-заман талабына айналып отырған қажеттіліктердің бірі. Қазақстан қоғамының әлеуметтік-экономикалық, рухани қалыптасуының жаңа міндеттерін іс жүзінде асыруға дайын жас ұрпақты тәрбиелеудің негізгі факторларының бірі- мектепте көптілді білім беруді жолға қою болып табылады. Сондықтан қазіргі кезде Республикамызда білім берудің жаңа жүйесі жасалып, әлемдік білімнің кеңістігіне енуге бағыт алуда. Ағылшын тілінде оқыту – жас ұрпақтың білім кеңістігінде еркін самғауына жол ашатын, әлемдік құпияларына үңіліп, өз қабілетін танытуына мүмкіншілік беретін бүгінгі күннің басты қажеттілігі. Қоғамның қазіргі кездегі әлеуметтік тапсырысы жаратылыстану – математикалық, химия – биологиялық пәндерді ағылшын тілінде оқытуды жүзеге асыру. Химия пәнін ағылшын тілі пәнімен ақпараттандыру білім берудегі мақсат-міндеттерді орындауды интенсивтендіруге мүмкіндік беріп отырған бірден – бір тиімді үрдіс. Мектеп мұғалімдері мен оқушыларының алдында тұрған басты мақсат - өз халқының салт – дәстүрін білетін, бірнеше тілді меңгерген, барлық жағдайда үш тілде коммуникативтік-әрекеттік операцияларды жүзеге асыра алатын, өзін-өзі дамытуға және өзін-өзі жетілдіруге ұмтылатын көп мәдениетті тұлғаны дамыту. Көп мәдениетті білім берудің мазмұны көп өлшемді және жоғары пәнаралық дәрежесімен ерекшеленеді, бұл оқу пәндерінің құрамында көп мәдениетті білім беру мәселелерін қарастыруға мүмкіндік береді. Оқытушылардың инновациялық әдістерді, оқуға қызығушылықты қалыптастыру әдістерін, оқытудағы борыш пен жауапкершілікті қалыптастыру әдістерін қолдануы, тілдік оқыту процесін жандандыратыны және қазақ, орыс және шет тілдерін меңгерудің тиімділігіне ықпал ететіні даусыз. Осы ретте химия пәнін қос тілде кіріктіре оқыту қажеттілік болып отыр және зерттеу жұмыстың маңыздылығына байланысты тақырыбымызды «Химия пәнін қос тілде (ағылшын, қазақ) кіріктіре оқытудың ерекшеліктері» деп алдық. Зерттеудің мақсаты: Химия пәнін қазақ және ағылшын тілінде оқыту арқылы мектепте қос тілде кіріктіре оқытудың тиімділігін дәлелдейтін әдістемелік мүмкіндіктерді айқындау. Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер, жалпы білім беретін орта мектептерде химия пәнін кіріктіре қос тілде оқытудың жолдары мен оқыту әдістемелері сараланып, қолданатын құралдар іріктеліп, оқу-әдістемелік кешендер дайындалса, 7 сыныптан бастау алатын осы әдістеме жүзеге асырылса оқушылардың қоршаған ортада болып жатқан химиялық құбылыстар мен процестердің мәнiн түсiнуіне, дүниетанымының дамуына мүмкіндік беріп, олардың білім деңгейінің артуына жағдай туғызады. Яғни, оқушының сыни тұрғыдан ойлауын, мәселені шығармашылық әдіс-тәсілдер арқылы шешуге бағдарлайды. Сонымен қатар, оқушылар стандартты зертханалық құрал-жабдықтар мен эксперименталды амал-шарттардың іс-жүзінде қолданылуын түсінеді. Зерттеу міндеті: Зерттеу мақсатына жету үшін және ғылыми болжамын тексеру үшін мынадай міндеттерді шешу қажеттіліктері анықталды: Олар төмендегідей: Химия пәні негізінде пән мен тілді кіріктіре оқыту байланысын саралау және ғылыми тұрғыдан негіздеу; Химия пәнін кіріктіре оқытуда CLIL әдісін пайдаланып қос тілділік саясатын қолданудың моделін және әдістемесін құру; Кіріктірілген бағдарлама бойынша қос тілдік қалыптастырушы бағалау жұмысын жетілдіру жолдарын қарастыру; Қос тілде химия пәнін кіріктіре оқытудың тиімді жолдарын анықтап, зерттеуге байланысты ұсыныстар мен әдістемесін педагогикалық эксперименттен өткізу, қорытындысын жасау. Зерттеу нысаны: 8 сыныпта химияны оқыту үрдісі. Зерттеу пәні: 8-сыныпта көп тілді білім бере отырып, бірнеше тілді меңгерген, барлық жағдайда қос тілде коммуникативтік-әрекеттік операцияларды жүзеге асыра алатын, өзін-өзі дамытуға және өзін-өзі жетілдіруге ұмтылатын көп мәдениетті тұлғаны дамыту мақсатында химия пәнін қос тілде кіріктіре оқытуды ұйымдастыру процесі. Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Негізгі мектеп химиясының жаңартылған білім беру бағдарламасы бойынша пән мен тілді кіріктіре оқытудың маңыздылығы анықталып, ғылыми тұрғыдан негізделді. 8 - сыныптан бастап химия пәнін кіріктіре қос тілде оқытудың педагогикалық мүмкіндіктері анықталды; 8 - сыныптан бастап химия пәні мен қос тілде кіріктіре оқытудың әдістемесі жасалып, моделі берілді; Зерттеуге байланысты ұсыныстар мен әдістемелік нұсқаулар педагогикалық эксперименттен өткізілді. Зерттеу жұмысының практикалық маңызы: зерттеу жұмысын орта мектеп, лицей, гимназияларда химия пәні мұғалімдері іс тәжрибесінде, студенттер сабақ барысында қолдана алады; жаңа жүйе бойынша тілдік деңгейлерін жоғарлата алады; зерттеу нәтижелерін химия пәні мұғалімдерін қайта даярлау жағдайларында қолдануға болады. Химия пәнін оқытуды жетілдіруге бағыттағы мәселелермен айналысатын зерттеушілер мен ізденушілердің қолдануына болады. Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және ендіру: Зерттеу жұмыс бойынша «Химия пәнін қос тілде (ағылшын, қазақ) кіріктіре оқытудың ерекшеліктері» мақала Нұрсұлтан қаласында өткен Қазіргі замандағы білім мен ғылым: ХХІ ғасырдың мәселелері атты VIII Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда жарық көрді. Диплом жұмысының құрылымы: диплом жұмысы кіріспеден, негізгі және эксперименттік бөлімдерінен және қорытынды мен қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. 1 БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕ ПӘН МЕН ТІЛДІ КІРІКТІРЕ ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 1.1 Кіріктіріп оқыту оның ұстанымдары мен тәсілдері және ұйымдастыру түрлері Кіріктіріп оқыту дегеніміз: – біріншіден, пәнаралық байланыстарды жетілдіру, жеке пәндерді терең меңгерту және олардың өзара табиғи-ғылыми бірлікте оқытудағы байланысы, яғни жеке пәндерді оқытуды, олардың өзара терең байланысуына өтуді қарастыру болып табылады[2]. Сонымен қатар, мұндай жұмыс барысында оқушылардың қызығушылығы артады. – екіншіден, бір тұжырымдаманы, құбылысты немесе тақырыпты оқу кезінде бір уақытта бірнеше жекеленген пәндер бойынша оқытуды біріктіретін, ұштастыратын жүйе, осының негізінде балалардың әлемді тұтастықта қабылдау қалыптасады; – үшіншіден, білім алушының жеке басының дамуы мен өзін-өзі дамытуға бағытталған әлем туралы тұтас көзқарасты қалыптастыру мақсатында белгілі бір білім беру жүйесі аясында мазмұнның құрылымдық компоненттері арасында байланыс орнату процесі[3]. Кіріктіріп оқытудың негізі болып, пәнаралық байланысты - жұмыстың мақсаты ретінде пайдалану, сондай-ақ мазмұны, әдістері және тәсілдері бойынша қолдану болып табылады. Психологтар пәндерді жеке оқытудан гөрі кіріктіріп оқыту кезінде идеялар мен принциптердің ұқсастығын көбірек байқауға болады деп санайды, өйткені бұл алынған білімді бір уақытта әртүрлі салаларда қолдануға мүмкін береді. Кіріктіріп оқытуда жалпы білім беретін мектептерге арналған қолданыстағы оқу бағдарламалары және оқулықтардың аясын кеңейтетін, әртүрлі пәнаралық проблемалар қарастырылады. Бұндай тәсіл оқытудың түрлі әдістерімен (баяндама және әңгімелесу, түсіндіру, бақылау және тәжірибе, салыстыру, талдау және жинақтау, сонымен бірге компьютерде оқыту) үйлесімді байланыста болады. Қазіргі мектепте кіріктіріп оқытудың бірнеше деңгейлері бар: педагогикалық мақсаттар деңгейіндегі кіріктіру (белсенділік, дербестік, креативтілік сияқты жеке тұлғаның интегралдық қасиеттері мен сипаттамаларына бағдарлау); мазмұн деңгейіндегі кіріктіру (интеграцияланған бағдарламалар, интеграцияланған оқу курстары); оқушылардың белсенділік салалары деңгейіндегі кіріктіру (кіріктірілген сабақтар, экскурсиялар ,конференциялар, жобалар); педтехнология деңгейіндегі кіріктіру (педагогикалық ықпал етудің интеграциялық формалары мен әдістерінің вариативтілігі). Жалпы білім беретін орта мектепте пәндерді кіріктіріп оқыту принципінің басты мақсаты – білім алушылардың ойлау қабілетін дамыту болып табылады. Оқу процесін кіріктіре отырып құру, оқушыларды оқыту мен тәрбиелеу мәселелерін сапалы шешуге келесідей мүмкіндік береді : 1) пәнішілік байланыстан көппәндік байланыстарға ауысу, білім алушыға іс-әрекет тәсілдерін бір объектіден екіншісіне ауыстыру, сондай-ақ оқу процесін түсіну және әлемнің тұтас бейнесін қалыптастыруға мүмкіндік береді; 2) кіріктіру – оқытудың жүйелік принципіне сай жақсы ойластырылған, жіті қарастырылған педагогикалық процесс; 3) кіріктіріп оқыту жалпылама білім үлесінің артуына әкеледі, білім алушыға бүкіл процесті бір уақытта бақылауға мүмкіндік береді, мақсаттан нәтижеге дейінгі әрекеттерді орындау, әлемнің тұтас бейнесін қалыптастыруға және жұмыстың әр кезеңін саналы қабылдауына мүмкіндік береді; 4) кіріктіру – мазмұндық қайталауларды болдырмау; оқу үрдісінде бағдарламадағы пәндерді логикалық негізделген бірізділік принципіне қарай құрастыру және түрлі пәндерді оқытуда «шекаралық білімді» үйлестіру арқылы қол жеткізуге болады; 5) кіріктіру білім алушыға әр түрлі пәндерді оқу кезінде жасаған тұжырымдарын қалыптастыра отырып, нақты бақылауларды дәлелдейтін жаңа аспектілерді табуға мүмкіндік береді; 6) ) кіріктіру білім алушыларды ынталандыру құралы бола отырып, оқу-танымдық іс-әрекетті белсендіруге, шаршағыштықты болдырмауға көмектеседі; 7) оқу материалын кіріктіру оқушылар шығармашылығын дамуына ықпал етеді, алған білімдерін нақты өмірде қолдануға мүмкіндік береді. Мәдени тәрбиенің маңызды факторы және жеке қасиеттерді қалыптастырудың маңызды құралы болып табылады[4]. Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, кіріктіре оқытудың ұстанымдарына тоқталсақ. Кіріктіре оқыту ұстанымдары -оқытудың мазмұнына, ұйымдастырылуына және әдістемесіне қойылатын талаптар жүйесін анықтайтын негізгі жағдайлар. Осы тұста ағылшын тілі және химия пәнін кіріктіріп оқыту ұстанымдарының негізі болып: 1. Білімді синтездеу ұстанымы. Осы немесе басқа тақырып бойынша зерттелген мәселелерді тұтас, синтезделген, жүйеленген қабылдау ойлаудың кеңдігін дамытуға ықпал етеді. Интеграция әдістерімен зерттелетін мәселені белгілеу мақсаттылық пен ойлау белсенділігін дамытады. 2. Жоғары деңгейде зерттеу ұстанымы. Зерттелетін тақырыптың мәніне терең ену ойлау тереңдігінің дамуына ықпал етеді. 3. Мәселенің өзектілігі немесе мәселенің практикалық маңыздылығы ұстанымы.. Қарастырылған мәселені белгілі бір практикалық жағдайда міндетті түрде жүзеге асыру сыни ойлауды, теорияны практикамен салыстыру қабілетін дамытатын оқытудың практикалық бағытын күшейтеді. 4. Шешімнің баламалылығы ұстанымы. Белгілі жағдайға жаңа көзқарастар, мәселені шешудің стандартты емес тәсілдері, осы мәселенің шешімін таңдау мүмкіндігі ойлаудың икемділігін дамытуға, ойлаудың өзіндік ерекшелігін дамытуға ықпал етеді. Шешімдерді салыстыру белсенділікті, сыншылдықты, ойлауды дамытады. Іс-әрекеттерді саналы түрде таңдауға, мақсатқа жетудің ең қысқа жолын табуға деген ұмтылыстың арқасында мақсаттылық, ұтымдылық және ойлауды үнемдеу дамиды. 5. Шешімнің дәлелділігі ұстанымы. Мәселені шешудің дәлелі ойлаудың дәлелділігін дамытады. 6. Көпмәдениеттілік ұстанымы. Кіріктіріп оқыту әдісі тақырыптарды түрлі мәдениет жағынан қарастыруға мүмкіндік беруімен байланысты. Ол әртүрлі мәдениет иелерінің көптеген мәселелерді қабылдануының арасындағы айырмашылықты ескереді. 7. Оқытудың тұрақтылығы ұстанымы. Мұғалім оқыту процесі барысында оқушылардың ұзақ мерзімді есте сақтау және білім алу қабілеттерінің белсенді екеніне, сонымен қатар сабақ барысында немқұрайлықтан белсенділікке өткендіктеріне көзі жетуі тиіс. Бұл жерде тұрақты оқыту бірінші дәрежелі маңызға ие болады, себебі мұғалім пәннің мазмұнын оқуға да, сонымен бірге екінші немесе шет тілін оқуға жағдай жасайды. Тілді білу ерекшелігі пәннің мазмұнын зерделеудің құралы болып табылады. Тіл оқу бағдарламасына кіріктірілген жағдайда оқушылардың назары арнайы мәтіндердің мазмұнымен қатар, пән бойынша қажетті терминдерді меңгеруге де аударылады, ал тақырыптық материалды талқылау мүмкіндігі болу үшін тілдік ортаға ену қажеттілігі оқылатын тақырып контексінде тілді қолданудың маңыздылығын арттырады[5]. Осылайша шет тілін және тілдік емес пәнді бір мезетте оқу білім беру мақсаттарына жетуге арналған қосымша құрал болып табылады және шет тілі мен тілдік емес пәнді оқуда тиімді жағдайларға ие болады. Әрине, оқудың мұндай түрі пәнді қазақ тілінде оқытуды толығымен ауыстыра алмайды, бірақ оны айтарлықтай дәрежеде толықтыра алады. Сондықтан да пән бойынша оқу материалы оқушылардың қазақ тіліндегі пәндік білім деңгейінен сәл төмен күрделілік деңгейінде іріктеліп алынуы тиіс. Оқу материалдарын таңдау пәннің құрылымы мен ерекшелігіне байланысты болады. Сонымен бірге мәтінді өңдеу бойынша тапсырмалар оқушыларды түсіну процесіне жұмылдыру, мәтіннің басты ойын талқылау және тексеру арқылы, пәннің мазмұнына назар аударумен құрастырылуы тиіс. Тапсырмалар лингвистикалық форманың ерекшеліктерін көрсетуі, оларды құрастыру білігін жетілдіруі, оқушылардың өз бетінше және шығармашылық іс-әрекеттерін бақылауға, бағалауға және ынталандыруға жағдай жасауы тиіс. Барлық тапсырмалар ең алдымен коммуникативтік, яғни шет тілінде жазбаша және ауызша қарым-қатынас жасау дағдыларын дамытуға бағытталған болуы тиіс. Бұл ретте тапсырмаларды құру барысында кіріктіре оқытудың ұйымдастыру түрлеріде ерекше орын алады. Кіріктіре оқытудың ұйымдастыру түрлері – бұл: – қатысушылар құрамының, белгілі бір өткізу режимінің болуы, педагогикалық қызметтің тұрақты және логикалық жүйелілік пен тұтастықпен, тұрақтылықпен сипатталатын процесс; – белгілі бір тәртіппен және режимде жүзеге асырылатын мұғалімдер мен оқушылардың келісілген іс-әрекетінің сыртқы көрінісі[6]. Классикалық дидактикада оқытудың ұйымдастыру түрлерінің жалпы ережелерінде, мектепте оқытуды ұйымдастырудың негізгі формасы – сабақ болып табылады деген пайымдау бар. Сабақ - мұғалім белгілі бір уақыт ішінде және белгіленген кесте бойынша шамамен бір жастағы және дайындық деңгейіндегі тұрақты құрамдағы оқушылар тобымен оқу сабақтарын өткізетін оқытуды ұйымдастыру нысаны. Сабақтың негізгі қызметі: ықпалдастық, коммуникативтілк, басқарушылық. Сонымен қатар заманауи дидактикада дәстүрлі және бинарлы сабақтарды бөліп көрсету қарастырылады. Бинарлы сабақтардың қатарына іс-әрекеттің әртүрлі түрлерін қамтитын, танымдық қызығушылықты арттыратын, қиялдауды, ойлауды, зейінді дамытатын, оқушылардың шаршағандықтарын, артық күш жұмсауларын болдырмайтын кіріктірілген сабақтар жатады. Егер дәстүрлі сабақ оқушыларды біліммен қаруландыруға және негізінен түсіндіру-көрнекілік әдісінде құрылатын жалпы білім беру міндеттерін шешуге бағытталған болса, ал кіріктірілген сабақтар оқытудың түрлі әдістерінің және құралдарының үйлесуі негізінде құрылып, сонымен қатар ғылыми-жаратылыстану бағыты пәндері мен ағылшын тілі пәнінің көптеген міндеттерін шешеді. Кіріктіру барысында түсіндіру-көрнекілік, іздеу, зерттеу әдістері, пікірталас, білімнің түрлі дереккөздері, теледидар бағдарламалары, кино үзінділері, мультимедиа курстары, интернет технологиялары, оқыту мен бақылаудың басқада техникалық құралдары қолданылады. Сонымен қатар топтық, ұжымдық, жұптық, жеке жұмыс түрлері кеңінен қолданылады[7]. Оқытудың бинарлық моделі екі мұғалімнің өзара қарым-қатынас жасауын қарастырады. Бұндай сабақтарды құрастыру барысында байланысты пәндер мұғалімдерінің ынтымақтасып жұмыс істеуі емес, тілдік пәннің және тілдік емес пәннің мұғалімдерінің бірігіп сабақ өткізуі негізгі қиындықты туғызады. Бинарлық сабақтың әдістемесі дәстүрлі сабақ тақырыптарының әдісінен ерекшеленеді, яғни кез келген тақырып бойынша екі мұғалім бір мезгілде сабақ өткізеді. Мұндай сабақ өткізу барысында келесідей негізгі мақсаттар орындалады: 1. Оқу процесі барысындағы оқушылардың іс-әрекетіне қойылатын талаптар бірлігінің және туындаған проблемаларды қарастыру тәсілінің бірдей орындалуы. 2. «Химия мұғалімі – ағылшын тілі мұғалімі – оқушылар» үшбұрышының тілдесуінен туындаған қызығушылықтың әсерінен оқу материалын қабылдау, бақылау белсенділігі артады, сезімдік және логикалық ойлау жанданады, қиялдың жұмыс істеуі қарқыны ұлғаяды. 3. Оқушылардың түрлі нұсқаларда берілген теориялық білімді: жедел және жан-жақты ойланған нақты шешім қабылдауды стандартты емес жағдаяттарда пайдалана білу білігін тәрбиелеу. Бинарлық сабақ өткізу барысында екі мұғалімнің іс-әрекетінің сәйкестігін келесі «1 - кестеге сәйкес» ұсынуға болады : Кесте 1
Тақырыпты аяқтау барысында қорытындылау, бекіту сабағы ретінде бинарлы сабақ өткізу өте тиімді болып табылады. Біріккен жұмыс барысында мұғалімдер оқушылардың біліміндегі олқылықтарды жақсы байқайды. Дәстүрлі формалармен салыстырғанда бұндай сабақтарда оқу материалын неғұрлым терең және сапалы меңгеруге жағдай жасайтынын тәжірибе көрсетіп отыр. Бинарлы сабақтар оқушыларға теориялық дайындыққа жаңаша көзқараспен қарауға және оны зерделеудің теориялық білімді нақты өмірде пайдалану үшін қажет екенін түсінуге көмектеседі. Алайда, кез-келген жағдайда, барлық кіріктірілген сабақтардың типі ортақ болады. Бұл сабақтар: – оқу бағдарламасымен қарастырылған ұғымдарды, жаңа фактілерді оқушылардың меңгеруі бойынша жұмысты ұйымдастыруға бағытталған жаңа білім қалыптастыру; – оқу бағдарламасына сәйкес оқушылардың бойында нақты біліктер мен дағдыларының қалыптастыруға бағытталған біліктер және дағдыларға үйрету; – білімді тәжірибеде қолдана білу; – оқу тоқсанының, жылының аяғында немесе бағдарламаның ірі тақырыптарын зерделеу барысында білімді тереңірек меңгеруге, қорытындылаудың және жүйелеудің жоғары деңгейіне бағытталған білімді қайталау, жүйелеу және жинақтау, біліктерді бекіту; – білім, білік және дағдыларды кешенді, ауызша және жазбаша бақылауды жүзеге асыратын білімдер және біліктерді бақылау және тексеру сабақтарын іріктеу. Алайда кіріктіріп оқытудың мәні оқытуды ұйымдастырудың түрлерін дұрыс және педагогикаға негізделген таңдауға байланысты болады, ол білімдік, дамытушылық, тәрбиелік мүмкіндіктердің әрқайсысын терең және жан-жақты талдаумен қамтамасыз етеді. Басқаша айтқанда, кіріктірілген сабақтың келесідей заңдылықтарын қатаң сақтау қажет: – сабақтың барлық кезеңі автордың түпкі ойына бағынышты; – сабақ негізгі оймен (сабақтың өзегі) біріктіріледі; – сабақ біртұтастықтан тұрады, сабақтың кезеңдері – бұл тұтастың үзінділері немесе кезеңдері; – сабақтың кезеңдері мен компоненттері логикалық-құрылымдылық тәуелділікте болады; – сабақ үшін іріктеліп алынған дидактикалық материал сабақтың түпкі ойына сәйкес келеді; – аталған заңдылықтарды сақтау сабақты ғылыми-іскерлік құрылым ретінде қарастыруға мүмкіндік береді, онда мазмұндылық көзқарас тұрғысынан: білімдер және біліктер кешені және олармен еркін жұмыс істеу; оқылған мен оқылатынның ара қатынасы; жекелеген сынақтарды жалпы бір сынаққа біріктіру; кемшіліктердің алдын алу маңызды болып табылады. Мұғалім сабақтардың пәндік мазмұнын ойластыруы, оқу курсының құрылымымен сәйкестендіруі және түрлі ресурстарды қолдану арқылы, нақты пән бойынша оқылғанды толықтыратын немесе қайталайтын материалды мұқият іріктеуі қажет. Сонымен қатар тапсырмалардың түрлерін күрделілік деңгейіне, пәндік мазмұнға сәйкес, оны түсінуге, тексеруге және болашақта талқылауға болатындай негіздеп әзірлеуі тиіс. Кіріктіріп оқытуды ұйымдастыру мұғалімнен әр сабақты ұқыпты жоспарлауды және дайындалуды, сонымен қатар заманауи педагогикалық тәсілдерді және т.б. қолдануды талап етеді. Оқытудың мақсаттарына жету үшін келесі тұжырымдарды есте сақтау қажет: 1. Сабақта мүмкіндігше тілдесу қызметінің барлық түрлері дамуы керек: тыңдалым дағдысын дамыту үшін материалдың бір бөлігі аудиомәтін түрінде, сөйлесім дағдысын дамыту үшін – диалог және әңгімелесу арқылы берілуі тиіс, тыңдалымды жазумен біріктіруге болады (мысалы, кесте толтыру, сызбаларды құру, бос орындарды толтыру); оқылым дағдыларын дамыту үшін оқушылардың жас ерекшеліктеріне және тілдік дайындық деңгейіне сәйкес келетін түрлі стилдегі түпнұсқалық мәтіндер іріктеп алу қажет. Мәтіндер көлемі жағынан онша үлкен емес бөліктерге бөлініп және суреттермен, сызбанұсқалармен, карталармен көркемделіп берілген жағдайда жақсы қабылданады. 2. Сабақты өткізу кезінде сабақтың мақсаттары мен сабақтан күтілетін нәтижелер нақты айтылуы қажет; қажет болған жағдайда оқушыларға түсініксіз болған сөйлемдер мен сөздер бірнеше рет қайталануы тиіс. 3. Сөздік қорын байыту үшін жүйелі жұмыс жүргізу және арнайы терминдермен таныстыру қажет. 4. Сұрақтар қою және оларға жауап беру, өз пікірін нақты жеткізу, басқалардың пікірін тыңдау қабілеттерін қалыптастыру (рөлдік ойындар, проблемалық жағдайлар, пікірталас және т.б.). Ағылшын тілін және химия пәнін кіріктіріп оқытуды ұйымдастыру түрлері. 1. Сөздер мен сөз тіркестерін өзара тексеру. Ағылшын тілін зерделеу барысында қолданылатын ынтымақтастықтың ең кең тараған түрі – бұл оқушылардың жекелеген сөздер мен сөз тіркестерін білу бойынша бірін-бірі тексеруі. Оқушылардың бұл жұмысы әр түрлі болуы мүмкін. Мысалы, бір оқушы химия пәні бойынша терминді атайды, ал екінші оқушы бұл терминді ағылшын тілінде атайды. Терминдерді аудару кері тәртіпте де орындалуы мүмкін: бір оқушы оқылатын мәтінде кездесетін сөздер мен сөз тіркестерін айтады, ал келесі оқушы олардың мағынасын бірден қазақ тілінде айтады. Естерінде сақтап қалу үшін сөздер мен сөз тіркестерін оқушылар дәптерлеріне немесе сөздіктеріне жазып алады. Сабаққа дайындалу барысында оқушылар дәптерлеріне немесе сөздіктеріне жазып алған сөздер мен сөз тіркестерін қайталайды және бірін-бірі тексереді. Кейбір мұғалімдер сөздер мен сөз тіркестерін карточкаларға жазып көрсетеді. Әр карточкада 10, 20 немесе одан да көп сөз болуы мүмкін. Бұл жерде мұғалім оқушыларға жаңа сөздер мен сөз тіркестерін сабақта ғана емес, сонымен бірге үй тапсырмасын дайындау процесі барысында да жаттауға кеңес береді. Карточка бойынша өзін-өзі және бірін-бірі жылдам тексерудің бір нұсқасы: текшенің сол жағында бір бағанға, мысалы, оқылатын тілде (қазақ тілі емес) он сөз жазылған, ал оң жағында сәйкесінше қазақ тіліндегі мағынасы жазылған. Аудитор дәптермен немесе бір парақ қағазбен карточканың сол жағын, яғни қазақ тілінде емес берілген сөздерді жабады. Жауап беретін оқушы қазақ тіліндегі сөздерді ғана көреді және оқылатын тілдегі сөздерді мүмкіндігінше жылдам және дұрыс атауға тырысады. 2. Жаңа мәтінмен бірлескен жұмыс. Жаңа мәтіндерді аудару бойынша жұмыс әр түрлі жолдармен орындалуы мүмкін. Мұғалім уақыттың бір бөлігінде оқушыларды жаңа мәтіннің және оның ана тіліндегі аудармасымен таныстырады. Әрі қарай оқушылар жаңа мәтіндер алады және оны аудару үшін тұрақты немесе ауыспалы жұпта жұмыс жасайды. Әдетте жұптағы бір оқушы мәтінді оқиды және екінші оқушыны араластыра отырып әр сөзді аударады. Егер жаңа сөз немесе сөйлем кездессе, онда екінші оқушы оның мағынасын сөздіктен іздейді. Жұптың әр оқушысы жаңа сөзді және оның мағынасын өзінің жұмыс дәптеріне немесе сөздігіне жазып алады. Егер мәтін шағын болса, онда оны бір оқушы аударады. Егер мәтін үлкен болса, онда мәтін бірнеше бөлікке бөлінеді (азат жолдар бойынша бөлінуі мүмкін) және оны бірнеше оқушы кезектесе отырып аударады. 3. Өзара диктанттар. Жаңа материалды жақсы меңгеру үшін мұғалім диктант карточкаларын дайындайды. Оқушылар өзара диктанттарды келесі тақырыптар, қазақ тілі сабақтарындағыдай ережелер, бойынша өткізеді. 4. Монологтік және диалогтік тілдесуді дамыту бойынша жаттығулар орындау. Оқушылар диалогтік тілдесуге жаттығу бойынша сауалнаматекшекартасын толтырады, содан кейін берілген проблема немесе тақырып бойынша монологтік сөйлесуді (мазмұндауды) орындайды. Жоғарыда аталған кіріктіріп оқытудың ұйымдастыру түрлерін, ұстанымдарды сақтау барысында тілді зерделеу мақсатқа бағытталады, өйткені тіл нақты коммуникативтік міндеттерді шешу үшін қолданылады. Сонымен бірге білім алушы оқылатын тілдің мәдениетін жақсырақ білу және түсіну мүмкіндігіне ие болуымен қатар, бұл оқушының әлеуметтік-мәдени құзыреттілігін қалыптастыруға жағдай жасайды. Білім алушы тілдік материалдың үлкен көлемін өзінің бойынан өткізеді, бұл тілдік ортаға толық ену мүмкіндігін береді. Сондай-ақ түрлі тақырыптармен жұмыс істеу білім алушының пәндік терминдермен сөздік қорын толықтыруға және алған білімдері мен біліктерін қолдануға және одан әрі зерделеуге жағдай жасайтын арнайы терминдерді, белгілі тілдік құрылымдарды жаттап алуға мүмкіндік береді. 1.2 Жалпы білім беретін мектепте химия пәнін ағылшын тілімен кіріктіріп оқыту бойынша оқу жұмысын ұйымдастырудың теориялық негіздері Кіріктіріп оқыту курстарын құру - пәнаралық байланыстарды жүзеге асырудың тағы бір мүмкін жолы. Орыс мектебінде интеграцияланған курстар элективті курстар ретінде жиі қолданылады. Химия және гуманитарлық ғылымдарды кіріктіру саласында қызықты әзірлемелер бар, мысалы, И.М. Титованың 10-11 сыныптарға арналған "Химия және өнер" элективті курсы[8]. Алайда, химия пәні мен ағылшын тілінің кіріктіріп оқыту курстарын зерттеу туралы мәліметтер іс жүзінде жоқ. Пәнаралық интеграция үрдісі Еуропа мен Америка елдеріндегі білім берудің әртүрлі деңгейлерінде айқын көрінеді. Мен химияның және басқа пәндерді кіріктіріп оқыту жақын және алыс білім беру салаларынан, шетелдік мектептегі мамандандырылған Білім беру жағдайында қалай жүзеге асырылатынын бақылау қажет деп санаймын. Оқу пәндерінің бірқатар кіріктірілген курстары әзірленіп, сәтті қолданылуда. Көбінесе мұндай курстар ұлттық деңгейде қабылданады. Мысалы, көптеген елдерде жоғары сыныптарда оқушыларға физика, химия және биологияны біріктіретін Science ("ғылым, жаратылыстану") курсы ұсынылады. Оқушылар осы пәндердің әрқайсысын бөлек және кіріктірілген курстың бөлігі ретінде оқи алады, бірақ студенттердің көпшілігі кіріктіріп оқыту курсын таңдайды. Статистикаға сүйенсек, ағылшын мектеп оқушыларының 60% - дан астамы мектепте кіріктірілген жаратылыстану курсын оқиды және бітіру емтиханын тапсырады, оның бағасын Ұлыбританияның көптеген университеттері мен колледждері талапкерлерді жолдау кезінде ескереді. Жеке химия курстарын оқуды университетте немесе колледжде медициналық немесе жаратылыстану факультетінде жалғастыруды жоспарлаған студенттер таңдайды. Кіріктірілген жаратылыстану курсында жаратылыстану ғылымдары саласындағы ең жалпы ұғымдар, заңдар мен фактілер бар. Олар күнделікті өмірдің қажеттіліктеріне бағытталған және әдетте модульдер түрінде оқытылады. Science курсын болашақ мансабын әлі анықтамаған мектеп оқушылары, кейбір гуманитарлық ғылымдар, сондай-ақ жаратылыстану ғылымдарын жеке пәндер түрінде оқитындар таңдайды. Зерттелетін материалды ішінара қайталауға тыйым салынбайды, студенттерге химия және кіріктірілген курс бойынша бітіру емтихандарын тапсыруға рұқсат етіледі. Жалпы білім беретін мектепте химия пәнін ағылшын тілімен кіріктіріп оқыту бойынша оқу жұмысын ұйымдастыруда ойлау әдістеріне сәйкес келетін жалпы логикалық әдістердің жиынтығы лингвистикада, атап айтқанда шет тілін оқытуда кеңінен қолданылады, өйткені олар "тілдік болжау"дағдыларын қалыптастыруға ықпал етеді. Бұл дағды ғылыми (химиялық) тақырыптар бойынша ақпарат алу және қарым-қатынас жасау үшін өте маңызды, яғни сөздікті пайдаланбай бейтаныс шет тіліндегі сөздің немесе белгісіз ғылыми терминнің мағынасын болжауға мүмкіндік береді, бұл оқушылардың ақпараттық-коммуникативтік құзыреттілігін қалыптастыруға оң әсер етеді; химиялық терминологияны түсінуге және меңгеруге, яғни пәндік құзыреттерді қалыптастыруға ықпал етеді. Жалпы педагогикалық мағынада бұл жағдайда қолданыстағы білімнің пәнаралық және пәнаралық интеграциясы және жаңа логикалық байланыстарды қалыптастыру үшін білім беру қолданылады. Білім беруді жүзеге асыруда "тілдік болжау" дағдысын қалыптастырудың маңыздылығы К.И.Новосельскийдің, Н.П.Очированың, Н.Н. Трубаневаның және басқа авторлардың еңбектерінде атап өтілді. А.В.Конышеваның «Ағылшын тілі. Оқытудың заманауи әдістері» моногрофиясында көрсетілген шет тілін оқытудың келесі әдістері менің ойымша жалпы педагогикалық әдістерге жатқызылуы керек. Олар: Тілдік қарым-қатынас негізінде оқытуды құруды көздейтін коммуникативті әдіс, яғни, коммуникативті әдіс негізінде оқытуды құрудың негізгі принциптері сөйлеу бағыты, функционалдылық, жағдайлық, жаңашылдық, жеке қарым-қатынас бағдары, модельдеу болып табылады; Ойын негізінде құрылған ойын әдісі, яғни өмірлік жағдайларды ойын-сауық түрінде модельдейтін іс-әрекет түрі. Ойын әдістемесінің сипаты бойынша ойындар пәндік, рөлдік, сюжеттік, имитациялық, драматизация ойындарына бөлінеді; Мұғалімнің басшылығымен проблемалық жағдайларды құруды және оқушылардың оларды шешу бойынша белсенді тәуелсіз әрекетін қамтитын проблемалық әдіс. Оның нәтижесінде білім, дағды мен шығармашылық игеру және ақыл-ой қабілеттерін дамыту жүреді; Оқушылардың прагматикалық бағыттылығы бар дербес зерттеулер жүргізуін көздейтін жобалық әдіс. Оқушылардың нақты қызмет алгоритмдерін, атап айтқанда, компьютерді пайдалана отырып қалыптастыруын болжайтын бағдарламаланған оқыту әдісі. Барлық осы әдістер шет тілін оқытуда да, химияны оқытуда да кеңінен қолданылады, сондықтан олар осы пәндерді кіріктіріп оқытуға мүмкіндік алады. Бұл жағдайда кіріктіріп оқыту, ең алдымен, аталған әдістерді қолдана отырып, оқу қызметінің мазмұнына байланысты жүзеге асырылады. Атап айтқанда, химиядағы сыныптан тыс жұмыстардың түрлеріне арналған бөлімде біз химия мен шет тілін интеграциялауды жүзеге асыру үшін жоба әдісін қолдануды егжей-тегжейлі қарастырамыз. Химияны оқыту әдістері химиялық зерттеу әдістеріне сәйкес келеді. Оларға: химиялық объектілерді және олардың бейнелерін бақылау; химиялық эксперимент; химиялық объектілерді модельдеу (статикалық және динамикалық, құрылымдық-ұқсас және функционалдық-ұқсас, аналогтық және символикалық-графикалық); химиялық объектілерді сипаттау; химиялық фактілер мен құбылыстарды түсіндіру; химиялық фактілер мен құбылыстарды болжау, химиялық есептерді шешу жатады. Ағылшын тілін оқыту әдістемесінде нақты әдістер мәселесі туралы әртүрлі көзқарастар бар. Ең көп таралған екі көзқарас: 1) тілді оқытудың негізгі әдістеріне технологиялық операциялар - танысу, жаттығу, қолдану және бақылау жатады; 2) тілді оқытуда тілдік әдістемелік тәсілдер жүйесі арқылы іске асырылатын жалпы педагогикалық әдістер пайдаланылады, олардың әрқайсысы өз кезегінде жаттығулар кешеніне сәйкес келеді. Химияны оқыту әдістері мен шет тілін оқытудың әдістемелік тәсілдерін біріктіру мүмкіндігін қарастыруға болады. Тілді оқытудың бірнеше ондаған әдістері болғандықтан, бір зерттеуде кіріктірудің барлық мүмкін нұсқаларын ескеру қиын. Қазіргі уақытта орта мектепте қолданылатын химияны оқыту әдістемесі белгілі бір дәрежеде дәстүрлі болып табылады. Оқытудың осы әдісіндегі оқушылардың іс-әрекеті негізінен оқу материалын есте сақтауға және көбейтуге, тапсырмалар мен жаттығуларды орындауға бағытталған. Бірақ қазіргі кезеңде химия сабағына қойылатын басты талап оқушылардың логикалық ойлауын, шығармашылық қабілеттерін дамытудың маңызды шарты, қазақстандық патриотизмді ынталандыру және белсенді азаматтық ұстаным ретінде оқу процесін проблемалық құру үшін оқытудың мазмұны мен әдістерінің барлық мүмкіндіктерін пайдалану болып табылады. Қазіргі жағдайда мұғалім пән бойынша білім мен дағдыларды қалыптастырып қана қоймай, сонымен қатар гуманистік дүниетанымды, жас ұрпақтың белсенді өмірлік ұстанымын қалыптастыру үшін өзінің оқу пәнінің тәрбиелік және дамытушылық әлеуетін барынша ашуға және пайдалануға міндетті деп санаймын. 1.3 Химия пәнін қазақ тілі және ағылшын тілінде кіріктіре оқытудың тиімділігі, CLIL әдісі Қоғамның қазіргі кездегі әлеуметтік тапсырысы жаратылыстану – математикалық, химия – биологиялық пәндерді ағылшын тілінде оқытуды жүзеге асыру. Химия пәнін ағылшын тілі пәнімен ақпараттандыру білім берудегі мақсат-міндеттерді орындауды интенсивтендіруге мүмкіндік беріп отырған бірден – бір тиімді үрдіс. Осы ретте химия пәнін ағылшын тілі пәнімен ақпараттандыру негізінде кіріктіре оқыту тиімді: Химия пәнінде қолданылатын негізгі терминдердің ағылшын тілінде аудармаларын үйрету, глоссариймен жұмыс істеу; Ақпарат көздерін пайдалану, ондағы мәліметтерді ағылшын тілінде пайдалану; Мазмұн сабақтастығын сақтай отырып ағылшын тілінің үндесуін қамтамасыз ету. Қазіргі кезде мектептерінде химия пәндерін ағылшын тілінде оқыту қолға алынып отыр. Бұл бір жағынан қиын болғанымен, қажеттіліктен туындап отыр. Химия пәнін ағылшын тілінде оқытуды ақпараттық – коммуникациялық технологиялардың көмегімен жүзеге асыруға болады. Барлығымыз білетіндей жақында химия, биология, физика пәндерін ағылшын тілінде оқытады[9]. Бұл әрине ағылшын тілінен хабары жоқ мұғалімдер үшін өте қиын болады. Химия пәнін ағылшын тілінде жылдам әрі жеңіл үйрену үшін әсіресе бұрындары ағылшын тілінде оқып-жазуды білмейтін немесе енді бастап жатқан мұғалімдерге ең оңай жолды ұсынуға болады. Ең бірінші сабақта химияға тоқталу керек. Себебі ол -ағылшын сабағы емес, -химия сабағы. Сондықтан химия сабағында көп кездесетін сөздердің қарапайым терминологиясын пайдаланған дұрыс.
Сабақты жоспарлаған кезінде пән мұғалімі сабақтың оқу мақсаттарын да, тілдік мақсаттарын да тұжырымдай алуы керек. Пәнді-тілдік кіріктірілген сабақта пәнді-тілдік кіріктіре оқытудың түбегейлі амалдарның бірі мәтінмен жұмыс істеу болсада, сабақта сөйлеу іс-әрекеттерінің барлық түрлері болуы керек. Оқу материалын таңдап алғанда оқушылардың жас ерекшеліктеріне және тілдік дайындық деңгейіне жауап беретіндей, стилі жағынан алуан түрлі түпнұсқалық мәтіндерді таңдау қажет. Тапсырмалар мынадай түрде берілуі керек: -сұрақ-жауап, анықтама-термин, бөлік-тұтас; -қалып қойған жерлерін толтыруға жататын тапсырмалар (көбіне сұрақтары бар парақшалар таратылады); - нақты ақпаратты іздестіруге бағытталған тапсырмалар; - сөзді табуды көздейтін ойындар; -мәтін бойынша 20 сұрақ қойыңыз, бұл арада әр түрлі сұрақтар көрнекі схема түрінде болады. Сонымен қатар сабақтарда аудио- және бейнематериалдарды пайдалануға болады[10,11]. Нақты терминдердің ағылшын тіліндегі түсіндірмесі оқыту тілінде беріледі. Бұл тапсырмалар өз бетінше тұжырым жасау қабілетін дамыту, пікірталас, білім, іскерлік дағдысын қалыптастырады.Сөздікпен жұмыс, сызба-нұсқалар құрастыру, топтастыру, сәйкестендіру, семантикалық карта, мәтін аудару сияқты әдістерді сабақ барысында қолданамын барлық тапсырмалар химиялық терминдерді ағылшын тілінде жазу, жаттау, сәйкестігін табу, шағын мәтіндерді аудару болып табылады. Сондай-ақ, тіл мен пәнді кіріктіре оқыту мектептерде CLIL(Content and language integrated learning) әдісін қолданады. Сабақта берілетін тапсырмалар мен жұмыстар тілді дамытуды қамтиды, яғни тілдік емес пән мұғалімі тек пәннің мазмұнына ғана жауап бермейді, сонымен қатар сол пән арқылы оқушылардың тілдік дағдыларын дамытады. 2 мақсатқа бірдей жетуге болады «1 суретке сәйкес»: пән екінші немесе үшінші тіл арқылы мақсаттар, міндеттер оқытылады және де пәндерді меңгеру арқылы ғылыми тіл дағдылар, дамиды. Сурет 1 Пән мен тілді кіріктіріп оқыту әдісінің (CLIL) негізі Пән мен тілді кіріктіріп оқыту әдісін (CLIL) Еуропалық комиссия 2004- 2006 жылдарға арналған Еуропада көптілді білімді дамыту іс-қимылдары шеңберінде ұсынған. Аталмыш әдіс үздіксіз өзгеріс үстіндегі жаһандану заманында мектеп түлектерінің бәсекеге қабілеттіліктерінің бір белгісі болып табылатын тілдерді және басқа тілдерде пәндерді игеруді жүзеге асыру үшін әзірленген. CLIL әдісін көптілді білім беру саласындағы ғалым Дэвид Марш 1994 жылы Еуропадағы тілдік білім берудің жағдайы туралы зерттеулерді үйлестіру жұмысының барысында қолданысқа енгізген[12]. Халықаралық сарапшылар CLIL әдісіне төмендегідей анықтама береді: «тілді мәдениетаралық түсінісуге, халықаралық көзқарасты қалыптастыруға және жалпы білім сапасын жақсартуға дайындық құралы ретінде қарастыратын әдіс» ; «пәнді оқуға және пән арқылы тілді үйренуге бағытталған әдіс» ; «екінші немесе үшінші тіл арқылы пәндерді оқу және пәндік салаларды оқу барысында тіл үйренуді жетілдіру, яғни пәндік және тілдік мақсаттарға қатар қол жеткізу». Орта мектептерінде қос тілде білім беру тек қана қос тілді оқыту емес, сондай-ақ пәндерді де қос тілде оқытуды көздейтін білім беру моделі негізінде жүзеге асырылуы тиіс. Осыған байланысты, пәндерді екінші тілде оқытуда мұғалімдер CLIL әдісін кеңінен қолдануда. CLIL әдісі негізінде сабақтарды ұйымдастырудың негізгі принциптері: көп мақсатты тәсіл: тілдік және пәндік сабақтар арасындағы, сондай-ақ әртүрлі пәндер арасындағы кіріктірудің жоғары дәрежесін қамтамасыз ету қажет; сенімді және дамып келе жатқан білім беру ортасы: CLIL технологиясы бойынша білім берушілер студенттерді түпнұсқа материалдар мен оқу ортасына қол жетімділікті қамтамасыз ете отырып, пәндердің тілі мен мазмұна тәжірибе жасауға шақыруы керек; түпнұсқалылық: CLIL әдістемесін жүзеге асыру кезінде студенттердің өмірі мен оқуы арасында үнемі өзара байланыс, сондай-ақ басқа ана тілдерімен байланыс орнатылуы керек. Материалдар БАҚ немесе басқа да көздер жиі пайдаланылуы тиіс; оқытудағы белсенді ұстаным: білім алушылар CLIL сабақтарында орталық рөл атқарады: олардың қызметі бірлескен жұмысқа негізделуі тиіс, оқыту бойынша серіктестер пәнді, тілді меңгеру және оқу дағдыларын меңгеру нәтижелерін анықтауға көмектесуі тиіс. Соңында, олар оқытушыдан гөрі бір-бірімен көбірек араласуы керек; білім алушылардың тілдік қажеттіліктерін оларда бар білімге сүйене отырып қолдау, сондай-ақ ақпаратты оқушылар үшін ыңғайлы нысанда қайта бөлу және оқытудың әртүрлі стильдеріне кері реакция болып табылады; ынтымақтастық: сабақтарды жоспарлау кезінде әр түрлі оқытушылар арасындағы ынтымақтастықтың жоғары деңгейі ұсынылады, сонымен қатар ата-аналардың қатысуы пайдалы деп саналады. Жалпы білім беретін мектептердегі CLIL әдістемесінің негіздері: тілді білу пәннің мазмұнын зерттеу құралына айналады; сабақтар қызықты түрде өткізіледі, оқушылар ғылыми жұмыстар жүргізеді эксперименттер және түрлі эксперименттер жүргізеді; тіл жалпы білім беру бағдарламасына біріктірілген; тілді қолдануға үйрену мотивациясы артады, қызықты тақырыптар талқыланды; сабақтар тілдік ортаға енуге негізделген; шет тіліндегі мәтіндерді оқу дағдысы болуы шарт. CLIL әдістемесі оқушының оқуға деген қажеттілігін қалыптастырады, бұл өз кезегінде оған өз қабілеттерін, оның ішінде ана тілінде де қайта қарастыруға және дамытуға мүмкіндік береді. Әдістеме негізінде оқу сабақтарын жоспарлағанда, "4 С" деп аталатын оның міндетті қағидаттарын ескеру қажет «2 суретке сәйкес»: "content" (мазмұны), "communication" (қарым-қатынас, коммуникация), "cognition" (ойлау қабілеті, таным), "culture" (мәдениеттану білімі). Сурет 2 Пән мен тілді кіріктіріп оқытудың негізгі төрт қағидаты Пән мен тілді кіріктіріп оқытудың өзара тығыз байланысты «2 кестеге сәйкес» 4 негізгі қағидаты бар. Кесте 2
Пән мен тілді кіріктіріп оқыту әдісіне негізделген сабақты жоспарлау. Сабақты жоспарлау кезінде «барлық мұғалімдер тіл мұғалімдері болып саналады» деген жаһандық ұстаным сақталуы қажет. Пән мен тілді кіріктіріп оқыту сабағында уақыттың көп бөлігі мәтінмен жұмыс істеуге берілсе де, мүмкіндігінше тілдік дағдылардын барлық түрі қамтылуы керек. Оқу материалын таңдау кезінде оқушылардың жас ерекшеліктері мен тілдік дайындық деңгейлеріне сай, стилдері әр түрлі түпнұсқаға барабар мәтіндерді іріктеу қажет. Мәтіндер шағын бөліктерге бөлініп, суреттермен, схемалармен, карталармен қоса берілсе, оқушылар тез қабылдайды. Мәтіндер мәтінге дейінгі оқу (prereading) және мәтіннен кейінгі оқу (afterreading) тапсырмаларынан тұруы тиіс. Ол тапсырмалар тілдік дағдыларды ғана емес, сонымен қатар танымдық (когнитивтік) дағдыларды да қалыптастырады. Танымдық дағдыларды ойлаудың қарапайым (танып-білу, сәйкестендіру, түсіну) деңгейінен жоғары(талдау,жинақтау, зерттеу, бағалау) деңгейіне қарай қалыптастыру қажет екенін мұғалім есте сақтауы керек. Диаграммалар мен кестелері бар мәтіндер оқушылардың танып-білу кезеңіне сай келеді. Материалды мәтіннен кестеге енгізе отырып, оқушы мәліметтерді іріктеуді үйренеді және негізгі мәліметті қосалқы мәліметтерден бөліп қарастыру түсінігі қалыптасады. Сондай-ақ сабақ барысында аудио және бейне материалдарды да қолдануға болады. Мұғалім сабақты жоспарлау кезінде материалдың бір бөлігін аудиомәтін түрінде бере алады, ал оқытудың зерттеу әдістерін қолдана отырып, материалды диалог пен әңгімелесу арқылы игеруге мүмкіндік бар. Сабақ барысында тыңдалымды жазылыммен байланыстыруға болады, мысалы, кестелер толтыру, схемалар сызу, көп нүктенің орнына сөздер жазу, т.б.. Пән мұғалімі сабақты жоспарлау кезінде пәндік әрі тілдік мақсаттарды анықтайды. Тілдік мақсаттарды анықтау кезінде пән мұғалімі тіл мұғалімінің көмегіне сүйене алатындығы жайлы «3-кестеден» көре аласыздар. Кесте 3 Сабақты жоспарлау кезінде мұғалім іздеуі тиіс сұрақтар
Сабақ барысында: баяу сөйлеу, сөздерді анық айту; сабақтың мақсаты мен күтілетін нәтижелерін нақты айтып кету; тілдерді үйрену үшін қолайлы білім ортасын құру; тілдің төрт дағдысын дамыту (оқылым, тыңдалым, жазылым, айтылым); қажет болған жағдайда, оқушыларға түсініксіз сөйлемдер мен сөз тіркестерін бірнеше рет қайталау; оқушылардың қабылдауына жеңіл лексиканы қолдану; тірек сөздермен жұмыс істеу; пәнді екінші немесе үшінші тілде оқудың бастапқы кезеңінде оқушыға бірінші тілде сөйлеуге мүмкіндік беріледі, бірақ мұғалім қос тілде жауап беруі тиіс; оқушыны сабақ барысында қос тілді пайдалануға ынталандыру; оқушылардың ынтасын арттыру үшін түрлі тәсілдерді пайдалану қажет. Кесте 4 CLIL әдісін қолдану барысында мұғалімдер мен оқушылар үшін қажетті жағдайлар
Химия пәнінде білім алушыларды ағылшын тілінде оқыту - жазу (writing), тыңдау (listening), оқу (reading), сөйлеу (speaking) арқылы жүзеге асырылады. Оқытушылар білім алушылармен бірге зерттелетін материалды талқылайды, оны талдайды, түзету жұмыстарын жүргізеді. Сыныпта CLIL қолданған кезде білім алушыларда сыни ойлау дамиды, бұл зерттелетін материалды жақсы меңгеруге ықпал етуі тиіс. Осы фактіні біле отырып, оқытудың мазмұнына байланысты CLIL технологиясына негізделген сабақты қамтитын негізгі кезеңдерді ашу керек. Біріншіден, жаңа білім алдыңғы білімге негізделуі керек және мұғалім мұны түсініп, оқытушының біліміне негізделген жаңа материалдарды ұсыну немесе жаңа ақпаратты енгізу (rich Input) арқылы оқу процесін ұйымдастырады. Ол осы ақпараттың маңыздылығына, оның түпнұсқалығы мен саралануына жауап береді. Ағылшын тіліндегі материал оқушыларға жаңа білімді бұрыннан бар біліммен байланыстыру қажеттілігін тудыруы керек. Оқушылар өз білімдерін ашуға, өз тәжірибелерін білім беру процесінің басқа мүшелеріне беруге, зерттелетін процестерге өз көзқарастарын білдіруге ынталы болуы керек. Осы мақсатта сабақта оқытудың белсенді нысандары үлкен көлемде қолданылуы керек: интернет-ресурстармен жұмыс, интерактивті онлайн-бағдарламалар және зерттелетін тілдегі басқа да ынталандырушы және белсендіретін иллюстрациялық материалдар. Дұрыс пайдаланылған ресурстар студенттерге шығармашылық ойлауды дамыту үшін күрделі міндеттер қоюға мүмкіндік береді. Олар оқу барысында ағылшын тілінде қорытынды жасай алады. Осылайша мұғалім қажетті нәтижеге қол жеткізеді. Келесі қадам ағылшын тілінде химиялық сайттарды пайдалану болып табылады, бұл тәуелсіз, сараланған және озық оқытуды жүргізуге мүмкіндік береді. Алайда, мұғалімнің "тілдік" үлгі екенін есте ұстаған жөн. Ол химия материалын ағылшын тілінде түсіндіріп, студенттерге зерттеу нәтижелерін, қаралған бейнематериалдарды, өз жауаптарын және басқа студенттердің жауаптарын талдауға және түсіндіруге үйрету керек. Осылайша, жоғары деңгейлі ойлау процестерінің вербализациясы, сыни ойлаудың дамуы жүреді. Білім беру үдерісінің мүмкіндіктерін кеңейту және сабақта көрнекі сауаттылықты жоғарылату үшін көрнекі сүйемелдеуі бар материалды (диаграммалар, сызбалар және т.б.) пайдалану керек, бұл иллюстрациялар мен күрделі мәселелерді талдау есебінен ағылшын тіліндегі химия тақырыбының мазмұнын тереңірек түсінуге мүмкіндік береді. Білім алушылардың жеке даму ерекшеліктерін ескере отырып, сабақ кезінде жұмыстың бір форматынан екіншісіне ауысу керек. Мысалы, мәтіндік ақпаратты қолдана отырып, график немесе диаграмма салу керек және керісінше, ана тілінен ағылшын тіліне ауысу керек, сонымен қатар оқу пәнін де, екінші тілді де үйренуге ынталандырады. Мұғалім студенттердің білімін "түзетуші" болуы керек. Ол студенттерге жіберілген қателіктерді түзетуге мүмкіндік бере отырып, кері байланысты (feedback) сәтті оқыту мақсатында жүйелі түрде жүргізуі керек. Екіншіден, мұғалім студенттер жаңа материалды дұрыс меңгеріп, қойылған міндеттерді орындап, оқу мақсаттарына жететінін түсінуі керек. Кейде оқушыға өз мүмкіндіктерінен тыс тапсырмаларды орындау және оқу мақсаттарына жету өте қиын. Осы мақсатта студенттерді қолдауды ұйымдастыру керек, яғни скаффолдинг (scaffolding). Скаффолдинг когнитивтік және лингвистикалық жүктемені төмендетуге мүмкіндік береді, сол арқылы ұсынылған материалдың мазмұнын ағылшын тілінде түсінуді жеделдетуге ықпал етеді. Қойылған міндеттерді шешу үшін тиісті құрылымдық қолдауды пайдалануға болады. Тілдік мақсаттарды дамыту үшін білім алушылардың алдына қойылған міндеттерді ағылшын тілінде орындау үшін қажетті терминологияны, сөз және сөз тіркестерін ұсынған жөн. Қолдау көрсететін тілдік өнімді қолдана отырып, студенттер қорытынды жасай алады және материалды талдай алады, осылайша рефлексияны (рефлексия) жиі өткізеді және оқу үлгерімінің сапасын арттырады. Мұғалім студенттерге арналған сұрақтарды таңдағанда, студенттерге мәтіндік ақпаратты толық түсінбестен де мәнін оңай түсінуге мүмкіндік беретін тапсырмаларға назар аударуы керек. Тапсырманың құрылымы білім алушыларға өз ойларын білдіре алатындай, өз қызметтеріне қанағаттанатындай және оқытуда прогресс бар екенің бақылап, қызығушылықтары оянып және әрі қарай оқуды жалғастыруға ниеттенетіндей болуы керек. Үшіншіден, біз М.Лонгтың гипотезасын ұстанамыз, ол тілді меңгеру өзара әрекеттесу кезінде жүреді деп болжайды. Әңгімелесу кезінде алынған кері байланыс тіларалық дамуға ықпал етеді, өйткені мұндай өзара әрекеттесу кезінде оқушылар өздерінің ішкі резервін, таңдаулы назарын және тапсырманы орындау немесе жауап беру кезінде бар қабілеттерін пайдаланады. Соңғы зерттеулер адамдардың өзара әрекеттесуі жаһандану процесіне тікелей әсер ететіндігін көрсетті. Осы зерттеу нәтижелері бойынша адамдардың бір-бірімен білім алу кезінде ынтымақтастыққа дайын екендігі байқалады. Сондықтан оқушылар басқа елдердің құрдастарымен қарым-қатынас жасауға, олардың мәдениетін, дінін және т.б. зерттеуге тырысуы керек. Осындай қарым-қатынас нәтижесінде жастар мәдениеттер әртүрлі аспектілерде, соның ішінде ауызша және вербалды емес қарым-қатынас стильдерінде ерекшеленуі мүмкін екенін түсінеді. Сондықтан оқу процесінде студенттерді жаһандық азаматтар бола алатындай етіп даярлау бойынша жұмыс жүргізу керек. CLIL әдісін сабақтарда және олардан тыс жерлерде пайдалана отырып, біз осы мақсатқа қол жеткізуге өз үлесімізді қосуға ұмтыламыз. Лингвистикалық және лингвистикалық емес құралдарды пайдалана отырып, білім алушылар жұпта немесе топтарда орындайтын тапсырмаларды ойластыру қажет. Әр түрлі тақырыптарды зерттеу әр түрлі мәдени көзқарастар тұрғысынан жүргізілуі керек, өйткені басқа мәдениеттер заттарға басқаша қарауға бейім, әртүрлі құндылықтар мен сенімдерге ие. Бұл ең құнды аспектілердің бірі. Төртіншіден, CLIL көмегімен химияны оқыту зерттелетін тақырып бойынша қазақ тілінде де, ағылшын тілінде де еркін сөйлесуге әкелуі керек. Ол үшін оқыту тұрақты болуы керек, ал мұғалімнің өзі белгілі бір талаптарға сай болуы керек. Оқушыларды білім беру кеңістігінде одан әрі дамыту үшін мұғалім оқушылардың қажеттіліктерін білуі керек және оларға сүйене отырып, оқу процесін жоспарлап, ұйымдастыруы керек. Сабақтың басында білім алушылар оқытудың мақсаттары туралы хабардар етілуі, оқытушымен бірге бағалау критерийлерін анықтауы және әрбір орындалатын тапсырмаға оны орындауға көмектесетін дескрипторлары болуы тиіс. Спиральді оқытуды (spiral learning) пайдалану оқытудың әрбір кезеңінде білім алушылардың дамудың жаңа, неғұрлым жоғары деңгейіне көшуіне ықпал етеді. Оқу процесі оқытушыға емес, оқушыларға бағытталуы керек. Дербес оқытуға жәрдемдесуге және оқыту үшін әркімнің қолы жететін цифрлық платформаны қолданады (мысалы.: Gооgle drive, Google dok, Moodle және т.б.). Бірақ топтық жұмыс кезінде оның әрбір мүшесі алға қойылған міндеттерді шешу үшін өз үлестерін қосуы керек. Оқыту процесінде екі тілді (bilingual) тәсілді қолдану қазақ тілінің көмегімен ағылшын тілін дамытуға мүмкіндік береді. Мысалы, сіз оқушылардын қазақ тілінде бірқатар сөздерді қолдана отырып, ағылшын тілінде қорытынды жасауды сұрай аласыз; "табу" ойынын өткізіңіз, ал оқушы осы сөздердің синонимдерін қолдана отырып, жауабын құруы керек. Осылайша, оқушы материалды игерудің тиімділігін көрсетеді. CLIL технологиясының әдістері пәннің мазмұнын, пәндік лексиканы және ағылшын тілін сәтті біріктіреді, осылайша шет тілін үйренуге деген ынтаны арттырады. Химия сабақтарында нақты коммуникативті мәселелерді шешу арқылы ағылшын тілін үйрену табиғи түрде жүреді деп айтуға болады. Білім алушыларды ғана емес, оқытушылардың өздерін де дамыту қажеттігін атап өткен жөн. CLIL технологиясы бойынша әзірленген сабақтар мектеп ұжымындағы әріптестер арасында және әртүрлі білім беру ұйымдарындағы әріптестер арасында ынтымақтастықты дайындау мен дамытуға көп уақытты қажет етеді. 2. 8 - СЫНЫПТА ХИМИЯ ПӘНІН ҚОС ТІЛДЕ КІРІКТІРЕ ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК МҮМКІНДІКТЕРІ. 2.1 Химия пәнін кіріктіре оқытуда қос тілділік саясатын қолданудың моделін құру және әдістемесінің теориялық үлгісі Ксте 5 «Химия» пәні бойынша сабақ үлгісі
жүктеу/скачать 2.28 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||