Театр, музыка және бейнелеу өнері саласындағы қарым-

Қазақстан мен Түркия мемлекеті арасындағы кешенді мәдени байланыс-тардың бір тармағы театр және музыка өнері саласындағы қарым-қатынас-тардың дамуы болып табылады. Бұл мемлекетаралық мәдени-рухани байланыстардын заңды құбылысы. Себебі әрбір халықтың кім екенін, мәдениеті қандай екенін таныстыруда ең алдымен оның адамдарға ұғынықты, бейнелік жақтары маңызды рөл атқаратыны сөзсіз. Сондықтан халықтың тарихымен, байырғы салт-дәстүрімен тығыз байланысты ән-күйлер, сахналық қойылымдар, этнографиялық концерттермен қатар оның бүгінгі әлемдік өркениет деңгейімен бағаланатын кәсіби өнерімен мәдениетін де білдіретін, таныстыратын жетістік-терін басқа елге көрсету сол халықтың бүгінгі дүниежүзілік қауымдастықтағы алатын орнын білдірсе керек. Өйткені мәдени құндылықтар қатарында әр халықтың қол жеткізген табыстары оның дәстүрлі мәдениетінен бастап әлемдік мәдениеттің классикалық озық үлгілеріне дейінгі өткен жолымен, яғни бүгінгі қол жеткізген деңгейімен бағаланатыны дау тудырмаса керек.

Бұл тұрғыда қазақ халқының мәдениеті де өзіндік ерекше даму сатысынан өтті. Бір кездегі көшпелі және отырықшыл қоғамда қазақ "сахарасында" қалып-тасқан мәдениет үлгілері, оның ішінде ән-күй дәстүрі, басқа да өнері ғасырлар бойы өкшеліп, көрші елдер мәдениетімен толыға отырып, кемелденумен қатар өзінің ерекшелігін сақтап қалды. Жалпы қазіргі өркениеттік қоғам жағдайын-дағы ахуал дәстүрлі қазақ мәдениетінің бүгінде ерекше биікке көтерілгенін, оның әлемдік, әсіресе еуропалық үлгідегі классикалық мәдениет ықпалымен дамып, өзіне тән кәсіби шеберлікке жеткенін дәлелдейді. Оған кәсіби казақ ұлттық драма театрының, кәсіби опера және балет театрының дамуы, классикалық симфониялық оркестрлердің, сонымен қатар кәсіби халық аспаптары оркестрлерінің құрылып, ұзақ даму жолында үлкен шеберлік биігіне

Ф-ОБ-001/033

көтерілуі дәлел.

Бүгінде Есік көлінен табылған "Алтын адам" ескерткіші шетелде Қазақстан-ның терең тарихы бар іргелі ел екендігінің жаршысы болса, қазіргі қазақ өнері мен музыкасы да өзін таныстыру белгісі ("визитная карточка") ретінде "Қыз Жібек", "Абай", "Ер Тарғын" операларымен және басқа да көркем туындыларымен шетелде бірден көзге түсетіні, танымал бола алатындығы даусыз. Сондықтан Қазақстанды шетелде танытуда музыка мен өнердің де атқарар рөлі ерекше екені аян. Бауырлас екі мемлекет Қазақстан мен Түркия арасындағы қарым-қатынаста да өнер саласының атқарар қызметінің орны бір төбе.

Қазақстан мен Түркия арасында тұрақты мәдени байланыстар жүйесі қалыптаса бастаған 1990 жылдары Қазақстанның театр және музыка қайраткерлері бұл іске ерекше еңбек сіңірді. Кеңес өкіметі жылдары әредік қана көрініс тапқан мұндай байланыстар тәуелсіздік жылдары туысқан халықтар үшін шын мәнінде достық дәнекері жағдайына ие болды.

Бұл саладағы алғашқы қадамдар ретінде екі ел мәдениет министрліктері театр және өнер ұжымдарының өзара гастродьдерін ұйымдастыру туралы шешім қабылдаған болатын. Осы шара өз жемісін берді.

Бүгінде театр және музыка өнері саласында өзара гастрольдерді көбейту, ортақ сахна қойылымдарын, фестивальдер ұйымдастыру, өнер онкүндіктерін өткізу, шығармашылық топтар арасында тығыз байланыс жасау сияқты салалар-да қазақ-түрік ынтымақтастығы қарқындап дамуда.

Қазақстан мен Түркия арасындағы мәдени байланыстардың дамуында кәсіби театр, музыка, өнер ұжымдарымен қатар халық театрлары, шығармашылық және басқа да көркемөнер топтары елеулі рөл атқарады.

Әрине, театр нәзік болмысына қарамастан едәуір еңбек пен уақыт қажет ететін өнер саласы болып табылады. Сондықтан да театр саласындағы қазақ-

Ф-ОБ-001/033

түрік қатынастарын әзірге екпінді деп айту қиынға соғады.

Мұның да өзіндік себептері бар. Өйткені қазіргі Қазақстан мәдениетін кәсіби опера, балет, симфониялық музыка өнерінсіз елестету қиын және мәселені бұларсыз қою үлкен қателік болар еді. Сондыктан театр саласындағы байланыс-тар опера, балет сиякты аса күрделі әрі кәсіби әзірлікті, үлкен ұжымдык топтар қатынасын талап ететін жанрларда әдебиетпен салыстырғанда әлдеқайда жұтаң болып көрінуі мүмкін. Бірақ шын мәнінде бұл олай емес. Оны мына мысалдардан-ақ айкын байқауға болады.

Алғаш театр байланыстары 1993 жылдың қаңтарында Измир балет және опера театрының сахнасында балетмейстер, Қазақстан Республикасының халық әртісі Болат Аюхановтың Равельдің "Болер" атты балетін қоюымен басталды. Бұл қойылымды түрік көрермендері өте жылы қабылдады.

1993 жылдын желтоқсан айында Б.Аюханов Измир театрының дәл сол сахнасында "Махаббат туралы аңыз" атты балет қойды. Әйгілі қазақ балетмейстерінің бұл шығармашылық еңбегі қазақ-түрік мәдени байланыстары тарихынан ерекше орын алары хақ.

Ал 1993-1994 жылдары тәжірибе алмасу мақсатымен хореограф, Измир опера және балет театрының балет әртісі Исмет Өзер Алматыдағы Абай атындағы опера және балет театрында бір жылдық практикалық тәжірибеден өтті.

Мәдени өмірдегі мұндай жақсы да қуанышты оқиғалар тек опера және балет өнері саласында ғана дамытылып қойған жок. 1993 жылы ақпан айында Анкарада ҚР халық әртісі, республикалық жастар театрының бас режиссері Р. Сейтметов тәжірибе алмасу және қазақ спектаклін қою мақсатымен Түркияда болып қайтты.

Өз кезегінде түрік режиссері Тамер Левенд 1993 жылы күзде қазақ сахна-сында түрік спектаклін қойды. Ол республикалық балалар жөне жасөспірімдер театрында еңбек етті.

Ф-ОБ-001/033

Екі жақты қатынастардың дамуында Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті театр ұжымының орны ерекше. 1998 жылы маусым айында Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ әртістері 2-3 аптаға Түркияға гастрольге шақырылды. Жоғары дәрежелі жемісті жұмыс нәтижесінде олар гастрольге кейін тағы шақыру алды.

1999 жылдың 27-қарашасы мен 2000 жылдың 2-қаңтары аралығында 27 кісі-сіден тұратын Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ-дың өнер факультетінің шығар-машылық тобы Түркияда гастролъде болып, Түркияның Анкара, Стамбұл, Афион, Конья, Кайсери, Адапазары сияқты көптеген ірі қалаларында және Солтустік Кипрде концерттер қойды. Бұл қазақ және түрік тілдерінде концерт қойған ен алғаш театр және шығармашылық топ болғанын айта кеткен жөн. Бірынғай қазақ тілінде ғана емес, сонымен Катар түрік тілінде де өнер көрсету ондағы көрерменнің сүйіспешпілігін арттыруға, екі елдің мәдениетін жа-қындастыруға себеп болғаны аян.

Сондықтан түрік көрермендері қазақстандық әртістерді құшақ жая қарсы
алды. Осы гастрольдер түрік мерзімді басылымдарында кеңінен жарық
көрді, олар туралы жақсы пікірлер айтылды.

Өз кезегінде түрік өнерпаздары да қазақ сахналарынан көріне бастады. Сонымен бірге түрік өнерін қазақ әртістері де меңгеруге тырысты. Мысалы, 2000 жылы Түркия алғаш рет Қазақстандағы Еуропа одақтастығы өкілеттігінің ұйымдастыруымен "Еуропа театрының Қазақстандағы күндеріне" қатысу үшін шақырылды. Бұл рәсімде Түркия "Озүнү өлдүрен кылыч (Көк-түріктер)" атты қойылымды Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ-дың өнер факультеті студенттерінің орындауында ұсынды. Айта кетерлік жайт, бұл қойылым аталған рәсімде екі тілде (қазақ және түрік) қойылған жалғыз спектакль болып қалың көрерменнің қызығушылығын тудырды, жылы ықыласпен қабылданды.

2000 жылы 30-мамырда Түфкияда түркі тілдес елдердің фестивалі

Ф-ОБ-001/033

болып өтті.Мұнда Қазақстан М.Әуезов атындағы Қазақ Мемлекеттік Акаде-миялық драма театры әртістерінің орындауымен "Адам ұлы Қабыл"
атты спектакльді ұсынып, ең үздік режиссура үшін жүлде иегері атанды.

Қазак-түрік театр байланысындағы алғашқы қадамдар осындай. Әрине, бұл қатынастарды бұдан да кеңейте түсуге түрлі себепкер кедергі болып, қолды байлайтынын айтқан жөн. Ең алдымен театрдың өз жұмысын орындауында, бір өнер туындысын сахнаға қоюында, үлкен ұжым (коллектив) қажет ететіндігін ескерсек, реквизиттерін, көмекші персонал ұжымын қосқанда осындай үлкен мекемені гастрольге апару, оның шығындарын көтеру оңайға соқпайтыны белгілі. Сонымен бірге бір шығарманы сол елдің тілінде игеру, режиссуралық жұмыстарын іске асыру да оңай емес. Сондықтан қазақ-түрік театр өнері саласындағы бұл байланыстардың ұлғаюы келешектің ісі деп айтуға болады.

Оның есесіне қойылымы әбден игерілген, жаттыққан кіші-гірім музыкалық топтар арасындағы байланыстар жедел дамыды. Біздінше музыкалық шығармашылық топтар арасындағы ынтымақтастық едәуір табысты өтіп жат-қандай. Шығармашылық байланыстар еліміз тәуелсіздік алғанға дейін-ақ жолға қойыла бастаған. Мысалы, "Жазира" ансамблі 1990 жылы тамыз айында Түркияда концерттік бағдарламамен болып қайтты. Ал сол-жылы 30 қазанда ТРТ ИНД телеарнасында осы сапар мен концерт жайында телебағдарлама әзірленді.

Музыкалық қойылымдар әр рәсімнің ажырамас бөлігі болғандықтан музыкалық топтар іс жүзінде барлық фестивальдер мен екі жақты кездесулерге қатысуда. Мысалы, 1995 жылдан бері Түркияның Байбұрт қаласында жыл сайын Қорқыт Атаға арналған "Деде Коркут" халықаралық фестивалі өтіп тұрады. Аталмыш фестивальге жылда қазақстандық ғалымдармен қатар шығармашылық ұжымдар да шақырылады.

Түркия мен Қазақстанның қай-қайсысында болмасын "Мәдениет және өнер

Ф-ОБ-001/033

күндерін" өткізу барысында мұндай шығармашылық топтар басты рөл атқарады. Өйткені ұлттық мәдениетті ұғу солардың өнері арқылы іске асса керек.

Мысал ретінде түркі мемлекеттерімен бірлесе өткізілетін түрік баспасөзі мен теледидарында кеңінен орын алатын Наурыз мерекесімен байланысты және басқалай рәсімдерді атауға болады. Наурыз күні кешеге дейін Түркияда күрдтердің ұлттық мейрамы саналып келді. Алайда тоқсаныншы жылдардың бас кезінен (1993) Орталық Азиядағы тәуелсіз түркі мемлекеттері арасындағы тығыз байланыстар арқасында Наурыз Түркияда ресми мейрамға айналды. ТҮРКСОЙ-дын ат салысуымен Наурыз Түркияда кеңінен тойланып, Қазақстан әртістерінің белсенді түрде араласуымен онда музыка, опера, фольклор, театр фестивальдері үнемі ұйымдастырылып келеді.

1995 жылы 18-23 сәуір аралығында Анкарада түрік мемлекеттік теле-радио әлемнің 47 елінен қатысқан XVII халықаралык балалар фестивалін өткізді. Фестивальде Қазақстан Республикасынан республикалық "Әнші балапан" телесайысының шығармашылық ұжымы қатысты.

1995 жылы 20-27 сәуірде ұлы қазақ ақыны, ойшыл Абай Құнанбаевтың туғанына 150 жыл толуына байланысты ЮНЕСКО көлемінде аталып өтілгең мереке ТҮРКСОЙ тарапынан қолдау тауып, Рсспублика басшылығы және қоғамдық ұйымдар өкілдері мен әртістердің шығармашылық тобы Анкара, Маниса, Измир және Стамбұл қалаларында болып қайтты. Аталмыш қалаларда акын мерейтойын тойлау мақсатында конференциялар мен достық кездесулер өткізіліп, Қазакстан әртістерінің өнері тамашаланды. Әртістердің ішінде Қазақ-станнан А.Қоразбаев, И.Үсенбаева, М.Ильясова мен Б.Тлеуханов, "Салтанат" мемлекеттік ансамблі (20 адам), "Гүлдер" мемлекеттік ансамблі (8 адам), "Адырна" фольклорлык-этнографиялық ансамблі {15 адам) катысты.

1998 жылы 12-19-қазан аралығында Құрманғазы Сағырбаевтың 1,75 жылдық мерейтойы қарсаңында Түркияға Құрманғазы атындағы Академиялық халық

Ф-ОБ-001/033

аспаптары оркестрі, 6 солист, сондай-ақ 4 кісіден тұратын бишілер тобы шақырылды. Олар Түркияның бірқатар қалаларында концерт қойды.

1998 жылы қазан айында Кайсери қаласының әкімі және ТҮРКСОЙ-дың демеушілігімен Эрджиес университетінде Құрманғазыны еске түсіруге арналған апталық өтті. Ал 13 қазанда сол жерде Түркиядағы Қазақстан Республикасының Елшісі Б.Тұрсынбаев қатысқан конференция және Құрманғазы оркестрінің екі концерті өткізілді.

1998 жылы 16 казанда Анкара қаласында да Құрманғазыны еске алу күні өтіп, 6 мың көрермен қатысқан екі концерт қойылды. Концертте ТҮРКСОЙ төрағасы П.Бұлбұлоғлу алғы сөз сөйледі. Мұнан кейінгі шығармашылық сапар шеңберінде 18 қазанда Құрманғазыға арналған еске алу кеші мен тағы бір концерт Стамбұл қаласында өткізілді.

1996 жылы 19-22 наурызда "Алтынай" қазақстандық мемлекеттік ансамблінің концерті болып өтті. Ансамбль 17-23 наурызда Түркияда өткен Наурыз мейрамына Қазақстан атынан қатысып, концерт түрік теледидары тарапынан таспаға түсірілді.

1992-1993 жылдары Түркияда кезінде Алматыдағы республикалық музыка аспаптары мұражайында құрылған "Сазген" фольклорлық ансамблі мен "Салтанат" би тобы, Онтүстік Қазакстан облысының "Қазына" фольклорлық-этнографиялық ансамблі, "Қаламқас" би ансамблі, Құрманғазы атындағы Академиялық ұлттық аспаптары оркестрі, Л.Жұбанов атындағы музыкалық мектептің ансамблі жан-жақты концерттермен гастрольде болды.

1992 жылы-7-9 желтоқсанда Түркия мәдениет министрлігінің ұсынысымен Анкарада "Жібек жолы және түркі суырып салма ақындары" дсн аталатын суырып салма ақындар айтысы өткізілді. Бүл сайысқа Шымкенттен А.Манапов қатысты. Қазақ ауыз әдебиетінін және музыка өнерінің бұл үлгісі түрік халқына ерекше өнер ретінде айтылғанына назар аударған жөн.

Ф-ОБ-001/033

1994 жылдан бастап ТҮРКСОЙ Кипрде мерзімді түрде "Түркі әлемі операсы-ның күндерін" өткізіп тұрады. Сөйтіп, 1994 жылы 27-28 мамырда "1 опера күндері" ұйымдастырылса, "II опера күндері" 1995 ж. 18-20 мамырда, "III опера күндері" 1996 ж. 23_г26 мамырда, төртіншісі 1997 ж. 29 мамыр мен 2 маусым аралығында, бесіншісі 1998 жылы 8-21 маусымда, алтыншысы тек Түркияның қатысуымен 1999 жылы 25-27 маусымда өткізілді.

1994 жылы 20-23 қазанда Стамбұл қаласында "Көрші елдердің опера және балет қайраткерлерінің халықаралық достық және мәдениет кештері" өтті. Қазақстаннан алты өнерпаздан тұратын халық фольклоры тобы қатысты.

Жоғағыда айтылғандай, драмалық және музыкалық театрларды немесе опера театры сияқты үлкен өнер ұжымдарын гастрольге апаруға мүмкіншілік болмаған жағдайда бұл мекемелердің жеке топтарының немесе көрнекті әртістерінін шағын топпен өнер көрсетуі өте ұтымды болатынына баса назар аудару қажет. Нұржамал Үсенбаева, Әлібек Дінішев және басқа да опера саңлақтарының өнері түрік көрерменіне қазақ кәсіби музыкасы мен театр өнерінің жоғары деңгейін айқын танытқаны сөзсіз.

1994 жылы Түркияның Анталия қаласында өткен халықаралық музыкалық фестивальде Р.Ғабдиевтің жетекшілігіндегі ұлт аспаптық оркестрі бас жүлдені жеңіп алғаны да оркестрдегі өнер иелерінің орындаушылық мәнерінің жоғары біліктілігін танытса керек.

Өз тарапынан Қазақстая да түрік халхының өнер шеберлерін осында қабылдап, туысқан ел мәдениетімен таныстыруға мүмкіндік жасады. Мысалы, 1996 жылы 15-26-сәуірде түріктің "Анадолу" шекті аспаптар квартеті турне көлемінде Алматыда концерт қойды.

Түрік әртістері дәстүрлі "Азия дауысы" музыкалық сайысына үнемі қатысып отырады. Көрермендер түрік әртістерінің ән-биін жылы қабылдады. Мысалы, 1997 жылы 29 шілде мен 3 тамыз аралығында өткен VIII сайыста Алматыда

Ф-ОБ-001/033

түрік орындаушысы Шебнем Өзсаран екінші орыннын иегері атанды.

Өз тарапында қазақстандык көрермен үшін түрік өнер шеберлерінің де қойылымдары қажет екенін айтқан жөн. Сондықтан 1998 ж. 6 қазанда Измир қаласындағы халыққа білім беру орталығының 23 кісіден тұратын халық би және музыка ансамблі Алматыда концерттер қойды.

Халықаралық музыка фестивальдері әр елдің шебер орындаушыларын жалпы әлемге танытатыны белгілі. Бұл орайда қазақ өнерпаздарының да шетелде танылуы қуантарлық іс екені аян. Мысалы, 1999 жылы 20-24 акпанда Стамбұлда қала әкімінің ұйымдастыруымен өткізілген "Түркі музыкасының фестивалінде" Қазақстаннан Жамбыл атындағы Қазақ мемлекеттік филармониясының Н. Тілендиев атындағы "Отырар сазы" фольклорлық-этнографиялық оркестрі қатысты. Оның құрамында 16 адам өнер көрсетті.

Сол сияқты 2000 жылы 19 ақпанда Стамбұл әкімінін ұйымдастыруымен өткен "Түркі әлемінің симфониялық музыкасы" атты фестиваліне де Қазақстан-нан "Отырар сазы" ұлттық ансамблі қатысты.

Түркия мемлекеті түркі тілдес халықтар мәдениетін насихаттауда, дамытуда жас орындаушыларға да ерекше назар аударады. Мысалы, 2000 жылы сәуірде Стамбұлдағы фольклор, музыка және жастар қоғамының ұйымдастыруымен Анталияда, Анкара әкімінің демеушілігімен Анкарада өткізілген балалар музы-касының фестивалінде Қазақстаннан 11 қазақ, 13 қазақстандық түрік, 20 ұйғыр, 20 шешен өнерпаз балалары сайысқа қатысты.

2000 жылы 25-30 маусымда Анталиядағы Аспендос театрында ұйымдас-тырылған халықаралық Жерорта теңізі музыка және фольклор фестивалінде Қазақстаннан атақты әртіс Марат Омаров пен 6 өнерпаздан құралған фольклор-лық топ өнер көрсетті.

Екі ел арасындағы мәдени қарым-катынастарында дәстүрлі мәдениет үлгілерін жаңғыртудың да маңызы зор. Бұл халықтарды жақындастыратын, төл

Ф-ОБ-001/033

мәдениетінде әрқайсында қандай ерекшелік пен ұқсастық бар екенін танытатын үлгі.

Өз кезегінде 2000 жылы 18-қазанда Қазақстанда өткен дәстүрлі VI Түркістан және ұлы дала музыкасы фестивалінде түрік әртістері Армаған Эльчи мен Муджаһит Ышық осындай өнер көрсетті.

Сонымен бірге қазіргі классикалық музыка өнеріндегі орындаушылар да екі жаққа танылды. Мысалы, 2000 жылы 19-21 қазанда Абай атындағы Қазақ Мемлекеттік Академиялық опера және балет Театрында өткен III халықаралық опера өнері фестиваліне Түркиядан әншілер Голге Шекерамбер мен Ихсан Экбер қатысты. Олардың орындаушылық мәнері, классикалық музыка, опера өнері саласында Түркия әртістерінің қандай шеберлік деңгейіне жеткенін қазақстандық көрерменге танытты.

2000 жылдың күзінде Түркия Мәдениет министрлігінің ұйымдастыруымен Қазақстаннан 17 өнерпаздан құралған фольклорлық музыкалық топ қатысқан түркі тілдес елдердің халық музыкасы мен биі фестивалі болып өтгі.

Түркістан қаласының 1500 жылдық мерейтойына 2000 жылдың Қазан айында Түркиядан Анкара мемлекеттік "Түрік әлемі" музыкалық тобы келді. Аталмыш топ Түркістан мен Алматыда концерт қойып, көптеген түркі халықтарының шығармаларын орындау шеберлігімен көрермен ықыласына бөленді.

Сөйтіп, 1990-2000 жылдары Қазақстан мен Түркияның музыка және опер шеберлері екі елді бір біріне танытуда, мәдени байланыстарды нығайтуда едәуір іс атқарды. Бұл тұрғыда басты назар аударатын нәрсе мүзыка және театр өнері саласында Қазақстанның осыған дейін қол жеткізген табыстары мен әлемдік классикалық музыка үлгілерін меңгеріп, дамытудағы ерекше жетістіктері Түркия халқына көңілінен танылды.

Ф-ОБ-001/033

Тарау ІІ. Қазақстан –Түркия елдері арасындағы киноматография саласындағы байланыстар, рухани байланыстар.

2.1. Кинематография және бұқаралық ақпарат құралдары саласындағы қазақ-түрік ынтымақтастығы

Қазақ-түрік мәдени байланыстарының ең пәрменді түрі кинематография саласындағы жұмыстардан айқын көрінеді. Кинематография XX ғасыр туындысы екені мәлім. Қазіргі бұл саладағы техникалық мүмкіндіктер халықтарды бір-бірімен таныстыруда, олардың мәдениетінін озык үлгілерін көрсетуде, жеке тұлғалар шығармашылығын жеткізуде теңдесі жоқ құрал екені рас. Көп адамдарды апармай-ақ, басқа елге дайын киноленталар арқылы бүтін-дей бір елдің тарихын, тұрмыс-тіршілігін, өмірлік аясын, дүниетанымдық ішкі әлемін бейнелі түрде жеткізуге болады. Сондықтан қазақ-түрік қарым-қатынас-тарында осы мүмкіндіктер де кеңінен пайдаланылып келе жатқанын атап көрсеткен жөн. Бұған ен алдымен теледидардың да септігі тиіп отыр. Кинотеатрларға бармай-ақ, үйде көгілдір экран арқылы әртүрлі қызықты көріністерді, бейнелерді тамашалап қана қоймай, екі елдің тарихына, күнделікті өмірше байланысты көркем, деректі және публицистикалық бейне шығармалар-ды да тікелей көруге болады.

Сөйтіп, кинематография саласында да түрік-қазақ қатынастарының едәуір дамығанын байқауға болады. Екі ел арасында хроникалық-деректі және көркем фильмдер алмасу жемісті жүргізілуде.

Мұның бір көрінісі ретінде түрік көркем фильмі "Чалыкушу" ("Әнші құс") 2000 жылы "ОРТ-Қазақстан" каналында 2 рет, "Тан" каналында 2 рет, "31-каналда" 1 рет көрсетілгенін атауға болады. Бұдан басқа КТК каналында "Жумхуриет" фильмі көрсетілсе, "Хабар" каналында "Бисиклет" ("Велосипед") және "Түрік каганын васиеті" ("Түрік каганының өсиеті") атты фильмдер өз көрермендерімен қауышты. Бұл көрсетулер Қазақстандағы қалың көрермен

Ф-ОБ-001/033

қауымының қазіргі түрік Кинематографиясымен танысуына мүмкіндік туғызуда.

Қазақстан мен Түркияның кино өнері саласындағы байланыстары 1993 жылы басталды. Дәлірек айтсақ, бұл қатынастар түрік режиссері М.Әли Өзполаттың 1993 жылы Ордабасыдағы құрылтайға және сол кезде түсіріліп жатқан "Қожа Ахмет Ясауи" фильмін "Арман" киностудиясымен бірігіп шығаруға шақырылған кезде басталған болатын. Ал 1994 жылы қаңтар айында қазақ кинодокумен-талистері оператор А.Сүлеев пен режиссер Ә.Сүлеева Түркияға сонда тұратын қазақтар туралы фильм түсіруге барды.

1994 жылдың 25 ақпаны мен 6 наурыз аралығында ТР Мәдениет министрлігі ТИКА-мен бірлесе отырып, "Еуразия кино күндерін" өткізді. Бұл форумға Қазакстаннан Серік Жұбандықов, Сламбек Тәуекелов, Раиса Мұхамедиярова «Айдай сұлу Айсұлу туралы ертегі» және "Батыр Баян" фильмдерін ұсынды.

1996 жылы 15-24 наурыз аралығында өткен Анкара халықаралық кинофести-валіне Қазақстаннан режиссер Д.Манабаев пен әртіс Ж.ЬІсқақов барды. Түрік астанасының кинотеатрларында Д.Манабаевтың "Өлім періштесі" фильмі көрсетілді.

Қазақ фильмдерінің мүндай халықаралық форумға қатынасуы, әрине, бірінші рет емес. Бірақ Азия халықтарының кино өнеріңе арналған мұндай халықаралық дәрежедегі жиындар әр елдің осы саладағы қол жеткізген табыстарын, фильм мазмұвы бойынша режиссерлік шешімдерін, өр фильмнің белгілі бір адами-гуманистік мәселені дәріптеудегі позициясын айқындайтыны белгілі. Бұл тұрғыда қазақ кинематографистері де өз шығармаларын ұсынуы қолдау тапты. Өтпелі дәуір кезеңіндегі қазақ киносынын қазіргі экономикалық жағдайға бейімделе өмір сүруінің қиындықтарына қарамастан осы саладағы жұмыстар бар екендігін көрсеткен бұл шығармалар түрік қоғамының қолдауына ие болды. Бұл қазақ-түрік кинематографистерінің байланысын тұрақты негізге көешіруге себеп болды.

Ф-ОБ-001/033

Осының нәтижесінде 1996 ж. 19-26 мамыр аралығында Қазақстанда түрік киносының апталығы өткізіліп, қазақстандық көрермендерге қазіргі Түркия фильмдері ұсынылды.

1998 жылы 21-28 қарашада Стамбұлда I Түркі киносынын күндері болып өтті. Бұған Қазакстанмен қатар барлық түркі елдерінен өкілдер қатысты. С. Абдулбақиев, А.Сүлеев, А.Қашағанова, А.Әмреқұлов, Т. Жамашговтардан құралған Қазақстан делегациясы "Жамбылдың жастық шағы", "Абай", "Тауқы-мет", "Атамекен", "Пленер" фильмдерін алып барды. Бұл фестивальға құрметті қонақ ретінде Олжас Сүлейменов шақырылды.

2000 жылы 26 ақпан мен 5 наурыз аралығында Стамбұлда деректі фильмдер мен дерекшілердің халықаралық фестивалі өткізіліп, Қазақстан жағынан "ҚР Президентінің телерадиокешен" мемлекеттік мекемесі ұсынған бірқатар ленталар көрерменге таныстырылды. Олар: "Республикамен құрдас" (50 мин.), режиссері С.Әзімов; "Жанасу" (45 мин), режиссері Р.Әлпиев; "Толған ай" триптихі (41 мин.), режиссері Б.Қайырбеков; "Жыл мезгілдері" роликтері (8 мин.), режиссері А.Банышев; "Жол бойындағы үй" (26 мин.), режиссері С. Русаков, С.Әзімов деректі фильмдері фестиваль шенберінде өткен еді. Конфе-ренцияда ҚР Президенттік телерадиокешенінің директоры С.Әзімов және Б.Қайырбеков, Р.Әлпиев сияқты режиссерлер баяндама жасады. ТР сыртқы істер министрлігінің өкімімен және қазакстандықк көрермендерді түрік кинематогра-фиясының туындыларымен таныстыру мақсатында Түркия Елшшігі жүйелі түрде "Қазақстандағы түрік киносынын күндерін" өткізіп тұрады. Сөйтіп 2000 жылы 28-30 сәуір аралығында Кино үйінде "Түрік киносының күндері" рәсімі көлемінде 5 көркем фильм туындылары көрсетілді.

2000 жылы 8-17 мамырда Қазақстандағы Еуропа одағы өкілінің ұйымдастырған Еуропа киносының апталығында да 2 түрік фильмі "Мауі кигёип" (Көгілдір кудалау), (Кедей тасы) көрсетілген болатын.

Ф-ОБ-001/033

2000 жылы желтоқсанда "Хабар" және "Хабар-2" телеарналарында "Әлем қазақтары" бағдарламасы жарияланған болатын. Түркиядағы қазақтар туралы материалдар әзірлеу мақсатында Түркияның қазақтар шоғырланған Измир және Стамбұл қалаларына 2 документалист жіберілген еді. Олар өз міндетін орындап, деректі фильм түсірді.

2000 жылы Қазакстандағы ТР Елшілігінін жәрдемімен ТР Президенті туралы 50 минуттық деректі фильм түсіру үшін Түркияға 5 кісіден тұратын түсіруші топ жіберілді. Бұл фильм-бағдарлама да 2000 жылы қазан айында "Хабар" арнасында көрсетілді.

2001 жылы 26-30 қаңтарда Стамбұлда кинематографтар кездесуі- "Түркі әлемінін кино күндері" өтіп, онда Солтүстік Кинр. Әзірбайжан, Орта Азия мен Қазакстан кинематографистерінің фильмдері көрсетілді. Бұл кездесулердің негізгі мақсаты өзара қарым-қатынасты жолға қойып нығайту, ынтымактастық-ты дамыту және бірлескен жобаларды жүзеге асыру болып табылады. Кинематография саласында түрік киностудиясының бай тәжірибесін ескере отырып, қатынастарды түрлендіру, киноапталыктармен алмасу тематикалық көрсетулермен алмасу, біріккен шығармашылықпен кино көрсету әбден қажет.

Жоғарыда айтылғандармен қатар соңғы он жыл ішінде кино саласындағы қазақ-түрік байланыстары екі жақтың да өнер қайраткерлері жасаған фильмдер-ді көрсету, талқылау, пікір алмасу түрлерімен де байыды. Бұл кәсіби саладағы заңды нәрсе. Қазақ режиссерлерінің "Ине" ("Игла", режиссері А.Нұғыманов) және басқа да бүгінгі күннің өткір проблемаларына арналған фильмдері бұл пікір алмасуда жан-жақты талқыланғаны мәлім. Себебі қазақстандык кино жасаушыларға тән (мұны қазақ киносының кеңестік кезеңдегі сипатына да қатысты деуге болады) шығармаларына тек бірынғай, ұлттық рен немесе шектен тыс батысшылдық сарын беруі, немесе оқиғаларды бірыңғай қара бояумен көрсетіп, өмірдің тек келеңсіз жәйттерін ғана онды-

Ф-ОБ-001/033

тәптіштей беруі көрерменге кері әсерін тигізуі де мүмкін. Ал имандылық Пен адами қасиеттерді дәріптеуде әлде бір оқыстыққа жол бермейтін түрік киносы үшін бұл, әрине, тиімсіз болуы да ыктимал. Сондықтан мұндай творчестволық байланыстар, қалай болғанда да, екі жаққа да пайдалы екені даусыз.

Бүгінгі күні түрік кинематографиясының бай тәжірибесін, оны ұйымдастыру-дың ұтымды экономикалық әдістерін игеру қазақстандық кино шеберлері үшін өте қажет. Сондықтан қазақ-түрік мәдени байланыстарының осы саласы басқаларымен қатар келешекте де толыға түседі деуге болады.

Қоғамда болып жатқан оқиғалар, күнделікті өмір проблемалары, мемлекет-аралық қатынастар барысы, жалпы айтқанда - әр елдің ішкі және сыртқы өмірі бұқаралық ақпарат құралдары арқылы халыққа жеткізіледі. Бүгінгі мерзімді баспасөзбен қатар электрондық ақпарат құралдарының мүмкіншілігі де, теле және байланыс коммуникациялары әр адамды қоғамда, елде, әлемде болып жатқан оқиғалардан тыс қалдырмайды. Сондықтан Қазақстан мемлекетінің Тәуелсіздігі жарияланған кезден бастап-ақ қазақ-түрік акпарат байланыстары мен осы жүйе қызметіндегі өзара ынтымақтастық жалпы сыртқы саясаттағы, сонымен бірге мәдениет саласындағы байланыстардың тірегіне айналды.

1992 жылы мамырда Алматыда Қазакстан Республикасы мемлекеттік теле-радио компаниясы мен Түркия мемлекеттік радио және теледидар мекемесі ара-сында халықаралық байланыстар мен өзара ақпарат алмасуды нығайту мақсатында ынтымақтастық туралы хаттамаға қол қойылған болатын. Мұның негізінде Қазақстан Республикасы Мемлекеттік телерадио компаниясының Түркия Республикасының теле-радио жүйесіндегі сателлиттік (қосалқы) бағдар-ламаларына қатысуы туралы келісімге қол жеткізген еді. Бұл құжат телерадио саласында қазақ-түрік ынтымақтастығының негізін қалады.

1992 жылы 26-27 қарашада Анкарада ТИКА-ның жетекшілігімен ЮНЕСКО ұлттық комиссиясының, мәдениет министрлігінің, Анадолу түрік агенттігінің Ф-ОБ-001/033

баспасөз және ақпарат басқармасының қатысуымен түркі тілдес елдердің ақпарат агентгіктерінің конференциясы болып өтті. Аталмыш. конференцияға Қазақстан өкілдері де катысып, мұнда түркі тілдес елдердің ақпарат агенттіктері Одағының жарғысы қабылданды. Бұл Одақтын мақсаты - түркі мемлекеттері арасында үұайы ақпарат алмасу, телекоммуникациялық жүйені дамыту, кәсіпқой байланысты күшейту және авторлық құқықты қорғау деп тұжырымдалды. Түркі елдерінің барлығынан өкіл қатысқан Одақтың 1-жиыны 1993 ж. сәуірде Анкара-да, екіншісі 1994 ж. мамырда Бішкекте, үшінші жиын 1995 ж. 11-12 ақпанда Гирнде (Кипр) өтті.

1992 жылы түркі тілдес елдердің жалпы ортақ бірегей арнасын құру мақсатында түрік теледидарында "ТРТ Евразия" арнасы құрылды. Бұл арнаның құрылуы түркі тілдес республикаларға Түркия тарапынан ашылған терезе ретінде түркі халықтары мен мәдениетін өзара танытуға, сондай-ақ түркі мәдениеті мен түркі тілдерінің ерекшеліктерін ашуға негізделді. Әйткенмен, бірнеше жылдық қаржылай және техникалық киындықтарға байланысты түркі елдері теледидарлары арасында туындаған мәселелер, елдердін бір-бірінен ұзақтығы, бұл каналдың көпке ұзамай жабылуына әкеліп соқты.

Өтпелі дәуірдің экономикалық қиындықтары Қазақстан үшін оңай болмағаны белгілі. Оған қоса нарықтық жағдайға бейім дамыған Түркия мемлекетінің шалғай орналасуы, теле-радио саласындағы Қазақстан мекемелерінің техника-лық және қаражат мүмкіншілігі бұл келелі істі жалғастыруға мүмкіндік бермеді. Бұрынғы КСРО құрамынан бөлінген тәуелсіз жас мемлекеттердің де бұл саладағы мүмкіншілігі осындай болатын. Сондықтан түркі халықтары үшін ортақ телеарнаның көп ұзамай жабылып қалуы заңды да еді. Бірақ оның есесіне Қазақстан мен Түркия арасындағы байланыстар осы елдердін ақпарат жүйесі негізінде одан әрі дамытылып, тоқырауға жол берілген жоқ. Мысалы, осы екі елдін теле радио арналары үздіксіз өз тарапының арнайы хабарлар, бейне-

Ф-ОБ-001/033

фильмдер, радиохабарлар ұйымдастырып, бұл іс келе-келе дәстүрге айналды.

Түрік мемлекеттік телерадио компаниялары да бұл іске үлкен мән берді. Аталмыш түрік компаниялары күнделікті немесе арнайы кибарларында Қазақстан туралы, қазақ мәдениеті жөнінде жүйелі хабарлар ұйымдастырды. Бұл іс қазір де өз жалғасын табуда. Ал, нақты дерек келтірер болсақ, түрік теледидарының төмендегі бағдарламаларын алып қарастырайық. Бұл бағдарла-малардың негізгі түрік көрермендерін Қазақстан және қазақ мәдениетімен айыстыруға арналған:

1. 
   "Асиядан мүзикли эсинтилер" (Азиядан музыкалық леп). Бұл бағдарлама 1992-1998 жылдар арасында аптасына бір рет эфирге шығып, түрік жұртшылығын Орта Азия музыканттары мен олардың музыкалық туындылары-мен таныстыратын. Орта Азияға тән музыкалық шығармалардың кеңінен етек алған бағдарламаларының бірі болатын.
   
2. 
   Бұған қоса 1992-1998 жылдары "Аврасия санаты" (Еуразия өнері) бағдарламасы да 2 аптада бір рет көрерменмен қауышып, оларды Тұранның фольклорымен, музыка өнерімен таныстырды.
   
3. 
   Ал "Селям олсун" (Армысыздар!) бағдарламасы 1993 жылдан (бері эфирге шығып келеді. Аптасына бір рет эфирге шығатын бұл бағдарлама түркі мемлекеттері мен автономиясынан келіп, Түркияда білім бұлағынан сусындап жүрген студент жастарға арналған.
   

4. 
   Сонымен қатар "Аврасия гүнлүгү" (Евразия күнделігі) атты бағдарлама да көрермендерді соңғы кездегі түркі әлемінде болып жатқан саяси-экономи-калық жаңалықтармен және оқиғалармен таныстыру мақсатында аптасына бір рет эфирге шығады.
   
5. 
   Ал, түркі мәдениетінің ерекшеліктері мен құндылықтарын көрсету мақсатында "Күлтүр пенжереси" (Мәдениет терезесі) бағдарламасы 15 күнде бір рет эфирге шығады.
   

4. 
   Саяси-экономикалық бағыттағы бағдарламалардын біреуі-"Мерхаба, Асия" (Сәлем, Азия). Бағдарлама 1994 жылдан бері күн сайын шығады. Ол Орта Азиядағы күнделікті саяси-экономикадық өзгерістер мен өрел жағдайындағы мәдени бағыттарды баяндайды.
   
5. 
   Түрік журналистерінін "Түркиеден" (Түркиядан) бағдарламасы 1993-2000 жылдар арасында аптасына бір рет шығып, Түркияны мекендейтін сан мыңдаған халыктын, мұның ішінде қазақтар да бар, сан қырлы да ерекше мәдениетімен таныстыруды мақсат еткен болатын. Осы жолда көптеген еңбек сіңірген бағдарлама 2000 жылы "Көпру" (Көпір) ретінде аталып, "Түркиядан" бағдарла-масының жалғасы есебінде шығып тұрады.
   
6. 
   "Ақшама доғру" (Кешке қарай) бағдарламасы болса түркі әлеміндегі болып жатқан барлық жаңалықтар және оқиғалармен таныстырып, ағымдағы жаңалыктарды сараптауға арналған.
   

Ф-ОБ-001/033

тапса, сол жылғы 7 маусымда Қаршыға Мұхаммедяровтың концерті берілді.

Мұндай мысалдарды көптеп келтіруге болады. Қазақ-түрік мәдени байланыс-тарының нақты көрінісі ретінде қазақтың ұлттық өнерін көпшілік қауымға жеткі-зуде түрік радиокомпаниялары ерекше ықылас танытты. Қазақстаннан өнер көр-сетуге әртістерді шақыру үлкен топтарды шақыруға қарағанда концерттік-шығармашылық топтардың жұмысын түрік еліне таныстырудың бірден-бір ұтымды жолы екені рас. Ал қазақстандык өнер шеберлерінің концерті онда тұрақты беріліп тұратыны айтылды. Мысалы, 1995 ж. 6 тамызда түрік теле-арналарында "Гүлдер" би тобының орындауында концерт көрсетілсе, сол жылғы қазан-қарашада "Жазира" би тобының концерті 2 бөлімді бағдарламада берілді.

Түріктерді қазақ мәдениетімен таныстыруда қазақстандық студенттердің ұйымдастырған концерттері де айрықша орын алады. Мұндай коннерттер 1994 жылы 1 тамызда, одан кейін 1995 жылы 17 желтоқсанда көрсетілді. Бұл концерт сайысына, сондай-ақ, барлық түркі тілдес елдердің студенттерімен қатар қазақс-тандық студенттер де үнемі қатысып отырады. Мысалы, 1998 жылы 25 қаңтарда Гази университетінде оқитын түркі елдерінен келген студенттер, қазақстандық-тармен бірге концертгік бағдарламаларын ұсынды.

Түрік теледидарынан студент жастардың концертін беру оларды өз елінің өкілі ретінде халқының мәдениетін насихаттауға мүмкіндік берсе, екіншіден, жастардың түрік әлеміндегі қауымдастығын нығайтуға қосар үлесі де аз емес. Осындай халықаралық мәдени байланыстарда, әрине, елімізге танымал, атақты өнер шеберлерінің үлесі ерекше екенін атаған жөн. Екі жақты осындай байла-ныстарда олар теле-радио жүйесі аркылы өз жұмыстарын баяндап, сұхбат беріп, тікелей концерттік өнерлері көрермен жүрегіне жол тауып отырды. Бұл орайда, әсіресе, Түркиядағы қазақ диаспорасының қуанышы шексіз екені даусыз.

Мысалы, 1993 жылы 1 қаңтарда түрік теледидарында Роза Рымбаеваның концерті берілді. Танымал әншінің өнері бүкіл түрік қоғамынын көңілінен Ф-ОБ-001/033

шыққаны туралы ондағы ақпарат құралдары, теле-радио хабарлары кеңінен мағлұмат берді.

Сол сияқты түркі әлемі халықтарының ежелгі ән-күй, жыршылық дәстүрін жаңғыртуға көп еңбек сіңірген Бекболат Тілеухановтың өнері де түрік еліне кеңінен танылды. Қазақ мемлекеттік консерваториясының өкілдерін басқарып барған ол 1994 жылы 1 ақпанда түрік теледидарына сұхбат берді. Оған делега-ция құрамында барған консерватория оқытушылары да қатысып, ой бөлісті, концерт берді.

Осындай кездесулер теледидар арқылы үнемі жалғасып келеді. 1992 жылғы 15 желтоксан, 1993 жылғы 13 қыркүйекте түрік көрермендері қазақтың ұлттық би және музыкасымен танысып, оны халық биі мен музыкасы фестивалінің материалдарының көмегімен тамашалады. 1994 жылы 25 қазанда "Сазген", "Салтанат", "Мұрагер" ән-би топтарының орындауында осындай концерт көр-сетілді.

Түркия радиокомпаниялары Абай мен Жамбылдың 150 жылдық мерей тойлары, Мұхтар Әуезовтін 100 жылдығы салтанаттары кезінде зор Ықылас танытып, түрік халқына оларды жете таныстырып, творчестволық мұраларына насихаттауда ерекше ілтипат көрсетті. Сөйтіп Абай, Жамбыл және Мұхтарлар туралы хабарлар қазақтың дара да дана ұлдары ретінде мерейтой кезінде көптеген арналарда көрсетіліп, жеке бағдарламалардын арқауына айналды.

Екі ел арасындағы мәдени байланыстарды нығайтуда ғалымдар мен қоғам қайраткерлерінің рөлі ерекше екенін айту керек. Қазақстандық ғалымдар Түркияға барған сапары кезінде үнемі сұхбат беріп, дәнекерлік жаршысы ретін-де өз миссияларын орындап жүргенін мына мысалдар айғақтайды.

"Аврасия санаты" деп аталатын жарты сағаттық ресми бағдарлама көлемінде әртүрлі конференциялар мен симпозиумдарға, концерттер мен басқа да рәсім-дерге қатысу үшін Түркияға келген ғалымдар, әртістер, суретшілермен сұхбат-

Ф-ОБ-001/033

тар көгілдір экраннан арнайы беріліп тұрады. Онын кестесінің мазмұны қазақ-түрік мәдени байланыстарының әр саласынан мағлұмат беретінін бірден-ақ байқауға болады. "Аврасия санатының" 1993 жылдан бергі бағдарламасында көрсетілген сұхбаттар осының дәлелі. Мысалы, бір 1993 жылдын өзінде ғана - "Үміт" фестиваліне Қазақстаннан қатасқан С.Муслимовпен, С.Жанболатпен, Н.Сапарбайұлымен, ҚР Қазақ Ұлттық кітапханасының меңгерушісі Р. Бердіғалиевамен, "Қазақ әдебиеті" газетінін редакторы, көрнекті қазақ жазушысы О.Бөкеевпен, Қазақ жастар театрының бас режиссері Р.Сейтметовпен және Анкарада сурет көрмесіне көпшілік назарына өз шығармаларын ұсынған суретші Ахметжан Ахатбахимен, жазушы Сұлтанәлі Балғабаевпен және тері өндеу ше-берлері Амангүл Иханова мен Жәнгір Үмбетовпен сұхбат, жазушы, сценарист Исмағұл Елубаймен кездесу репортажы берілді; режиссер А.Сүлеевтің Ә.Қастеев атындағы Қазақ мемлекеттік өнер музейі туралы фильмі мен Б.Тілеухановтың, Қ.Байбосыновтың концерті берілді.

Міне, осы бір ғана "Аврасия санаты" бағдарламасы бойынша көрсетілген сүхбаттардың, репортаждардын жалпы бағыты осындай. Бұл хабарлардың қазақ-түрік мәдени байланыстарындағы рөлі шексіз екенінде күмән жоқ. Басқа да телеарналар мен радио арқылы мұндай хабарлар жиі берілетінін еске алсақ, электрондық ақпарат құралдарының бүл іске тигізер пайдасы үшан-теңіз дер едік.

Теледидарда, сондай-ақ фестивальдер мен той-концерттерден де бағдар-дамалар даярланып, көрсетіледі. Мысалы, 1996 ж. маусымда Стамбулда өткен этномузыка фестиваліне Қазақстаннан Қанатбек Рабижанов пен Бағдат Тілеген-ұлы қатысты. Олардың сахнадағы өнері туралы бағдарлама түрік теледидары арқылы көрсетілді.

Қазакстан теле-радио жүйесі де өз кезегінде Түркиямен мәдени байланыстар мәселесіне ерекше назар аударып келеді. Түркиядан келген ірі ғалымдар, мемле-

Ф-ОБ-001/033

кет және қоғам қайраткерлері мұнда да сұхбат беріп, Көпшілік қауыммен қездеседі. Олар туралы репортаждар, хабарлар ақпарат кездерінде үнемі көрсетіліп тұрады. Әсіресе өнер, музыка саласында бұл іс жүйелі арнаға қойыл-ған. Мысалы, жыл сайын ететін Алматыдағы халықаралық "Азия дауысы" конкурсынан жүйелі түрде трансляция жүргізіледі. 1993 жылдан бері 40 минуттік хабар беріледі. Сонымен қатар ТҮРКСОЙ жыл сайын ұйымдастыратын "Наурыз мерекесінен" трансляция тобы арнайы хабар жүргі-зеді. Онда "Қорқыт Ата", "Келіншек", "Арынғазы", "Балбырауын", "Түрік маршы" т.б. кептеген ән-күйлер орындалады.

1995 ж. 18-23 сәуірде Анкарада түрік мемлекеттік радио және теледидары әлемнің 47 елінен өнерпаз қатысқан 17-ші халықаралық балалар фестивалін өткізді. Фестивальде Қазақстан Республикасынан республикалык "Әнші бала-пан" телеконкурсының шығармашылық тобы өнер көрсетті. Ақпарат құралдары саласында қазақ-түрік байланыстарын ұлғайту мәселесі де күн тәртібінде тұр. Алайда, нарықтық жағдайда трансляция жасау, телеарнаны пайдалану ақысы сияқты экономикалық мәселелер бұған әзірге кедергі болып келеді. Мысалы, ТГРТ түрік жекеменшік телекомпаниясы 1995 жылы Қазақстан теледидарынан арна жалға алуды ұсынды. Бірақ төлемақы жоғары болғандықтан ТГРТ қазақстандық арналарға бағдарлама жасаумен ғана шектелді.

Сонымен қатар теле-радио, журналистика саласында қазіргі ағымға лайықты, шет тілдерін білетін әрі кәсіби мамандығы жоғары мамандар даярлаудың да маңызы артқаны белгілі. Бұл тек қазақ-түрік қарым-қатынастарына ғана байланысты емес. Жалпы қазақ журналистикасының, оның ішінде қазақ тілді ақпарат құралдарының дамуындағы күрделі мәселе. Көп жағдайда ұлттық журналистика томаға-тұйық, өз аумағында ғана қайнап-пісіп жатқаны құпия емес. Ал бұл өз кезегінде әлемдік үрдістерден, әрі-беріден соң тіпті білім деңгейінен кеміп қалып қою қаупін тудырады.

Ф-ОБ-001/033

Сондықтан журналистика мамандарын даярлауда Түркияның тәжірибесіне де сүйену қажет екені белгілі. Осыған байланысты екі елдің мәдениет және білім министрліктерінің келісімі бойынша 1998 ж. 3-22 тамыз аралығында журналис-тика мамандығы бойынша 6 студент Түркияға машықтануға жолдама алды. Бұл жұмыс кең көлемде жүргізілмесе де, мамандар алмасу, тәжірибе жинақтау әлі де жалғасуда.

Қазақ-түрік мәдени байланыстарын кеңейтуде, насихаттауда радио жүйесінің де қызметі айтарлықтай.

1998 ж. 31 тамыз бен 8 қыркүйек аралығында қазақ радиосына әрқайсысы 15 минутқа созылған 12 бөлімнен тұратын "Қазіргі Түркия" атты серияяы бағдарла-ма берілді. Бұл бағдарламада қазіргі Түркияның саяси, әлеуметтік-экономикалық жағдайы жайында мағлұмат беріліп, оның хабарларында бүгінгі Түркияның негізгі мәселелері тарихи тұрғыдан көрсетіледі.

Сондай-ақ 1999 ж. Солтүстік Кипрде Түркі ақпараттық агенттіктер одағы құрылды. Содан бері Қазақстан өкілдері одақтың жұмысына ат салысып келеді. 1999 ж. онда 2 кісі, 2000 ж.-Исрафил Смаил, Мұрат Аренов жұмыс істеп, тәжірибе жинақтады.

2000 жылдың қараша айында "Қазақстан-і" телекомланиясының шақыруы-мен Алматыға Түрік телерадиосынан 32 өкіл келді. Екі жақ бірлесе отырып "Біз бір бірімізге ұқсаймыз" атты бағдардама әзірледі. Артынша концерттік бағдар-лама ұсынылып, көрерменнің ыстық ықыласына бөленді.

Қазақстан мен Түркия арасындағы саяси-экономикалық және мәдени байла-ныстардың барысын жария етіп, осы қатынастарды нығайтуда баспасөз орындарының да атқаратын қызметі ерекше. Қазақстандағы барлық баспасөз органдары, қай тілде болмасын, бұл мәселеге ерекше назар аударады. Сондықтан баспасөз бетіндегі "Түрік әлемі", "Түркі елі", "Түркия мен жалпы түрік халықтарының ортақ ежелгі тарихы" деген айдармен жарық қөретін

Ф-ОБ-001/033

бұрыштар, сондай-ақ бүгінгі ахуалы мен жаңалықтары оқырман назарынан түскен емес. Қазақстандық баспасөз органдарының ішінде бұл жағынан ұлттық газет-журналдар ерекше қызмет етіп келеді. Атап өтер болсақ, 1996 жылдан бері шығый келе жатқан әуелі "Чаман-Қазақстан", одан соң "Қазақстан-Заман" апталық газеті екі елдің қолдауымен шығарылуда. Сондай-ақ, "Түркістан", "Қазақ елі" газеттері де арнайы түркі халықтары үшін жарыққа шығатын органға айналып, қазақ оқырмандарына түркі әлемінің жаңалықтарын жеткізу жаршылары рөліне ие болды. Бұл баспасөз беттерінде қазақ-түрік мәдени байланыстары кеңінен насихатталады.

Сонымен қатар, республикалық "Егемен Қазақстан", "Қазақ әдебиеті" газет-тері, "Жұлдыз", "Ақиқат", "Парасат" журналдары және басқа да мерзімді басылымдар мен облыстық, аудандық газеттер Түркиямен мәдени қарым-қатынастар мәселесін жан-жақты шолып, арнайы материалдар беріп келеді.

Ал Түркияда да түркі елдерінің жалпы жағдайы мен жаналықтарынан мәлі-мет беретін газет-журналдар көп-ақ. Әрине, бұл басылымдарда Қазақстанға да орын берілген. Солардың бірі "ТҮРКСОЙ" журналы 2000 жылдан бастап жарық көре бастады. Бұл журналда ТҮРКСОЙ қоғамының жұмыстарын көшпілікке таныстырумен бірге түркі мемлекеттерінің өзара байланысын күшейту мақсатында аталмыш ұйымның өткізген барлық шаралары мен мәдени оқиғалары көрініс табуда.

Сонымен қатар ТМД елдері үшін маңызы зор, Қазақстанда етене жақын "Ясауи" журналы 1993 жылдың қазан айынан бастап шығып тұрады. Журнал өз оқырмандарын түркі әлеміндегі ғылыми жаңалықтармен, зерттеу-ізденістермен, философиялық трактат және бағыттармен таныстырады. Бұлардан басқа түркиялық мынадай баспасөз органдарын да айтуға болады.

"Түрік Юрду" (Түрік жұрты) - түріктер туралы ғылыми мақалалар мен Түркияда білім алып жатқан Орта Азия тумалары жайындағы мерзімді

Ф-ОБ-001/033

мақалалар жинағы.

"Ени Аврасия" (Жаңа Еуразия)- халық туралы қауымға арналған ғылыми көпшілік журнал.

"Ана юрттан ата юрда" (Туған елден атамекенге) журналы. Мұнда негізінен түрік халықтары туралы тарихи материалдар басылады.

Бұлардан басқа әртүрлі газет беттерінде Қазақстан туралы, оның тарихы мен мәдениеті жөнінде материалдар үзбей жарияланып тұрады.

Қазақ-түрік мәдени байланыстарын дамытуда Қ.А.Ясауи атындағы Халық-аралық қазақ-түрік университетінің баспасөз органдары да ерекше қызмет етіп келеді, Мысалы, Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ-де оның қайырымдылық қоры ашқан "Білім" ғылыми журналы 1996 жылдан бері шығарылады. Журналдың әр саны ғылым мен мәдениеттің бір саласына арналады. 7-санынан бастап журнал халықаралық стандарттарға сай түркі тілдес елдердің халықаралық қоғамдық ғылыми журналы мәртебесіне ие болды.

Сонымен қатар, Қ.А.Ясауи атындағы университетінде "Хабар бюллетені" (Қ.А.Ясауи атындағы университетінің акпарат жинағы) атты журнал да түрік тілінде жарық көруде. Бұл басылым Қазақстан мен Түрқиядағы негізгі оқиғаларды баяндап, Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік универси-тетінің жұмыстарына талдау жасап, түсініктеме береді.

Бұл университетте 1998 жылдан бастап "Ходжа Ахмет Есеви Оджағы" (Қ.А.Ясауи ошағы) атты рухани мәселелерге арналған көпшілік Журнал да оқырмандарын қуантуда. Мұнда негізінен философиялық, тарихи, діни трактаттар жарық көреді. Осылардың бәрі түрік ғылымдарының қолдауымен іске асырылған жұмыстар.

1995 жылдан бастап Стамбұлда "Түрік дүниясы араштырмалар Вакфы" қоғамының "Тарих" журналы шығады. Бұл танымал журнал ғылыми мәселелер-мен қатар негізінен түркі әлеміндегі саяси-мәдени жаңалықтар және аталмыш

Ф-ОБ-001/033

қоғамның түркі әлеміндегі белсенді қызметі туралы мағлұмат береді.

1998 жылдың қазанынан 2001 жылға дейін Түркияда "Желмая" журналы басылып жүрді. Бұл журналдын негізгі мақсаты - Түркияда білім Латын студенттердің басын қосу, түрік оқырмандарын қазақ мәдениетінің ерекшелік-терімен таныстыру, ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізіп, оларды көпшілік ақпарат құралдарында жариялау болатын.

Түркияда бірқатар арнайы журналдар да жарық көріп, екі елді бір-бірімен жақындастыруда өзіне түскен қызметін атқарып келеді. Бұлардың мазмұнын жеке-жеке атап өтпесек те болады. Өйткені әр бір басылымның оның мазмұны-нан хабардар ететіні айқын.

"Түрік дияи дергиси" (Түрік тілі журналы), "Түрік дүнияси тарих доргиси" (Түрік әлемінің тарих журналы), "Түрік күлтүрү дергиси" (Түрік Мәдениеті журналы), "Түрік лехнелери ве әдебияты дергиси", "Түрік дүниясы араштырма-лары Нфргиси" (Түрік әлемі зерттеулері журналы), "Түрклүк билгиси" (Түрко-логия хабарлары) сияқты журналдар өз атына сәйкес ғылыми мақалаларды жариялап отырады.

Қазақ-түрік байланыстары мен туркі әлеміндегі мәдени шараларды баспа бетінде көрсетуде "Түрік дүниесі" газетінің үлесі орасан зор. Бұл алғашқы нөмірі Алматыда 2000 жылы шілде айында жарық көрді.

Қазақ-түрік мәдени байланыстары аясында газет-журналдар шығарудың кеміс қалып жатқан тұстары да бар, Айта кетерлік жайт, қазақ-түрік ынтымақтастығының газет-журнал шығару саласында Түркия белсенділік танытып келеді. Жоғарыда атап көрсеткендей, Түркияда журналдардың басым көшпілігі түркі мемлекеттерінің саяси-экономикалық, әлеуметтік-мәдени қырла-рына арналған. Демек, Түркия Қазақстандағы жағдайды кеңінен қамтиды. Керісінше, қазақстандық ақпарат құралдары Түркияны кеңінен қарастырмай-тынын көруге болады. Бір кездері ортақ түрік арнасы "Аврасияның" өмір

Ф-ОБ-001/033

сүруінің тоқтатуына қаржылай қиындық негізгі себеп болғанымен, арнаның ашылу мәнін жете түсінбеушілік те байқалды. Сонымен бірге, Туркия Республи-касымен тығыз ынтымақтасуды қажетсінбеу де негізгі себептердің бірі болып саналады.

Мысалы, соңғы жылдары бұл арна тәулікте 24 сағаттық бағдарламасымен эфирге шыққанына қарамастан, Қазақстанда тек сағат 23-тен кейін, 3 сағат қана эфирге шығуын жалғастыра алған. Мұны Қазакстанда орыс тілді ақпарат құралдарының басым болуымен де түсіндіруге болады, Себебі, мемлекеттік тілді көпшілік көрермен қарай алатын уақытта ақпарат немесе басқа да қойылымдар беруден бас тартқан орыс тілді телеарналар қазақ тіліндегі хабарларын түн ортасы ауғанда ғана беретіні құпия емес. Әрине, бұл жағдайда оның көрермендерінің саны күрт төмендеуі табиғи нәрсе. Бұл біріншіден. Ал екіншіден, телеарнаның бүтіндігі, жүйелілігі бұзылып, көрсетудің сапасына едәуір ықпал еткен. Жоғарыда айтылған "Аврасия" каналы түркі мәдениеттерін өзара таныстыруды жобалап, сонымен қатар әр мәдениеттің ерекшеліктері мен айырмашылықтарына тоқталу арқылы түркі халықтарының тығыз мәдени байланыстарын насихаттауды, оны әрі қарай рухани дамытуды көздеген еді. Ол көрерменнің түркі әлемі жаңалықтары мен оқиғаларын, арнайы бағдарлама және фильм көрсету жолымен іске асыруға ұмтылды. Қазақ-түрік мәдени байланыста-рына ықпал ететін баспасөз орындарының жұмысы да әлі де болса жетілдіруді талап етеді. Мысалы, қазіргі "Қазақстан-Заман" апталығын шығару барысында 2001 ж. біраз түсініспестік орын алғаны да мәлім. Газет редакторы, талантты журналист-публинист Жұмабай Шаштайұлы газеттін түрік құрылтайшылары қойған талабымен келісе алмағандықтан бас редактор қызметінен ауысып кетті. Оның орнына келген белгілі қаламгер, журналист Марат Тоқашбаев бас директор Эрсин Демирджи екеуі ортақ түсінікпен газетті дер кезінде шығару-да. Алайда Туркия жағының белсенді саясатын

Ф-ОБ-001/033

қабылдамаушылық кейбір творчестволық адамдар арасыңда кездесіп қалатыны құпия емес. Әрине, қазақ-түрік мәдени қатынастарындағы бұл кемшіліктерден арылу келешектің ісі деп топшылауға болады.