Дістемелік кешені

Мистикалық сарын Т.Шапайдың «Көл» әңгімесіне де тән. Шағын әңгімедегі көл сипаты Өлі көл. Сұмдық тылсым. Мифтегі о дүниенің суы сияқты. «Здесь же сочетание

жүктеу/скачать 0.63 Mb. бет 30/73 Дата 05.12.2022 өлшемі 0.63 Mb. #466476 түрі Білім беру бағдарламасы

Бұл бет үшін навигация:

• Қазіргі қазақ прозасындағы жете зерттелмеген саланың бірі – сарындар, соның ішінде айқай сарыны. Т.Нұрмағанбетовтің «Айқай» повесі сонау грек-түрік соғысы тақырыбына арналған.

Мистикалық сарын Т.Шапайдың «Көл» әңгімесіне де тән. Шағын әңгімедегі көл сипаты Өлі көл. Сұмдық тылсым. Мифтегі о дүниенің суы сияқты. «Здесь же сочетание деструктивных тем черного цвета включает хронические, животные и другие образы в контексты, повествующие о смерти и разрушении. «Черное черво» земли – чрево ада. Черная река – зеркало в инфернальный мир» [27]. Қара тылсым көл бейнесінің астарында о дүниенің, белгісіздіктің, тылсымның құпиясы жатыр. Ажалдың нақтылы су түрінде тұлғалануы. Ажал «тумақ бар да, өлмек бар», «өзекті жанға бір өлім» дейтін философияны қозғайды. Ажалдың белгісіз, беймәлім сыры тіршілік атаулыға мейірімсіз, қатыгездігі мен салқындығы су символикасына сыйғызылған сыңайлы. Өйткені, көне фольклорлық ұғымда «су аяғы – құрдым» − су − о дүние мен осы дүниенің аралық шекарасы. Қазіргі қазақ прозасындағы мистикалық сипатты айқындайдын мотивтің бірі – Айна. Айна – философиялық-эстетикалық феномен. Мифологиялық таным бойынша айна екі әлем арасындағы шекара ретінде, өлімнің ажырамас бөлігі ретінде қарастырылған. М.М.Бахтин айна феноменін «басқалардың» категориясымен тікелей байналыстыра қарастырады. «Айнаның алдындағы адам» жағдайы М.М.Бахтиннің тәлімдік-тәрбиелік философиясына айналады. Бахтин философиялық мәселелерді шегінен шығара отырып, «айна алдындағы» адамның бейнесін бір қатар келесі құрамдас бөліктері – айнаға қарап тұрған адамның өзінің сыртқы бейнесін тануының қарапайым әдісі және «басқалар» ұстанымы тұрғысынан өзін-өзі тануы арқылы ашады. М.Бахтиннің байқауынша, айна кейіпкердің өзін-өзі тануына ықпалын тигізеді. Бұл жерде кейіпкер автордың көмегінсіз айна арқылы өзінің ішкі әлемін және сыртқы сипатын тануға мүмкіндік алады. Бұл жағдайда М.М.Бахтиннің айнасы тұрмыс құралы ғана емес, сондай-ақ, адамның өзін сыртынан көруі, өзін-өзі тануы мен бағалауы қызметін атқарады. Бахтиннің пікірінше: «...Функцию зеркала выполняет и постоянная мучительная рефлексия героев над своей наружностью, а для Голядкина – его двойник» [28, 39 б]. Т.Шапайдың «Айна сарай» әңгімесінде де мистикалық қуат басым. Елес, қиял, аңсар шегіне жеткізіле әсіреленеді. Айна мифологемі арқылы уақыт пен Кеңістік сығымдалып, жинақталады. Бұл туынды арқылы сана дағдарысы. Экзистенциальдық әдебиет еске түседі. Бұл айна сарай – адамның жады. Автордың классикалық проза дәстүрінен үйренгені айқын. Бальзактың «Шегірен былғары» атты романындағы шал сияқты кейіпкерді айна сарайға ертіп баратын шал да − сайтан. Ес пен жад осылай таңбаланады. «Амфитеатр толған, менің бейнем» дейді жазушының кейіпкері. Ол адамның мың құбылған мінезін бедерлейді. Зенон, Шопенгауер аттары аталады. Автор кейіпкері сайтанмен дауласады. Бұл − Гетенің «Фауст» атты туындысын еріксіз еске түсіреді алынған. Автор өз танымын нанымды жеткізу үшін, түрлі айна мотивін ұсынады. «Өлі, безбүйрек айна», «қара айналар» мен «аңғал айналар» деп кейіпкерін өзін-өзі тануға ұмтылысын бейнелейді. Санасын құлазу меңдеген автордың танымында ақыл-ес ақыры салтанат құрады. Әңгімеде тылсым қабаттар мол. Трактат тәрізденеді. Кейіпкер атсыз, себебі ол сіз бен біз. Автор өмірдің мағынасы туралы толғанады да, мұның ұшығына жетпей, жаны қиналады. Қазақ прозасында мұндай сипаттағы әңгіме некен-саяқ. Қаламгердің «Әулие» атты әңгімесінде де автор өзі сүйетін айна мотивін көркемдік тәсіл етеді. Мұнда айна адамның өзіне, өз ішіне үңілуінің символы ретінде алынады. Кейіпкер өзін көріп, былай мойындауға мәжбүр: «Кеспірі мына сықпытты кісіден өз басым аулағырақ жүрер едім». Әңгіменің өн бойында кейіпкер айнаға бірнеше мәрте қарайды. А.П.Чеховтың хамелеонындай құбылады. Әңгімеде кітапшылдық сарын белең алған, кейіпкер Абай мен Монтеньді айтады, цитата алады. Тіпті жасырын текстпен «Этнографиялық әңгіме» де (Ғ.Мүсірепов) тұр. Әріптесі, оқымысты, жаттанды апасы ғалым аталған. «Ол өзінің оймақтай қол айнасына қарап, өзін солай тану арқылы дүниені таниды», − деп тұжырымдайды автор. «Содан бері мұның девизі – Апекем дұрыс айтады». «Этнографиялық әңгімеде» «Атекем дұрыс айтады» деген фраза болатын. Бұл хас надандық пен ой мешеулігін бейнелейтін шығарма. Әңгіме кейіпкері жұрттың бәріне жағу үшін өмір сүріп байқаса, өзін жоғалтып алады. Айнада бейнесі жоқ. Бұл − қоғамдағы салтанат құрған екіжүзділікті, өтірік пен дақпырт, жалған мақтауды бейнелегені. Т.Нұрмағамбетовтің «Кене» атты туындысында нысанға алып отырғаны тірі адамзат атаулыға бәймәлім, жұмбақ өлгеннен кейінгі әлемі, өмірі десек, болғандай. Әу бастан бірінші жақтан кененің көзімен, кененің танымымен, қабылдауымен баяндалатын бұл әңгіменің психологиялық салмағы өте ауыр. Т.Нұрмағамбетов кейіпкерін, біріншіден, кеше ғана тірі пенде болып, жер басып жүрген адамының өлгеннен кейінгі өмірін тілге тиек қылып, барлық оқиға желісін жоғарыда түнгі көбелектей қабалақтап ұшып жүрген Бименнің ЖАНЫНЫҢ көзімен көргенін, сезінген ойлау жүйесімен береді. Екіншіден, не ана дүниеде, не мына дүниеде жаны тыным таппай, жалғызсыраған кейіпкерін Кенеге айналдырады, яғни автордың айтпақ ойы, танымы енді КЕНЕ-нің болмысынан шығарылып өрбітіліп отырады. Қазіргі қазақ әңгімесінің мистикалық сипатын сөз еткенде, фольклорлық үлгідегі аңыз-әңгімелер желісінде қайта жаңғырып, интерпретация үлгісімен жазылған Қ.Мүбарак шығармашылығын атап өтпеске болмайды. Жас жазушы Қ.Мүбарактың [29] «Жетінші көр» атты әңгімесіндегі мистикалық сарын халық нанымындағы және классикалық әдебиеттегі киелі һәм қатерлі сандардың идеялық жүгін аңдату үшін жазылған. Идеясы: «Жазмыштан озмыш жоқ. Маңдайға не жазылса, соны көресің». Әлемдік әдебиетте А.Блокта «Двенадцатый» атты поэма бар, ол христиан дініндегі 12 апостол деген ойға құрылған, 1917 жылғы революцияны тақырып қылған. Ш.Айтматовта, М.Горькийде осындай санмен таңбаланған әңгімелер бар. Автор қазақтын пәлсафалық дүниетанымына тән қорқытшылдық идеясын – тумақ бар да, өлмек бар, ажалды пенде туралы әр санасын хал-қадерінше ойнатуға тырысқан. Автордың сөйлемдерді құрудағы олқылықтары көзге ұрып тұрады. Мысалы, «Пәтерде» ол «ары қарай» деген сөзді бір сөйлемде екі мәрте қолданады. Ал, мына әңгімедегі сөйлемде де осындай олақтық, сөйлемнің сингармониялық жігін сезінбеу көзге ұрады. Өң мен түс қосылуы − мистикалық мезеттің жұмбақ жаратылысы, бұл − енді авторлық түпкі ой, мистиканың өзінше бір құпиясы. Автор мистиканы құлай сүйетіні сонша: ұсақ-түйек санайтын тұстарға сүріне береді, малтығып, шыға алмай қалады. «Жат құшақ» атты әңгімесінде қалыптасқан – қазақтың Едіге туралы аңызынан алынған сюжетті көркемдей түрлендіріп береді. Мұнда да өң мен түс бірігіп, астастып кетеді. Бұл әңгімеде жас жазушы «талығып», «талықсып», «талмаурап» деген көсемшелерді эмоциональдық реңкте қолданады, себебі, өң мен түстің арасы бұл халді тудырады. Автор негізінен өзі де бұлдыр, елес құсап тұратын кейіпкерлеріне ат қоймайды: «әнші», «жігіт», «әйел», «ол» болып келеді. Дерегі жоққа тән. Таңғы шық сияқты тез кеуіп кетуге бейім. Қ.Мүбарак көп әңгімесінің сарынында «тылсым күш» деген сөзді қолдануға үйір. Сосын кейіпкерлердің жан-дүниесіндегі күйді «шыңғырып жіберді» деген сөзбен жиі жеткізуге құштар. Бұл − көбіне ессіздіктің яки ажалдың алдында кейіпкер бастан кешетін хал. «От аруы» қазақ мифологиясынан гөрі, жапон, поляк мифтерінде бар сарынға ұқсайды. «Би» атты әңгімесі де осы бір сарынға икем. Мистика − тым тартымды құбылыс, бірақ автордың шалағайлығы тайға таңба басқандай көрініп тұрады. Бір әңгімесі екіншісіне ұқсайды, сырты әр қилы сезілгенмен бір ядродан тұрады. Табиғаттан тыс мистиканы өзі қолдан жасайды. Даяр үлгі, халықтың жадындағы көркемдігі таңғажайып аңыздарды шебер пайдалана алмай қалады. Автордың тағы бір кемшілігі − «ол» деген дерексіз ұғымға үнемі әуес бола бергені. Мысалы, әнші мен от аруын Сұлушаш, Қарашаш, Жанар тәрізді етіп алса еш ұтылмас еді. Бет бедері айқын емес кескіннен арылар еді. Қорыта келгенде, қазіргі қазақ әңгімесіндегі мистикалық сипат тамырын сонау фольклордан алып, бүгінгі күні өз арнасын кеңейтіп отыр. Ғасырлар бойына өзінің тылсым құпиялылығымен, селк еткізер сесімен жұмбақ болып келген мистикалық аңыз-әңгімелер қазірде қайта жаңғырып, жаңаша түрге енді. Гротеск және күлкі − түпкілікті тамыры халық танымы мен шығармашылығының сонау архаикалық қабатынан орын тепкен ежелгі құбылыс. Олардың қайнар көздері миф, ритуал, мистерия, магия мағынасының саласында жатыр. Гротеск категориясының көркемдік мағынасының аплитудасының құрамына трагедия мен комедия да, рационалды мен иррационалды да, логикалық және абсурд та енеді. Гротесктің жанрлық мүмкіндігі нақтылы авторлық көркемдік жүйелердің интерпретациясы кезінде жанрлық канонның өзгерімділігіне бағыт ұстанатын отандық және шетелдік әдебиеттерде де қатар зерттелген. Жалпы әдістемелік тұрғыда М.Бахтиннен бастап гротескінің ойнамалы табиғатына баса назар аударылуы өте құнды болып табылады. Қазіргі қазақ прозасында Т.Шапайдың «Үйдің иесі» атты туындысы − гротескілік әңгіме. Бұл әңгіме ә дегенде ұсақ-түйек оқиғаға құрылғандай көрінеді. Кейіпкер өзі туралы айтқанда, «орташа» деген ұғымға екпін түсіреді. Бұл ойдың астарында иллюзия бар. Т.Шапай прозасы − қазақ әдебиетіндегі саяси гротескінің ерекше үлгісі. Үйдің иесі – бұл қожайын емес, біздің қоғамның аллегориялық бейнесі. Қаламгер аталмыш шығармасында тұрмыстық, заттық, этнографиялық портреттік детальдар арқылы кейіпкердің рухани әлеміне тереңдей үңіліп, адам психологиясын ашады. «Детальдар арқылы кейіпкердің қоршаған ортасы, халық тұрмысы шыншылдықпен бейнеленуі және сол дәуірдің мәдени-тарихи, тұрмыстық ерекшеліктері айқындалары хақ» [30, 271 б]. «Бұл пәтер бүгінде – сайтанның сауық үйі. Өзгелер бұл үйді Сайтан – клуб дейтін көрінеді». Сол сәт сөрелер қайғыдан «опырылып түсті». Бұл − күшті деталь. Қоғамның дерті күшті, ішінен іріп жатыр. Ал, бұл қоғамның рухани азғындап, іріп-шіруі қашан басталған?! «Сіз кітап оқуды қойғалы бері (яғни, не заманнан бері) осы үйді жын иектеді...» дейді үй иесіне қарсы сотта кітап шкафы. Жазушы заттарға адами кескін береді. Сылаңдаған сұлу қасық, күлімкөз рюмкалар – сайтанша арбайтын сұлудың өзі. «Алтын қасық аузыма кіріп шыққан сайын мадақ айтады, күміс қасық құлағыма жағымды тәтті өсектермен сыңғырлайды» – бұл ер-азаматтың асыл қалыбына көлеңке түсіретін, қазақ қоғамын өрмекшінің торындай торлап алған жағымпаздықтың персонификациясы, яғни тұлғалануы. Өзі тұтынған заттар үй иесін жан-жағынан қаумалап, қарғыс айтады. Сол сәт тәубесіне түскендей болған ол «қайран алтын күндерім» деп, көкірегі қарс айрылады. Бұл өкініштен Шәкерім қажының тура осылай зарлағаны, жастық шағын сағына, алаңсыз күндерін аңсап құса шеккені еске оралады. Абайда бұл өкініш − ұлттың, этностың ащы өкініші: «Жасымда ғылым бар деп ескермедім» − қазақтың көп игіліктен кенже қалуы. Бұл әңгімеде заттар адамдардың мінез-құлқын қабылдап алған. Оқиға үй ішінде өтеді, пәтер − мемлекеттің символы. Қазақтың қазіргі мінезі заттарға көшкен: «Мен − қонақ шақырғанды, той-домалақты сүйетін адаммын». «Өзім жетелеп әкеп, кәделі мүлік қатарына қосқан орындықтарым опасыз болып шыққанда, қалғаны мені жұлып жер, сірә». Бұл да қоғамдағы сыбайлас жемқорлықтың аллегориясы. Енді пәтердегі зат атаулы бұрынғы құлдық, құлшылық мінездерінен жаңылып, қожайынды соттайды. Гротеск, сарказм әдісі, Рабле прозасының ықпалы байқалады. Көркем шығармадағы көркемдік құндылықтардың бірі осы заттар әлемі екендігі сөзсіз. «Сенің бар мәдениетің осылар» – дейді кітап шкафы, яғни руханияттың тұлғалануы үй иесіне ыдыс-аяқтарды нұсқап. Жемір қоғамда қарын мен қара бастың қамы мемлекеттік, отаншылдық мүддеден биік тұрады. «– Сенің аузыңа, құлағыңа, қарныңа қызмет ететіндер ғана бағалы, сыйлы, қоңды-күйлі. Сенің миың мен жаның ұйықтағалы біз азып-тозып, бітіп барамыз! Сен көресің бе осыны?.. Ұғасың ба... нағылет?!». Бұл енді памфлетке ұқсайды. Сатиралық проза осындай пафосты сүйеді. «Ол, ол ма, осы үйдің еденін шаршылап бөліп, сатып жібере жаздаппын! Әлі де ол ойдан қайта қоймасам керек. Шешен шәйнек қанша дүние шашқанымды, қанша затты жалға бергенін қылға тізіп айтады». Бұл жердің сатылуы мен ұзақ мерзімге шетелдіктерге жалға берілгеніне тұспал. Үйдің төбесін өрмекшінің торы басқан. Біздің қоғам да сол сияқты. Былық пен шылық. Үйді ол қараусыз қалдырғандықтан, қоғамнан аласталады – енді жаңа үй іздеуге мәжбүр. Қоғам тазару мен жаңаруды күтеді. Әңгімедегі гротеск ащы әжуадан туады. Бұл тұста Аристотельдің катарсис идеясы айқын сезіледі. Қ.Әбілқайырдың «Қағаз қаласы» атты әңгімесіндегі әлеуметтік сатира айқын. Баспанасыздық дерті қазақ қоғамын шырмауықтай шырмап алды. Жастар үшін бүл үлкен кедергіге айналды. Өзіне-өзі сенбеу, келешегіне күмәндану содан басталады. Қазақ халқы, оның өсіп келе жатқан ұрпаққа ие болатын бөлігі мұның зарын сұмдық тартты. Бұл қоғамда тамыр-таныстық, жағымпаздық дертін тудырды. Өзін-өзі кемшін сезіну енді нәсілдік, ұлттық ерекшелікке айналып үлгеруге шақ тұр, талайлардың тауын шақты. Әңгіме бірінші жақтан баяндалады. Гротеск пен гипербола мол, әңгіменің көркемдік құнын арттыратын да − сол. Автордың алып отырған суығы, жылуы жоқ үй әлеуметтік жағдайы жоқ суықтық. Қаңғыбас кім? Жазушы даладан келіп, қаладан ұядай орын таппаған сансыз қазақтың мұңын көрсетіп отыр. Баспанасыздық зарын тартқан қазақ ұлттық болмысына тиетін зиян мен зардапты шегіне жеткізе суреттейді. Бұл пәтер неге аспанда? Риторикалық сауал емес, пәлсапалық нышан. Пәтер құны аспандап кеткен заман, қазақ үшін ұсынса қолы, жетпейді. Бұл тақырыптық жағынан Қ.Мүбарактың «Пәтер» атты әңгімесімен үндес. Тіпті бір гротеск тәсілді екі жас жазушы қатар қолданады. Екеуі де жер бетіндегі пәтер емес, көктегі пәтерді яғни, қиялда ғана, тіршілікте болмайтын байлықты көксейді. Ел болу үшін мұндай әлеуметтік теңсіздіктің жегі құрттай зияндығын ашады. Яғни, шығармада бүгінгі әлеуметтік шындық, қазақ тағдырындағы шешуін күткен түйінді мәселе – баспана мәселесі негіз болады. Әңгімедегі аллегория пәтерсіздікті ишаралау үшін алынған. Пәтерлер пәтер сияғы жоқ, бұл да фантастикалық детальдар арқылы әсірелене суреттеледі. Бұл да − ишара, қазаққа жақсы, құны жоғары үй бұйырмайды деген түңілісті сарыннан туған. Басшылар төменді менсінбейді, жоғарыны ғана көреді. Мәтінде «жағымпаз үкімет, көз жұмған депутат» деген тіркестер бар. Жазушының қаламы солай жазуға тиісті. «Ауа райы ешбір министрлікке бағынбайды», − екен деп, таң қалысады» – бұл да − жалдамалы құлдық психологиясы құрсаған бүгінгі қазақ қоғамының сиқы. Қ.Мүбарактың «Пәтер» атты әңгімесінің де негізгі тәсілі гротескмен берілген. Тақырыбы − қазіргі қазақ жастарының әлеуметтік жағдайы Әңгіме қызықты оқылып, оқырманды тең баурап алады. Себебі, бұл − ауылдан, кең даладан қым-қуат тіршіліктегі қалаға келген қара көз қазақ баласының бір баспанаға зар ауыр халі. Әңгіме кейіпкер атынан баяндалған. Диалогқа құрылған. Қазақ жастарына мынау нарық заманында үлкен, кіші қалалардаң жайлы пәтер алу – арманнан ары, жеті қат көктегідей қол жетпес қиял деген сөз. Мақалда: «Кісідегінің кілті аспанда», − дейді. Жас автор осы мақалдан өз әңгімесінде метафора жасайды. Үй бағасы шырқап тұр, оған қарапайым халықтың қолында қаржысы, өлсе, жетпес. «Ақымақ, – дейді көршім. –Ақымақ, үйдін кілтін алудан бұрын ұшуды үйренуін керек», – деп қайтадан лып етіп көкке көтерілді де кетті» [29]. Әңгіме осылай аяқталады. Гротескілік сипат әңгіменін негізгі идеясын ұқтыру үшін қызмет атқарады. Шындық өмір мен қиял шектесе алмай қиналады. Ащы әжуа авторға қоғамдық үкімді, қарғысты астарлап, айту үшін қажет болған. Және ол ниетіне жеткен. Әңгіме соңындағы өз ернін өзі қыршып, қаны бұрқ еткен кейіпкердің көңіл-күйі − Қазақстандағы талайларға етене таныс ауыр әлеуметтік зардап суреті. Т.Нұрмағамбетовтің «Ұлттың дерті» атты әңгімесінде де қазіргі заманғы демократия мен демогогияны әшкерелеу үшін автор гротескіні таңдайды. Мылжыңдық, құр сөзді сапыру, теңіздей тасыған бос сөздер − мұның бәрі өтірікті пір тұтып, көз бояуды амал қылып алған кез-келген қоғамның малданары. Әңгіме кейіпкері зейнет жасына шыққан соң осы көк мылжың дертке ұшырады. Ұзамай дерт асқынып, ұлына, одан немересіне жұғады. Ақыры ұлттың өзегіне түскен жегі құртқа айналады. Біз − әсіре дақпыртшыл халықпыз. Оған көңіл жықпастық тағы қосылады, жағымпаздық мүлдем буып тастайды. Өтірікті пір тұту рухани құндылықтары азайған қоғамды меңдуанадай шырмап тастайды. Автор әңгіменің соңына шейін үміт қалдырмайды. Әлеуметтік сауалдар қазақ қоғамын сансыз сұрақтармен шырмап отырғаны рас. Автор бұл әңгімені асқан отансүйгіштікпен жазады. Асыра сілтеп кететіні содан. Мына әңгіме түңілдіріп жібереді де. Ал, ұлт туралы туындыны олай қара бояуға мала беру аса қатерлі құбылыс екенін ұмытпауымыз керек. Сонымен қатар, Т.Шапайдың «Ауыз бен құлақ» атты әңгімесі: «Әркім өз бетінше сөйлеп жүр... Ешкімді ешкім естімейді, ешкімді ешкім түсінбейді. Өйткені ешқайсысының аузы бос емес!». «Ауыз осынша жыл босқа айқайлағанын ұқты, тыңдайтын құлақ жоқ екен!» − деп басталады. Әңгіме идеясы әлеуметтік жағдайды гротескіге гипербола тәсілін қосып бейнелеу. Бір мемлекет көк мылжың, ақпа құлақ. Бұл енді демократия деген атаумен беріледі. Ертегі түрі дұрыс таңдалған, бірақ мысалға келеді. Аңыздағы Вавилон мұнарасы еске түседі. Онда ығы-жығы, абыржыған, у-шу халық бір-бірін түсінбей қор болады. Егемендік алған еліміздің кейбір кемшіліктерін көркем проза түрінде автор осылай ашады. Мұндағы Ауыз – қалың ел. Құлақ – билік. Құлақтың туған айдай шеті қылтиды. «Сонда көрді: Құлақ бітеу екен!». «Құлақ өлі туған екен!». Автор ертегілік, эпостық тәсілді еркін қолданады. Рухы төңкерісшіл, айбат көрсетеді. Жасу жоқ. Ал Ә.Кекілбаевтың «Ауыз» атты әңгімесінде, керісінше, рухы тым төмен, жасық. Экзистенцианальды, түңілісті сарында жазылған. Өмір сүйгіш рухтан ада. Екі әңгіме де санасы сарғайған, құлдық психология мен коррупция дерті меңдеткен ортақ қоғам туралы жазғанмен, арасы жер мен көктей. Рухани құндылықтар әлсіреп, материалдық құндылықтар шырқап кеткен қоғам түбі азып, құриды. Бұл − аксиома. «Алдымен адам деген мұның еш жерде көрмеген мақұлығы сияқты» көне дүние философының күндіз қолына шам ұстап адам іздеп жүргені туралы әпсананы еске салады. Ол бөшкедегі Диоген болса керек. «...Еш түсінгісі келмейтін «адам», «ой», «пікір» деген пәлелерді бейшара бала білмесе, білмей-ақ қойсын» деп ойлады» – Ә.Кекілбаевтың «Ауызында» мүлдем саңылау жоқ. «Ауыз бен құлақта» жарық мол. Үміт күшті. Авторлардың өмірлік ұстаным бір кішкентай ракурста болсын көрініс табады. Бірі − күрескер, қайсар, ұлтжанды. Бірі − әлсіздік, салғырттық танытады. Адамға сенбейді. Сөздің жаны кіріп, материялануы бар. Әңгіме көп сөзді, шұбалыңқы. Артық кететін, көлемі жалпақ кететін тұстары бар. Кейіпкердің болмысында бір дерексіздік бар. Бұл да авторға сын. Тегінде осы тектес гротеск басқа әдебиетте бар. Әлі де жетілдіре түсетін тұстары болса да, көркемдік әдіс − қазақ прозасы үшін тың қолданыс. Автордың туындылары сонысымен бағалы. Қазіргі қазақ прозасындағы жете зерттелмеген саланың бірі – сарындар, соның ішінде айқай сарыны. Т.Нұрмағанбетовтің «Айқай» повесі сонау грек-түрік соғысы тақырыбына арналған. Өткенге көз жіберіп, шегініс жасау арқылы әңгіменің ішіндегі әңгіме желісі өрбиді. Автор айшықты прозаның өрнектерін қолданады. Т.Нұрмағамбетовтің бұл шығармасындағы түрлік ерекшелігінің бірі ­осы «айқай» сарынынан танылады. Қазіргі қазақ прозасына өз үнімен «айқайлап» келген Оралхан Бөкейдің Айқайы қандай еді? Абайдың айқайы­ жартасқа барып соғылып, кері жаңғырып қайтқан − сол Баяғы айқай еді. Ал, Оралхан Бөкейдің айқайы ­ − Алтай тауын жаңғыртқан, қайта-қайта жаңғырығып тұрар – Анаулардың айқайы еді. Т.Нұрмағамбетовтің айқайы − алапеспен ауырған тіліне, нәсіліне, ұлтына қарамайтын адамдардың, яғни тәніне ғана емес жан-жүрегіне, жан-дүниесіне алапес дағы түскен барша адамзаттың баласының айқайы. жүктеу/скачать 0.63 Mb. Достарыңызбен бөлісу: