«Риторика есть художество, яже учит слово украшати и

24
бастауын алады. Міне осыдан «шешендік сөз» деген термині болашақта 
пайда болып тарайды. Осымен біз риторика өнер ретінде екені туралы 
ұғымға тілекей жақындадық.
«Әдемі сөз» дегеніміз не және сөздің шынайы көркі көрінген әдемі 
сөз нанымды ма деген сұраққа осы оқулықта, айрықша көңіл бөлу орын 
алады. 
«Риторика есть христос добре глаголати», яғни «Мәсих әділетті 
есімдеуші ретінде» дегенді көркемдейді, (әдемі сөйлеу және жазу өнері, 
көне дәстүрлік риторикасы, XVII ғасыр соңындағы қолжазба). Дәстүрлі 
риторика ауызша монологиялық сөзді оқытқанымен, оқыту қашан да 
сөйлеуді жаза білуді үйретті. «Жазу - шешендік сөздің ең жақсы ұстазы», - 
деп шешендік өнерді оқытудың қиыншылықтарын талқылай отырып 
Цицерон белгілеп айтқан. Құқықты қолдану тәжірибесіндегі риторика 
үшін, айта кетсек біздің пәнімізде де, жазба түріндегі сөз дайындығының 
технологиялары өте маңызды.
«Шешендік бұл, яки көрінген айтылмыш заттар туралы әдемі айту 
және басқаларды өзгенің пікіріне өзінің пікірін айта отырып тарту туралы 
өнер». (М.В. Ломоносов «Шешендік сөз шеберлігіне қысқаша жетекшілік» 
М., 1747.). М.В Ломоносовтың берген анықтамасы сот тәжірибесіндегі 
шешеннің ең басты мақсатын бар мүмкіншілігінше дөп және жан-жақты 
көрсетеді. «Кім де кім осы ғылымда өнерлі болса, сол ритор деп аталады». 
Міне XVIII ғасыр заманындағы орыс данышпанның пікірі. Әрине жалпы 
Ресей 
риторикасының 
көркеюі 
император 
Александр 
екінші 
реформаларынан кейін басталады. Жекелеп айтқанда, соттарды ашық 
жасаған, соттық реформа сот ісіндегі шешендік өнердің дамуына түрткі 
болады.
«Қызыл тілділік бұл өзінің ойын және сезімдерін хатта немесе сөзде 
дұрыс, ашық және айтушының немесе жазушының мақсатына сәйкес 
жеткізе білу» (А.Ф. Мерзляков. Қысқаша риторика немесе прозалық 
шығармалардың барлық түрлеріне қарасты ережелер. М., 1804). 
Риторикада жай сөз қана емес, сонымен қатар «ойлар және сезімдер» 
көмегімен сөйлем құру оқытылады, сол себептен ғылымның арнайы 
тараулары идеяларға немесе сөздің мазмұнына, сондай-ақ ынтызарлық 
немесе сөз эмоциясы туралы ілімге арналуы керек. «Риториканың пәні – ол 
сөз сөйлеу деп есептеледі. Сөз - біздің ойымыздың сөздер немесе хат 
арқылы ауызша не жазбаша білдірілуі». (К.П. Зеленецкий. Ортақ риторика. 
Гимназиялық курс. Баспа., 1850). Егер, сіздің, немен сөйлеп немесе 
жазатыныңыздың, немен оқып немесе тыңдайтыныңыз- дың барлығын 
өзінде көрсететін ғылыми пән қаншалықты кең және ғаламат болуы 
керектігін ойлап көрсеңіздер. Яғни ғылым пәні - сөз сөйлеудің өздік 
көпқырлылығымен байқалады. 
Риториканың мазмұны XX ғасырда түпкілігінде өзгермеген, бірақ 
жаңа тұжырымдамалар, идеялармен толықтырылып, өткен кездің ұмыт 
болған жақсы жақтарын, практикалық стилистиканың, өзгелердің қарым-
қатынас жасау психологиясының, сөз мәдениеті пәндерінің шеңберінде 

25
жиі-жиі көрсете білді. Түпкілігінде, XX ғасырдың соңындағы риторика 
«өткен кездің ұмытылған жақсыларын» (қайта өңделген түрде) қалпына 
келтіруге тиіc. Ең бастысы, сөйлесудің спецификасын зерттеу; әр сөздің 
ережелері қалай ұйымдастырылады және сөз коммуникациясының, дербес 
жағдайда соттық немесе өзге талас-тартыстық, жеке жасаушы 
компоненттері қандай.

жүктеу/скачать 2.91 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: