Әдебиеттерге аналитикалық шолу 7 Зерттеу ауданының табиғи ауа-райына шолу 9

бет

1. 
   Кіріспе
   
2. 
   Әдебиеттерге аналитикалық шолу 7
   
3. 
   Зерттеу ауданының табиғи ауа-райына шолу 9
   
   1. 
      Жер бедері, өсімдігі және гидрологиясы 12
      

3.3. Материалдар мен тәсілдер 19

4. Қырғауылдың морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері 22

4.1. Мекені 33

4.2. Қоректенуі 38

4.3. Көбеюі 39

5. Аңшылық кәсіптік құстарын санау 41

6. Биотехникалық шаралар 43

7. Қырғауылды аулау тәсілдері мен құралдары 47

8. Жануарлар дүниесін қорғау 51

9. Еңбек қорғау 53

Қорытынды мен ұсыныстар 55

Қолданылған әдебиет көздері 57


Кіріспе
Нарынқол орман және жануарлар дүниесін қорғау жөніндегі мемлекеттік мекеме Алматы облысы Райымбек ауданы Нарынқол ауданында тау шатқалында орналасқан.

Бұл мекеменің директоры Шыныбаев Нурлан, жануарлар дүниесін қорғау жөніндегі бас маман Үйсінбаев Жамалбек, бас есепші, хатшы және тағы басқа да орманшылармен, егерь, орман күзетшілері жұмыс атқарады. Жұмыс түрлеріне байланысты уақыттың бөлінуі санақ жүргізуге, күзетуге, биотехнологиялық шаралар жүргізуге кеткен уақыттар. Нарынқол аңшылық шаруашылығы биотехникалық іс шаралар шаруашылығының дамуындағы негізгі принципке жетуге бағытталған бұл ғылыми негізделген аңшылық фаунаның экономикалық жағдайын жақсартуға бағытталған және фаунаның кейбір түрлерінің санын артыруға арналған іс шаралар жиынтығы. Қажетті биотехниялық іс шараларды жүзеге асыру үшін ең алдымен аңшылық фаунаның басты түрлерінің санын қысқартатын фаткорларды табу керек. Бұл факорлар әртүрлі болуы мүмкін. Биотехникалық іс шаралар аңшылық жануарлардың өмір сүру ортасындағы қолайсыз факторларды жоюға бағытталған. Қорықта жануарлардың көптеген түрлерінің тығыздығы адам игерген алқаптарда қарағанда төмен болады. Ауланатын жануарлардың сапалық құрамын анықтауға шаруашылықты жүргізуде бағытты ескерулер тиіс. Кейбір жағдайларда аңшылық олжаларын көп алу көзделген болса, ересек аталықтардың аулану үлесі көбейеді де, өсімінің мөлшері азаяды. Ересек аталықтар мен аналықтардың қатынасы келесідей болғанда, өсімнің нормалды мөлшерін қамтамасыз етеді.

Екінші томда құстардың сипаттамалары толық жазылған, бұған дудақ, кекілік, шағала, көгершіндер, бұлдырық, тауық тәрізделері, жыртқыш құстар отрядтары жазылған. Бұдан кестелер осы құстарды баяндайды.

Бұл кітап аңшыларға, жоғарғы және орташа білім беретін мекемелердің оқытушыларына, студенттерге биологтарға және табиғатты сүйішілерге арналған.

Хроков В.В Кошелев А.И

Птицы и болот Алма-Ата: Қайнар 1989-272 с.

Бұл кітапта негізінен суда жүзетін және су маңайындағы құстар туралы сипатталып жазылған, олардың адам өмірінде рөлі. Құстар араларында да кең таралған және әртүрлі құс түрлері бар, сондай-ақ аз кездесетін және сирек танылғандарды да кездеседі.

Табиғаттаы сүйетіндерге және кең көлемде оқитын оқырмандарға арналған.

Долгушин Игорь Александрович «Птицы Казахстана» том 1.

Бірінші том «Қазақстан құстары» биология ғылымдарының докторы И.А. Долгушиннің мәліметттері бойынша құралды. Негізгі материалдар осы автордвң және Зоология Институтының Қазақ ССР, яғни осындағы әріптерінің мәліметтерінде жазылады. Сонымен қатар 1959 жылғы орнитология әдебиетіндегі мәліметтерде қолданылады. Кітапта құстардың мекен ету ортасы, өмір сүру көрінісі және Қазақстанның аң шаруашылығындағы мәліметтері, сондай-ақ кестелер, олардың қысқаша ұсыныстары белгіленген. Негізінен құстардың өмірімен танысып, толық білу, Қазақстан фаунасындағы құстарды толыққанды білу, олардың мекенету орындарын болу басты ландшафтары, республикамыздың аудандарын да қай құс қыстайды, қайсы ұшады, яғни мигратция жасайтын құстар жайлы жақындырақ танысу.

Кітап көптеген суреттермен толықтырылған, арнайы суретпен айналасқан Совет Одағының атақты суретшісі анималисі А.Н Комаров. Осы адамның арқасында көп фото-суреттер қалпына келген.

Бірінші том құстардың керекті мәліметтерін, негізгі сегіз отрядын баяндайды. Ал екінші томда басқа отрядтарды сипаттайды, үшінші томда да құстар жазылған.

Говрин Василий Федрович, Долгушин Игорь Александрович, Кузьмина Мария Алексеевна, Корелов Мотислов Николаевич «Птицы Казахстан» том 2.

Қазақстан құстар әлеміне өте бай және әртүрлі құстар мекендейді. Бұнда 500 құс түрі кездеседі, соның ішінде қырғауыл, бірқазан, суқұзғын, аққу, ақбас үйрек, дуадақ, орақ тұмсақ, тарғақ, қара бас өгіз шағала, үлкен қарқылдақ, бұлдырықтар, жылан жегіш бүркіт, лашын, үкі, сексеуіл торғайы, жумсақ шыбыншысы, қара бозторғай және т.б. бар.

2. ЗЕРТТЕУ АУДАНЫНЫҢ ТАБИҒИ АУА-РАЙЫНА ШОЛУ.
Нарынқол орман шаруашылғы болып 1947 жылы құрылған. 1993 жылы Нарынқол аң шаруашылығы өндірістік кәсіпорыны құрылды. 1997 жылы 30 мамырда Қазақстан республикасы ауылшаруашылғы министрлігінің № 31 бұйрығына сәйкес Нарынқол орман аң шаруашылығы қүрылды. Қазақстант Республикасының табиғи ресурстары және қоршағна ортаны қорғау министрлігі 2000 жылдың 20 ақпанында жануарлар дүниесін қорғау жөніндегі мемлекеттік мекемесі құрылды. Мекеменің жалпы жер көлемі 315 613 га. Оның ішінде меншіктісі 188 298 га, жер қоры 127 315 га, мекеме үшке бөлінеді:

Текес орман шаруашылығы – 101 702 га;

Шалкөде орман шуаруашылығы – 63 322 га;

Сарыжаз орман шаруашылығы - 23 274 га.

Бюджеттік қызмет

Мекеменің басқару аппараттары: штаб бойынша саны

Директор – 1

Бас орманшы - 1

Бас есепші – 1

Бас механик – 1

І категориялы инженер – 1

ІІ категориялы инженер – 1

Орманды қорғау жөніндегі инженер – 1

Есепші – 1

Кадр жөніндегі инспектор – 1

Қойма меңгерушісі – 1

Кассир – 1

Барлығы – 11

Нарынқол орман шаруашылығының территориясы Тянь-Шань тауы жүйесіне кіретін Кетпен, Теріскей, Іле, қыраттарының баурайларында орналасқан. Орман қоры жерлерін орман өсімдік қауымы жағдайлары бойынша аудандастыру жүйесіне (Медведьев, Гуриков 1972 ж.) сәйкес Нарынқол орман шаруашылығы Жоңғар Алатауының Кеген-Нарынқол орман өсімдік қауымы ауданына кіреді.

Кәсіпорынның орналасу аумағының ауа райын сипаттайтын ерекшелік болып, жер бедерінің пішініне және теңіз деңгейінен жер биіктігіне байланысты ауа райы көрсеткіштерінің алуан түрлілігі мен құрлықтылығы есептеледі.

Теңіз деңгейінен биіктігі өзгерген сайын температуралық режимі, тіршілік кезеңінің ұзақтылығы, жауын-шашын мөлшері, салыстырмалы ылғалдылығы мен басқа да ауа райы әсерлері өзгеріп тұрады. Кәсіпорынның орналасу аумағында тіршілік кезеңінің орташа ұзақтығы 105 күнді құрайды (1-кесте), ал биіктік аумақтары бойынша ауытқуы 135 күннен 70 күнге дейін болады.

Мемлекеттік мекеме орналасқан ауданда халық шаруашылығының жетекші саласы болып, ауыл шаруашылығы есептеледі.

Ауыл шаруашылық өндірісте бастауыш орын етті-жүнді және етті-сүтті бағыттағы мал шаруашылығы, үйірлі жылқы өсіру саласы алады.

Мал шаруашылық саласында басым орын биязы және биязылау жүнді қой шаруашылығы алады. Мал шаруашылығының дамуына аудан аумағында орналасқан кең көлемді жайылымдық және шалғындық жерлерінің бар болуы әсер етеді. Ауыл шаруашылық дақылдарынан негізінде дәнді дақылдар мен картоп өсіріледі. Ауданның агроклиматтық жағдайлары бойынша дәнді дақылдарды тәлімі және суармалы жерлерде өсіруге болады. Арпа, сұлы, жаздық және күздік бидай өсіріледі. Дәнді дақылдар арасынан бастаушы орын күздік бидай, ал ерте жаздық дақылдардан - арпа. Аудан аумағының агроклиматтық жағдайлары картоп өсіруге ең қолайлы болып есетелінеді.

Кеспе ағаш дайындау, ағаш өңдеп және орман химиялық өнеркәсібінің кәсіпорындары аудан аумағында жоқ. Санитарлық жолмен ағашты дайындап, өңдеумен кәсіпорынның кең ауықымда тұтыну цехы айналысады.

Ауданың жер аумағында орналасқан ормандар біркелкі емес негізінде олар таулы аймақта түрлі құламадағы және беткейдегі баурайларында қалыптасқан жеке шатқалдар мен сайларда орналасқан.

Ең қалың орманды болып Теріскей Алатау қыратының солтүстік баурайлары есептеледі.

Мемлекеттік орман шаруашлық мекемесінің қарамағына 95 000 орман қоры жер бар, оның ішінде ормандарды алқап жер көлемі 45 000 га. Орманды өсіруді жоспарлау жұмысы мұндай ормандарда соңғы жылдары жүргізілмеген және олардың жас топтары бойынша бөлінулері, ағаш қоры, болжамдық кеспе ағаш соңғы жылы тек орман мамандарының күшімен атқарылып жатыр. Мұндай ормандарда кеспе ағаш дайындауға рұқсат етілмейді. Мемлекеттік мекеме орналасу жер аумағында егіс қорғайтын орман алқаптары жоқ.

Соңғы жылдары кәсіпорынның кең көлемінде тұтыну цехы жыл сайын 8000 мың метр куб ағаш шикізат өңдеп шығарған өңдеу кезінде олар аудан халық шаруашылғының мұқтаждығын толығымен қамтамасыз ететін халыққа тұтыну тауарларын және өндіріс бұйымдарды шығарып, аудан экономикасында белгілі ролін атқарған. Соңғы екі жылда барлық кеспе ағаш түрлерінен алынған сүректің орта жылдық шығаруы 5000 метр куб көлемінде болған.

Аудан экономикасында егістік және пішендік жерлерді пайдалану, малды жайып, бағу қосымша пайдаланудың сала түрлері айтарлықтай маңызды рол атқарады.

Кәсіпорынның жайылмыдық жерлері 22,7 пайыз. Ал шалғындық жерлері – 18,5 пайыз, ауданның тиісті жерлерінің жалпы аумағын алады. Осы жерлер аудан шаурашылықтары мен толық пайдаланады. Кәсіпорын территориясындағы жерлер аумағының жалпы аумағынан ұзақ мерзімді қолданысмқа жайылым жерлерінің – 99,7 пайызы, пішендік жерлерінің 95,4 пайызы және егістік жерлерінің 99,9 пайызы берілген. Кәсіпорынның пішендік және жайылымдық жерлерге тұтыну сұранысы табиғи жаңаруы жоқ, алаңқай. Ұзақ мерзімді қолданысқа басқа сипаттағы жерлер де берілген. Жерлерінде малды жайып бағу мен пішен өсіру есесінен толығымен қамтамасыз етеді. Кәсіпорынның егістік жерлер өз қызметкерлері мен көкеніс пен картоп өсіру үшін пайдаланады.

Пішендік жерлердің 1 га-дағы орташа өнімділігі 9 центнер шамасында, жылдық ауа-райы жағдайларына және шалғындық саласына байланысты 8-15ц аралықта ауытқиды.

Жайылымдық жердлердің өнімділігі бірсыпыра төмендеу, 4-6 ц 1 га-га. Кәсіпорын жер аумағында ауыз судық қайнар көзі болатын және ауылшаруашылық жерлердің өнімділігін арттыруға ықпал ететін егістік талаптарды суаруға пайдаланатын көптеген өзендердің бастаулары орналасқан.

Кәсіпорын территориясында малды жайып бағуы ұзық мерзімді қолданысқа берілген аумақтарында жүргізіледі. Орманды қалпына келтіру ісіне үлкен шығын келтіретін ұзақ мерзімді қолданысқа берілмеген орманды жерлерде рұқсатсыз өз бетімен малды жайып бағу оқиғалары кездейсоқ орын алады.

Кәсіпорынынң қосымша шаруашылығында орташа өнімділігі 1 га-дан 100 ц жететін картоп және дәнді дақылдар (арпа, сұлы) өсіріледі. Болашақта кәсіпорын жоспарында капуста, сәбіз, қызылша, тағы алмұрт пен сары өрікті өсіруді көздеп отыр. Жергілікті орманның денсаулықты түзеу және тазалықты сақтау шипалы ролі шекаралық режиммен шектеледі. Ауылшаруашылық жерлердің байлығын және ормандардың кадастрлік бағалау, зерттеу жұмысын кәсіпорындар жүргізбейді. Дәрілік шөптерде және техникалық шикізатты дайындау жұмысы кәсіпорында жүргізілмеді. Ара шаруашылығымен тек әуесқой омарташылар айналысады, өз омарташылары кәсіпорында жоқ. Кәсіпорын жер аумағында соңғы 3-4 жылдары ешқандай аң шаруашылық жұмыстары жүргізілмеген. Тек аз ғана көлемінде биотехникалық шаралар жүргізілген.

Кәсіпорын жері Іле өзенінің су жинағыш әуітінің жоғарғы басында орналасқан. Кәсіпорын жерінің аумағы бойынша ағып өтетін ірі өзендердің көбісі Іле өзеніне құйылатын Текес өзенінің су жинағыш әуітіне жатады. Кәсіпорын жер аумағы бойынша Текес өзенінің ұзындығы 20 км-ге жетеді. Кәсіпорын жерінде Кеген өзеніне құйылатын Шалкөде-су өзенінің бастауы орналасқан (2-кесте).

Үлкен Көкпақ өзені тармағында Бұзын өзенінің бас жағында (Текес орманшылығы) теңіз деңгейінен 3080м-дей биіктікте, ұзындығы 1800м, ені 300-400м болатын биік таулы Қаракөл орналасқан. Өзеннің ағыс жылдамдығы жер еңістігіне байланысты және 1-3м/с –тан 4,5-5,5 м/с-қа дейін болады. Өзендер ені 2-4м, тереңдігі 0,5 м-ден 2 м-ге дейін, ал Текес және Баянқол өзендерінің ені 20-30 м-ге жетеді. Ыза сулары терең орналасқан. Соның салдарынан ағаш-бұталы өсімдік қауымының өсу жүрісіне ықпал ете алмайды.

Топырақтарының сорғыштық деңгейі жоғары, соның салдарынан кәсіпорын жерінде батпақты учаскелер сирек ұшырасады, кәсіпорын жерінің жер асты сулар жағдайлары ағаш-бұталы өсімдік қауымының өсіп жетілуіне жалпы ықпал етеді. Жалпы кәсіпорын жер аумағының топырақ – ауа райы және су жағдайлары шыршалық орманның және бұталы өсімдіктерінің өсуіне қолайлы.

Кәсіпорын жер аумағында орналасқан өзендер мен көлдердің қысқаша сипаттамасы

Жаз айларында еліктер орманның жоғары бетінде жүреді. Қабандардың өмір сүруі шаруашылықта әртүрлі таулы өлкеде бұталы мәдениетті өсімдіктер өсетін жерлерде, арша маңайында және тағы басқа жерлерде.

Қыс айында қабандар жартылай қоныс аударуға көшеді, ал қалғандары күн жақсы түсетін алқапта қалады.

Суырлар негізінен тау етегінде мекен етеді. Нарынқол орман шаруашылығында суырылар орман жеріндегі алқаптарда қары аз жауатын жерлерде және ормандағы жиегінде, бұлақ маңайында өмір сүреді. Сүт қоректілерден қоян, су егеуқұйрығы, қабан шошқасы, тау теке, аю, қарсақ, барс, сілеусін, арқар, марал, түлкі, қасқыр, елік, сұр қоян; құстардан құр, ақ кекілік, сұр кекілік, қырғауыл, ұлар, шіл, уйрек, аққу, каз, тырна, шағала т.б-лары мекендейді. Қайыңды ормандарда күйкентай, бөктергі, жағалтай, ителгі, кезқұйрық кездеседі. Ашық жерлерде бөдене, балықшы, дала бозторғайы мекендейді, батпақты жерлерде тау құдырет, қоңыр үйрек, шүрегей кездеседі, қорықта өсімдіктердің 687 түрі, сүт қоректілердің 30, құстың 215, бауырымен жоралаушылардың 7, қосмекенділердің 5 түрі мекендейді. Табиғат байлықтарының бірі – жабайы аңдардан алынатын өнімдерді көбейтудің мақсаты, маңызы ерекше, әсіресе біздің елімізде қоры мол , марал, тау теке, елік, жабайы шошқа т.б. құстар секілді жануарларды жылма-жыл кәсіптік жолмен аулауды ұйымдастырудың келешегі бар.

Мекеме негізінен ЗУЛЗ автокөлігін пайдаланады. Алға қарай мекеме ағаш дайындаушымен айналысуына байланысты және мекемедегі екі орман питомнигі жұмысына ДТ-75 тракторларынан 4 дана, МТЗ-80 2 дана, автомашиналардан ГАЗ-53 2 данасын қажет етеді.

Санақ Алматы облысы Әкімінің №153 30.05.2000 ж. шешімімен бекітіліп берілген 275 196 га жердің 164 800 га жерінде (59,9 пайыз) жүргізілді. Санақ негізінен маршрут бойынша санау әдісі қолданылды. Жекелеген жағдайда айдау әдісі қолданылады. Маршрут бойында негізгі аңшылық маңызы бар аңдар: архар, таутеке, елік, шошқа, бұғы, маралдың көп топтасқан жерлері, ертелі-кешкі жайылымда нақты сандары мен өмір сүру аймағы мен көлемі анықталып, аңшылық аймағындағы жалпы саны экстрополяциялау әдісімен анықталады.

Басқа кездескен аңдар(жабайы) 20 пайызға көбейтіліп алынса, құстар 35 пайызға көбейтіледі. Санақ кезінде қызыл кітапқа енгізілген сирек кездесетін 6 Тянь-Шань қоңыр аю (тұйық қақпақ 2, қарасай 1, қара көл 2, мергенбай 1,) 2 ілбіс (Құнанбай 1, Нарыңқол 1) іздері арқылы анықталады. Су тышқанының негізгі өсіру аймағы Кеген өзенінің бойында санақ жүргізілмегендіктен бұрыңғы жылғы көрсеткіші жылдық өсім көрсеткішіне көбейтіліп алынды, 2004 жылғы олжалау жоспары қазақ орманды орналастыру мекемесінің 1994-95 жылдары жасалған Нарыңқол орман аңшылық өндірістік мекемесі аймағында аңшылық шаруашылығының құру мен өркендету жобасы материалдары негізінде жасалынады.
Кесте-2

Мекемеде жануарлардың бонитет бойынша аңшылық алқапта таралуы

Жануарлар түрі	Бонитет бойынша класс алаңы				Жалпы			Класс бонитет
Сарыжаз
Марал	-	148	773	23752	24525			3,8
Елік	791	9869	21685	2840	24525			3,5
Теке	-	295	784	23741	24525			3,6
Доңыз	1456	1988	18427	6098	24525			3,7
Суыр	1265	10685	13152	11373	24525			3,0
Ондатр	-	56	56	24469	24525			3,0
Чалудинск
Марал	4	9872	10574	68006		78580	3,1
Елік	1085	15843	35669	42911		78580	3,5
Теке	-	7223	11556	67024		78580	3,4
Қабан	445	12168	15954	62626		78580	3,2
Суыр	9506	45096	59737	18843		78580	2,9
Ондатр	-	-	-	-		-	-
Текес
Марал	618	10559	37257	158800		196057	3,7
Елік	2538	44708	104045	92012		196057	3,5
Теке	1656	80910	119200	76857		196057	3,3
Қабан	1678	18556	81139	114918		196057	3,7
Суыр	4623	61765	116225	79832		196057	3,4
Ондатр				196057		196057	-
Қырғауыл	5	391	1245	194812		196057	3,7