«Адресант пен адресат арасындағы рөлдік қатынастар» және 2.6.1 «

1. 
   Автор- басшы, адресат- орындаушы;
   
2. 
   Автор- оқытушы, адресат-оқушы;
   
3. 
   Автор –ұстаз, адресат- рухани шәкірт.
   
4. 
   Автор –үгіттеуші, адресат-күмәнданушы.
   

Рөлдік қатынастардың екінші типі адресант пен адресаттың білім аясына, тезаурусының көлеміне, яғни белгілі бір салаға қатысты мәселе жөнінен автордың жақсы хабардарлығы, оның білікті маман екендігі, ал адресаттың ол сала туралы білімінің болмауы немесе дилетант деңгейінде екендігі ол екеуінің оқытушы мен оқушы рөліне енуіне себеп болады. Мұндай мәтіндерде салалық терминдер жиі кездесуі мүмкін. Автор маман ретінде сол терминдердің мәнін ашып, мағынасын түсіндіруге тырысады. Ал адресат өзіне бұрын белгісіз болған тың мәліметтерді түсініп, қабылдайды. Бірінші типтен айырмашылығы мұнда автор оқырманға міндет артып, бұйрық бермейді, өзі көтеріп отырған мәселеге қатысты дәйектемелерді көптеп келтіріп, өз пікірінің дұрыстығына аудиторияны сендіруге ұмтылады. Мұндай қарым-қатынас типінде мәжбүрлеу, міндеттеу, бұйрық беру сияқты әрекеттер болмайды, сондықтан да оқушы рөліндегі адресат автор позициясын қабылдауға немесе қабылдамауға ерікті.

Газет мәтініндегі адресант пен адресат арасындағы рөлдік қатынастардың үшінші типі рухани құндылықтарға, адамгершілік қасиеттерге т.б. рухани проблемаларға арналған мақалаларға тән. Мұнда ұстаз рөлін атқарушы автор кемеңгер, діни сауатты, теология ілімін жетік меңгерген, Құранды жатқа білетін, шариғат заңдарын талдап-түсіндіре алатын, пайғамбар хадистерін жақсы білетін, бір сөзбен айтқанда, діни білімі жоғары молда, имам, теолог ғалым атқарады. Бұл саладан хабары аздау адресат мәтін авторының кім екендігін білген сәтте-ақ рухани шәкірт рөліне еніп, мәтінде баяндалған мәселелерге қатысты ой-пікірлерді ұстаздың дәрісіндей қабылдайды.

Адресант пен адресаттың газет мәтініндегі рөлдік қатынасының төртінші типі (автор-үгіттеуші, адресат-күмәнданушы) көбінесе саясатта, білім беру, денсаулық сақтау т.б. салаларда болатын түбегейлі өзгерістерге арналған мақалаларға тән. Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ газеттерінде мұндай мақалалар алдыңғы үш типпен салыстырғанда анағұрлым жиі кездеседі. Бұған мысал ретінде әр түрлі деңгейдегі мемлекеттік, республикалық, облыстық, аудандық т.б. сайлаулар қарсаңындағы материалдарды атауға болады. Яғни жалпыхалықтық сайлау қарсаңында президенттіктен, депутаттықтан үміткер-тұлғалардың бағдарламаларын кеңінен таныстырып, олардың сайлауда көп дауыс жинап, көздеген мақсатына жетуі үшін автор оның кәсіби біліктілігі, саяси сауаттылығы, тіпті жеке өмірі жөніндегі деректерді көптеп келтіріп, үміткердің сайлаушылар алдындағы беделін арттыруға тырысады. Сайланушы жөнінде неғұрлым көп мәлімет алып, оның бағдарламасының дұрыстығына көз жеткізген адресат бастапқы кездегі күмәндарынан арылып, адресанттың пікір-көзқарасын жақтайды. Яғни қай үміткерге дауыс берерін білмей дағдарып жүрген сайлаушы өз таңдауын жасайды. Мұнда екі түрлі әрекет жүзеге асырылады:

1. Адресат мәтінді түсініп, қабылдау арқылы интерпретациялайды да, өзі лайықты деп тапқан үміткерге дауыс беруге бел байлайды, яғни автордың ықпалына түседі.

2. Өз позициясын негіздей отырып жеткізген автор күмәнданып жүрген адресатты өз пікірінің дұрыстығына сендіріп, оның белгілі бір әрекет жасауына, дауыс беруіне түрткі болады. Яғни үгіттеуші рөліндегі адресанттың мәтін түзудегі прагматикалық мақсаты толығымен жүзеге асырылады. Қазақ газеттерінің 2005 жылғы желтоқсандағы Президент сайлауы алдындағы және сайлаудан кейінгі сандарына шолу жасағанда рөлдік қарым-қатынастың үнемі автор пайдасына шешіле бермейтіндігін көрдік. Үгіттеуші адресант келтірген фактілер мен деректерге сенбеген күмәнданушы адресат өз позициясында қала береді. Рөлдік қарым-қатынастың I типінен айырмашылығы мұнда (IV типте) міндет арту, мәжбүрлеу сияқты әрекеттер жоқтың қасы. Сипаты жағынан соңғы тип екінші типпен ұқсас келеді, яғни мұнда да мәтін пікірлерді негіздеу, әр түрлі дәйектер келтіру жолымен түзіледі.

Жұмыста жоғарыда аталған рөлдік қатынастың барлық типтері жеке-жеке талдана отырып мысалдармен дәйектелді.

2.6.2 «Газет мәтініндегі адресант пен адресат – пікірлес коммуниканттар» атты тармақшада қарым-қатынастың бейресми сипатта өтуін мақсат еткен автор позициясы нақты газет материалдары негізінде анықталды. Соның нәтижесінде қазіргі қазақ баспасөзіндегі мәтінге жартылай ресмилік сипат беру үрдісі қалыптасып келе жатқаны анықталды.

Мұндағы автор позициясы оқырманнан тыс, бөлек емес, оны өзі мақаласын арнап отырған аудиторияның ішіне еніп кеткен, көптің атынан сөйлейтін өкіл деуге болады, прагматика тұрғысынан алғанда, адресант пен адресат пікірлестер, серіктестер ретінде танылатын мұндай мәтіндерде дистанция сақталмайды.

Оқырманды өзіне жақындата түсу үшін автор мәтінге бейресми қарым-қатынасқа тән айқын белгілердің бірі – «анекдот» немесе күлкілі оқиғалар туралы шағын мәлімет-деректерді енгізеді. Қазақ газеттерінде кейбір материалдар Қожанасыр, Алдаркөсе, Тазша бала т.б. туралы ел арасында кеңінен таралған әңгімелер түрінде беріледі. Әсіресе, саяси тақырыптарға арналған шағын мақалаларда белгілі шенеуніктер мен мемлекет қайраткерлерінің өз аузынан шыққан қисынсыз, күлкілі, орынсыз сөздерді келтіру арқылы автор мен оқырман «таразының бір басында» отырып, билік өкілдерін бірлесе сынайды, мінейді. БАҚ партияның билік жүргізу құралына айналған Кеңес кезінде саясаткерлер, қайраткерлер атына шаң жуытпай, оларды тек жақсы жағынан көрсетуге тиіс болған журналист бүгінде аудиториямен «бір кемеде» қалады.

Екінші тараудың 2.6.3 «Газет мәтініндегі адресант пен адресат қарсы пікірдегі (оппонент) коммуниканттар» деп аталатын тармақшасында адресант пен адресат қарсы пікірдегі коммуниканттар ретінде қарастырылды.

Мұндай мәтіндерде автор өз пікіріне оқырман аудиториясын сендіруге барынша күш салады. Бірақ адресаттардың бәрі бірдей автор позициясын қолдай бермейді, қарсы пікір айтушылар да табылады. Осымен байланысты автор адресатты оппонент ретінде қабылдауға мәжбүр болады. Оппонент рөліндегі, яғни автормен тең дәрежеде өз пікірін білдіруге қабілетті оқырмандарды үлкен екі топқа бөлуге болады: I топқа жалпы пікір ақиқаттығына көз жеткізу үшін дауласатын, қарсы жаққа өз ойының дұрыс екендігін дәлелдеу мақсатымен пікір таластыратын достық ниеттегі оппоненттер; II топқа қарсы жақты қалай да жеңуді мақсат ететін, өз пікірін дәлелдей отырып, қарсыласын мүлдем тұқыртып тастауға тырысатын агрессивті оппоненттер жатқызылады. Бұлайша топтастыру айтысушы екі жақтың нақты коммуникативтік ситуациядағы мақсатына байланысты болады. С.И.Поварнин айтыс-таластардың арасындағы айырмашылық ең алдымен дауласушылардың алдына қойған мақсаттарынан көрінетіндігін айтады: «Различия споров, полемики обусловлены прежде всего различиями «целей, которые ставят себе спорщики. Вступает ли человек в полемику, чтобы выяснить истину, убедить в своей правоте противника или чтобы одержать над ним победу любой ценой на глазах у публики – в зависимости от цели спор ведется либо «по-джентельменски», «по-рыцарски», либо по принципу «на войне – как на войне», либо прямо «по-хамски» [15,85].

Полемикалық мәтіндердегі автордың оппонент-адресатқа қатысты таңдаған стратегиясы коммуниканттар арасындағы негізгі қарама-қайшылықтардың уәждемелеріне байланысты анықталады. Яғни олардың мүдделері, мақсаттары, тіпті өмірлік құндылықтары әртүрлі болуы мүмкін.

Мұндай позиция автор қолданатын жекелеген тілдік бірліктерден емес, мәтіннің жалпы мазмұнынан көрінеді. Салыстырмалы түрде алғанда достық ниеттегі оппоненттің сөзі орнықты, дәлелдер мен дәйектемелерге құрылған сыпайылық формасында, сөз мәдениетінің талаптарына сай сипатта болса, агрессивті оппоненттің мәтінінде қарапайым лексика, эмотемалар, кекесін мен мысқылға толы сарказмдік қолданыстар басым болады. (Әлихан Бәйменов қазір «өз нәжесін өзі көметін мысық секілді» бұқпантайы көп, табанының бүрі жоқ тайғанақ «саясаткер» ретінде қабылдайды. (Ж.А. 22.11.05). ... кісәпкерлер мен орыстың мысығы құсап пырылдап жататын депутаттарымыз үшін жанымыз күймегені және рас.

... Бәтір-ау, Қазақстанда «мынау ұлтшыл» деп көрсететін адам қалды ма?! … Соңғы бір шайнап миын сайлауға сығып беріп… (Қазақстан. 16.08.07). Мұндай автор «жекпе-жекте қарсыласын бас-көзге қарамай төпелейтін долы мінезді боксшыны елестетеді». Осы типтес мәтіндердің жариялануы автордың ғана емес, басылымның да беделін көпшілік алдында төмендетеді деуге негіз бар

Екінші тараудың келесі тармақшасы автордың өзімен-өзі сөйлесуінен тұратын диалогке негізделетін автокоммуникацияға арналады.

Газет мәтіндерінің айрықша бір типіне автордың өз мәтінін өзіне арнап жазатын, яғни әрі адресант, әрі адресат рөлін қатар атқаратын авторлық позицияны ұстанатын материалы жатқызылды.

2.7 «Газет мәтінінің модальді-прагматикалық аспектісі» деп аталатын тармақта модальділік функционалды-прагматикалық қырынан қарастырылды, яғни ол мәтін авторының өзі сипаттап отырған оқиға-құбылысқа беретін бағасын және өзі материалдарын арнап отырған аудиторияға деген көзқарасын көрсететін маңызды лингвистикалық категория ретінде танылды. О.С.Москальская мен Ю.С.Степанов сияқты ғалымдар модальділік категориясынан тек сөйлеушінің коммуникативтік құрылымын анықтап қоймай, оның коммуникативтік акт барысындағы әртүрлі элементтеріне деген бағалауыш сипатын білдіретінін айқындады. Мәселен, адресант пен адресат қарым-қатынасы актісінің орны мен өту уақытын сөз еткенде міндетті түрде модальділікке жүгінеміз. Сондықтан да модальділік пен прагмалингвистика арасындағы тығыз байланысты қатынасты зерттеу – прагмалингвистика үшін өте маңызды болып табылады.

Қазақ тіл білімінде модальділік категориясы Е:Жанпейісов, А.Н.Нұрмұханова, О.Төлегенов, Қ.Мамаділов, С.Құлманов сияқты зерттеушілердің еңбектерінде арнайы зерттелді. Модальділік категориясына қатысты газет мәтіні шеңберінде негізінен мынадай үш міндет орындалуы тиіс.

а) берілген ақпаратқа баға беру;

ә) оны дәлелдеуге қатысты логикалық іс-шаралар;

б) мәтіннің эмоционалдық құрылымын сипаттау.

Осымен байланысты газет мәтінінің модальді-прагматикалық аспектісі: бағалауыштық модальділік, дәйектеуші модальділік және эмоционалды модальділік сияқты негізгі үш параметр арқылы көрінеді. Бұқаралық коммуникацияда бұл үшеуі өзара сабақтаса, байланыса отырып адресанттың адресатқа тигізер ықпалын күшейте түседі.

Газет мәтінінде берілетін бағалау автордың өзі сипаттап отырған оқиға-құбылысқа деген көзқарасына сәйкес субъективті сипатта болады, сол себепті ол іс-жүзіндегі объективті бағалауға сай келмеуі де мүмкін. Демек, медиа-мәтіндегі бағалауды жеке автор тарапынан берілетін индивидуалды пікір болғандықтан үнемі үзілді-кесілді дұрыс көзқарас деп қабылдауға болмайды.

Газет мәтінінің маңызды қызметтерінің бірі аудиторияны сөз болып отырған оқиғаға қалтқысыз сендіру болғандықтан онда міндетті түрде көрініс табатын дәйектеуші модальділігі 2.7.2 тармақшада арнайы қарастырылды. Мұндағы негізгі мәселе автордың тілдік құзыреті мен журналистік шеберлігіне және дәйектеу өнерін (аргументация) терең меңгеруіне келіп тіреледі. Яғни өзі ұсынған ақпаратқа аудиторияны сендіру үшін адресант бірнеше сатыдан тұратын логикалық шара – дәлелдеуді жүзеге асыруы тиіс. Осы мақсатқа орай автор өз мәтінінің дәйектемелік кесіндемесін жасайтыны анықталды. Жұмысымызда ол кескіндеменің мәтін өзегін құрайтын тезис-тұжырымнан, сол тұжырымды негіздейтін дәйектерден (факті) және осы екеуінің арасындағы логикалық байланыстан тұратын күрделі құрылым екені дәлелденді

2.7.3 «Эмоционалды модальділік» деп аталатын тармақшада эмоционалдық факторының медиа-мәтіндегі көрінісі қазақ баспасөзі материалы негізінде қарастырылды. Автор қандай да бір мақаланы жазуына себеп болған түп мақсатын адресатқа барынша терең, жан-жақты жеткізу үшін аудиторияны белгілі бір эмоционалдық күйге түсіруді көздейді. Осы прагматикалық міндеттің орындалуы мәтінде әртүрлі эмотемалардың медиа-мәтінде қуаныш, қорқыныш, ашу-ыза тудыратын т.б. эмоцияларды туындататын түрлі лингвистикалық және бейлингвистикалық құралдар түрінде қамтылады. Осымен байланысты жұмысымызда кез келген эмоция мәтінде эксплицитті немесе имплицитті түрде, басқаша айтқанда, мәтіннің вербалды түрінде ашық көрінбейтін, бірақ эмоциялық әсер тудыратын ақпарат нұсқасында ұсынылатыны анықталды. Осындағы мәтінге эмоционалды сипат беретін ақпарат негізінен мақаланың бастапқы бөлігінде (тақырыпатта және кіріспе бөлікте) орналасады. Әсіресе қазақ оқырманының когнитивтік санасында мықтап орныққан ұлттық дүниетанымын көрсететін, сөздік қорымызда ежелден қолданылып келе жатқан фразеологизмдерді, әртүрлі лингвокультуремаларды түрлендіре қолдану, яғни трансформация тәсілі эмоциялық күй тудыруда айрықша маңызға ие болатынына көз жеткізілді.

Сонымен жұмыста модальділік категориясы адресанттың адресатқа тигізбек болған прагматикалық әсеріне қол жеткізу үшін пайдаланатын құралы есебінде зерделенді.

Мұндағы N – мәтіндегі сөздердің жалпы саны, n – көмекші сөздер саны, і – мәтіннің ақпараттық сыйымдылығы коэффициенті. Бұл формула бойынша мәтінде қолданылған көмекші сөздер санының оны құрайтын жалпы сөздер санына қатынасын анықтау арқылы мәтін көлемінде қамтылған ақпараттың мөлшерін білуге болады. Ол ғылыми әдебиетте мәтіннің ақпараттық сыйымдылығы коэффициенті терминімен беріледі. Осы көрсеткіш неғұрлым жоғары болса, мәтіннің ақпараттық құндылығы да соғұрлым арта түседі.

Мәтіннің прагматикалық көрсеткіштерінің бірі – экспрессивтілігіне автор эмоционалдық бояуы қанық сөздер мен тіркестерді қолдану арқылы қол жеткізеді. Яғни экспрессия мен прагматиканың арасында тікелей байланыс бар. Автор оқиға өрбуін бақылап тұрғанда басынан кешкен алуан түрлі сезімдері мен күйлерін сол қалпында еске сақтап, оқырманға жеткізуге тырысады. Ол үшін алдымен көз алдында болып өткен реалды құбылысты (оқиғаны) барынша дәл бейнелеуге қажетті тілдік құралдар таңдалып алынады. Таңдау, бірінші кезекте эмоционалды лексикаға түседі. Мұның себебі прагматиканың мәнінен туындайды, яки «адам – таңба» арақатынасына негізделеді. Жанрлық мәтіндерді жіктеу үшін ең тиімді тәсіл – математикалық шамаларға жүгіну екенін зерттеушілер мойындаған [17]. Оны есептеп шығару үшін Бойль-Мариоттың жабық ыдыстағы газ қысымы туралы физикалық заңы басшылыққа алынған. Біз де осы әдіске жүгіндік. Ол бойынша бейнелі түрде мәтін «ыдысқа» ұқсастырылады, яғни оның көлемі мәтін құрамына енетін лексиканың жалпы шамасына (санына) тең болуы тиіс. Ал мұндай «ыдыста» «қысым» автор таңдаған эмоционалдық бояуы күшті экспрессивтік лексика есебінен жасалады. Мәтін көлемі оны құрайтын сөздердің жалпы санымен анықталатындықтан, экспрессивті лексика құрамы да экспрессивті сөздердің мөлшеріне тең деуге негіз бар. Сөйтіп мәтіннің экспрессивтілігі коэффициентін мына формуламен есептеп шығаруға болады:

Кэ = V+ ∑ V1

N

Мұндағы: Кэ – экспрессивтілік коэффициенті;

V – экспрессивті бояуы бар лексика

∑ V1 – эмоционалдық бояуы бар тіркестер құрамына кіретін сөздердің жиын саны;

N – Мәтіндегі сөздердің жалпы саны.

Жұмысымызда қазіргі қазақ баспасөзінде кездесетін ақпараттық және талдамалық жанрларда жазылған мәтіндердің ақпараттық сыйымдылығы коэффициенті мен экспрессивтілік коэффициентін біз осы екі формуланы қолдана отырып, жеке-жеке анықтадық. Нәтижесінде төмендегідей тұжырымдар жасалды.

Қазіргі қазақ газеттерінде ақпараттық жанрда жазылған мәтіндердің ақпараттық сыйымдылық коэффициенті біршама жоғары болса (0,7 – 0,9-дың арасы), экспрессивтілік коэффициенті едәуір төмен (0,1 – 0,3) деуге болады. Біздіңше, мұның бір себебі қазіргі уақыт ағымының өзгеше қарқынмен өтіп келе жатқандығында болса керек, яғни қазіргі заманғы журналист негізінен қажетті деректер қамтылған таза ақпаратты қаз-қалпында ұсынуға тырысады. Ал оған қандай да бір баға беру оқырман еншісінде қалдырылатын сияқты. Ал талдамалық жанрдағы мәтіндерде экспрессивтілік коэффициенті біршама жоғары (0,3 – 0,4) болатынына көз жеткізілді. Яғни мұндай мәтіндердің авторы өзі көтеріп отырған проблемаға байланысты пайымдауларын ашық ұсынып, оқырманды да сол пікірге қосылуға үндейтіні аңғарылады.

Келесі тармақ 3.2 Газет мәтініндегі прагматикалық интенсификаторларға арналады. Қазіргі заманауи газет мәтінінің прагматикалық әлеуетін сипаттайтын тәсілдердің бірі – қарқындылық болып табылады. Қарқындылық – адресатқа айрықша күшті әсер ету мақсатында қолданылатын семантикалық категория. Ол адресанттың өз сөзінің (интенсификациялау) қарқындылығын арттыру үшін мақсатымен пайдаланатын экспрессивті құралдарды таңдап, іріктеп алуымен тығыз байланысты мәселе.

Қарқындылық категориясының негізінде сан-мөлшер градациясы (басқыштаушылық, үдемелілік) ұғымы жатады. Қарқындылық дегеніміз – сапаны бағалаудың сандық өлшемі, экспликативтілік (анықтық) өлшемі; экспрессивтілік пен эмоционалдылықтың, бағалауыштықтың өлшемі. Мұның бәрі оның басқыштану, сатылану сипатын аңғартады [18,7].

Қазіргі қазақ газеттеріндегі мәтіндер қанық бояулы, қарқындылыққа толы прагматикалық бағдары анық материалдар болып келеді. Әсіресе ондағы экспрессивті қарқындандырғыштар қолданысына назар аударудың маңызы зор. Ондай элементтер бір затты онымен тектес өзге заттар қатарынан бөліп шығарып, оған адресат назарын баса аударту арқылы айрықша прагматикалық қызмет атқарады. Зерттеуші Е.В.Покровская газет мәтіндерінде қарқындылық категориясының мынадай үш тәсіл арқылы жүзеге асырылатынын анықтаған:

1. Контраст принципі (қарама-қайшылық);

2. Тілдік қайталаулар;

3. Сөз ойнату [19,152].

Қазіргі қазақ газеттерінде бұл тәсілдердің қатар қолданылуы да, бірінің айрықша басым болуы да кездесетініне көз жеткізілді. Аталған тәсілдер бірге қолданылғанда медиа-мәтіннің прагматикалық әлеуеті артып, аудиторияға тигізетін әсері айрықша күшейе түседі.

Контраст – ә дегеннен, яғни мәтіннің басталған жері – тақырыпаттан көрініс табады. Әрі барлық контраст мәтін қабылдаушының есінде жақсы сақталады. Кеңес дәуірінде кеңінен таралған трафареттік, жаттанды тақырыпаттардан үлкен айырмашылығы бар бүгінгі тақырыпаттар прагматикалық бағдарлылығы анық, мағыналық жүгі күшті, барынша мәнерлі болып келеді. Тақырыпат ерекше пішінге ие болып, бағалауыштық, экспрессивтік, жарнамалық қызмет те атқарады. Ол бүкіл материалдың қалай қабылданатынын болжай отырып қойылатындықтан адресаттың ойлау жүйесін белгілі бір бағытқа бейімдейді. Басқаша айтқанда, бүгінгі газет мәтінінде тақырыпат айрықша ақпараттық және прагматикалық бағдарда жұмсалады. Қазіргі кезде тақырыпаттардың бағалауыштық сипаты оның эмотивтік қызметінен көрініс табады. Мұндай қызмет әсіресе, теріс баға берілген тақырыпаттарда анық байқалады (мұндай қолданыстарда иронияға, кейде тіпті сарказмға да жол беріледі): Мысалы, Біздікілер сыртқа тартады, ал олар бізді өзекке теуіп отыр (Жас Алаш, 27.07.2006) (прагматикалық қарқындандырғыштар: олар – біз, сыртқа тарту, өзекке тебу). Таспаға түскен қазақ тілі қапастан да шығар (Айқын, 11.10.2006) (прагматикалық қарқындандырғыштар: түсу, шығу, қапас). Каримовтың құдайы берді, Путиннің ешқандай амалы қалмады (Жас Алаш, 20.06.2006) (прагматикалық қарқындандырғыштар: құдайы беру, амалы қалмау). Бұлар – қазіргі газет мәтіні тақырыпаттарында бағалауыштықтың ерекше өткір сипат алып отырғанын көрсететін нақты мысалдар.

Сондай-ақ, бүгінгі тақырыпаттардың ақпараттық сипаты да айрықша басым болып отырғанын айтуымыз қажет. Бұған әсіресе тақырыпаттың негізгі бөлігіне қоса берілетін, әдетте кішірек қаріптермен жазылатын түсіндірме, қосалқы тақырыпаттардың көптеп кездесетіні дәлел бола алады. Ондай қосалқы тақырыпаттарда мақалада ұсынылып отырған ақпарат жайында болжам жасалып, қысқаша талдау беріледі. Бұл бәрімізге белгілі газет бетінде алдымен тақырыпаттардың көзге түсетініне, оқылатынына қатысты қолға алынған шара деуге болады. Яғни тақырыпаттардың қосалқы бөлігінде мәтіндегі негізгі мәселенің жай-күйі түйінделе ұсынылады, сол шағын түсіндірме арқылы оқырман тұтас мәтін мазмұнынан хабардар болады. Мысалы, Жанармай арзан, қаржы мол. Көктемгі егісті қысылмай өткізуге болады (Егемен Қазақстан, 26.03.04). (прагм.қарқ.: арзан-мол). Қашанғы өгей баланың кебін киеміз? «Қазақтелеком басшыларының назарына» (Егемен Қазақстан, 26.03.04) (прагм.қарқ.: өгей бала, кебін кию). Жуа сатқан жасөспірімдер қоғамның балаларға жасаған «қамқорлығының» бір ғана көрінісі (Жас Алаш, 13.06.06) (прагм.қарқ.: қоғамның қамқорлығы). Жұмыссыз жастар аз емес, ал өндіріс салалары маманға зәру (Жас Алаш, 03.08.06) (прагм.қарқ.: жұмыссыз, маман, аз емес, зәру, ал).

Контраст принципі тақырыпатта ғана емес, логоэпистемалар қолданысы арқылы газет мәтіндерінің өзінде де сақталады. Олар (логоэпистемалар, клишелер, мәтіндік реминисценциялар) оқырман назарын аудартып, зейінін ұстап тұру үшін қолданылады, яғни адресатпен байланыс орнату қызметін атқарады.

Оқырман қауымға бұрыннан таныс мәтіндерден алынып, өзгеріссіз немесе өзгертіліп (трансформацияланып) қолданылатын дәйексөздер мәтінде белгілі бір астарлы мән тудырып, онда баяндалатын оқиғаға қандай да бір баға береді. Әсіресе әдеби шығармалардан алынған логоэпистемалар қазіргі қазақ газеттерінде жиі қолданылады деуге болады. Мысалы, Бандыны қуған Хамиттер қайда? (Егемен Қазақстан, 26.03.04) (С.Сейфуллиннің «Бандыны қуған Хамит» повесінен). Қабдеш, «қайда барасың?» (Жас Алаш, 03.08.06, Б.Нұржекеұлының мақаласы). («Керей қайда барасың?» деген жырау толғауынан) т.б.

Келтірілген мысалдардан көрініп отырғандай, газет мәтіндеріндегі логоэпистемалар негізінен көркем әдебиеттен трансформацияланған. Оқырманға бұрыннан белгілі, үйреншікті нәрсенің өзгеріп кетуі, күтпеген, оқыс құбылыстар прагматикалық әсер туғызып, газет мәтінінің қабылдану қарқындылығын күшейте түседі.

Автор өзінің субъективті көзқарасын білдіру үшін қарама-қарсы ұғымдарды еркін пайдаланып, оларды біріктіруге де талаптанатыны жоғарыда айтылды. Оның бір көрінісін бүгінгі газет мәтіндері тақырыпаттарындағы мағыналық оппозициядан байқаймыз. Мысалы, Ресей тұр электрді өшіргелі, Қытай тұр газ бағасын өсіргелі (Айқын, 11.10.06) (өшіру/өсіру). Мұндағы өшіру мен өсіру қарама-қарсылық мәндегі қолданыстар ретінде мәтін қабылдануында прагматикалық интенсификатор рөлін атқарып тұр. Жері көп қазақ жерге зәру, ал бұған Астананың әкімі Шөкеев не дер екен? (көп / зәру). (Жас Алаш, 25.05.06).

Мәнерлілікті арттырудың кең таралған тәсілі ретінде антонимдер қолданысы еске түседі. Өмірдегі қарама-қайшылықтарды айқын көрсету үшін антонимдерді жұмсау – журналистер арасында бұрыннан бар амал. Газет мәтінінің прагматикалық әсерін күшейте түсу мақсатымен бүгінгі журналистер дәстүрлі лексикалық қарама-қарсылықтармен қатар, соны, тың, дәстүрге айнала қоймаған тосын қолданыстарды – контекстуалдық антонимдерді кеңінен пайдаланады. Контекстуалдық антоним немесе ситуативтік контрастқа бүгінгі газет мәтіндерінен мысалдарды көптеп кездестіруге болады. Олар: Тағы да сөз көп, іс жоқ (Жас Алаш, 03.08.06). (Сөз – іс, көп – жоқ). Бала ойнайтын жерде ит те серуендейді (бала – ит, ойнау – серуендеу) (Жас Алаш, 03.08.06). Осыдан бес күн бұрын өзіміздің Байқоңырдан ұшырылған Ресейдің «Днепр» атты алып зымырантасығышы апатқа ұшырады. Алып зымыран тасығыштың ыңыранып-күңіреніп жерден көтеріліп ұшқаны да сол екен, 73 секундтан соң ыңыранып-күңіреніп жерге құлап түсіпті. (Жас Алаш, 03.08.06) (өзіміздің «Байқоңыр» - Ресейдің «Днепрі», жерден көтеріліп ұшу – жерге қайта құлап түсу). Көксарайды армандап жүргенде, Шардарадан айырылып қалар түріміз бар (Жас Алаш, 08.02.05), (армандау – айырылып қалу).

Газет мәтініндегі контраст оған ерекшелік, бейстандарттық, бағалауыштық, жарнамалық, қарқындылық сипат бере отырып, басылымның да прагматикалық бағдарлылығын анықтайды. Мұндағы адресат психологиясы мен эмоциясына әсер етуші маңызды фактор – тосындық болып табылады. Яғни мәтіннің әсер ету күшін неғұрлым қарқынды ете түсу мақсатымен таңдалынып алынған прагмемалар неғұрлым тосын, тың болса, хабарламаның прагматикалық күші де соғұрлым басым болады. Қазіргі қазақ баспасөзі бетіндегі негізгі контраст «Біз – олар» түріндегі оппозициялық күштердің жұбы төңірегінде шоғырланады.

Бүгінгі газет мәтінінің прагматикалық әсерін күшейту мақсатымен кеңінен қолданылып жүрген Тілдік қайталамалар да прагматикалық интенсификатор қатарына жатқызылып, 3.2.2 тармақшада арнайы қарастырылды.

Қайталанатын элементтердің бір-бірінен алшақ емес, мүмкіндігінше жақын (тіпті қатар) орналастырылуы – оларға баса назар аударту, қалай да реципиент көңілін бөлу мақсатынан туған тәсіл. Сөйленім мәнерлілігін күшейту үшін пайдаланылатын өзге сөзжұмсамдық фигуралар сияқты қайталаманы да тілдік нормадан уәжді түрде ауытқу деп санауға болады.

Сонымен бір сөйлемнің құрамында бір сөздің бір-ақ рет қолданылуы синтаксистік норма болса, екі немесе бірнеше рет қайталана жұмсалуы мәтіннің прагматикалық әсерін күшейтуге бағытталған арнайы тәсіл болмақ. Қазіргі қазақ газеттеріне шолу жасағанда байқалған ерекше тәсіл – бір сөздің (автордың реципиент назарын айрықша, баса аударту қажет деп тапқан элементтің) бір сөйлем ішінде ғана емес, бүкіл мәтіннің өн бойында бірнеше дүркін жұмсалуы.

Қазіргі қазақ газеті мәтіндерінде кеңінен қолданылатын қайталамаларды үлкен екі топқа бөлуге болады:

1. лексикалық қайталамалар;

2. синтаксистік қайталамалар (синтаксистік конвергенция);

3. дыбыстық ұаттамалар (аллитерация, ассонанс т.б.)

Осы қайталамалар арқылы қарқындылық категориясын қалыптастырып, іске қосатын қосымша мәндік реңктер жеткізіледі.

Газет мәтініндегі лексикалық қайталамалар – семантикалық және құрылымдық алуан түрлілігімен ерекшеленеді. Мұнда сөздердің тура және ауыспалы мағыналарда түрлене қолданылуы оқырман назарын аударту құралы болып табылады. Олар газет материалына артылатын мағыналық жүкті күшейте отырып, мәтін мәнерлілігін арттырады. Осының нәтижесінде газет мәтінінің прагматикалық әсері де салмақтанып, күшейе түседі.

Қазіргі баспасөзде кеңінен қолданылатын қайталаманың түрі – синтаксистік конвергенция – қызметтері өзара ұқсас келетін, басыңқы сөйлемге немесе негізгі сөзге синтаксистік қатынасы жөнінен бірден бағынышты, тәуелді болатын элементтер тобы. Бұған мысал ретінде сөйлемдегі бірыңғай мүшелерді атауға болады.

Қазақ газетінде мәтін қарқындылығын арттыру үшін синонимдер жиынтығы, бірыңғай мүшелердің қабаттаса жұмсалуы, параллель конструкциялардың қолданысы сияқты тәсілдер пайдаланылатыны анықталды. Мұндай мәтіндерде метафора, теңеу, гипербола амалдары жиі кездеседі. Мысалы: Өмірге жалғыз келіп, жалғыз кеттім (Садықбек Адамбековтың сөзі) (Егемен Қазақстан, 30.06.04). Көңіл көңілден су ішеді. Адалдықты арына серік ете ғұмыр кешіп келе жатқан қарт майдангер, ауыл мұғалімі туралы сыр. (Егемен Қазақстан, 25.06.05).

Жалғаулықтардың, параллель конструкцияларының қайталана қолданылуын айрықша стильдік тәсіл ретінде журналистер мәтіннің прагматикалық құндылығын арттыру мақсатымен жиі қолданады. Өйткені адресантқа жүктелген маңызды прагматикалық міндет – адресаттың көңіліне әсер ете отырып, оны белгілі бір эмоционалдық күйге түсіру – осындай жолдармен орындалады. Осы мақсатқа қол жеткізілуі үшін өзге де прагматикалық интенсификаторлармен бірге тілдік қайталамаларды пайдаланудың маңызы зор.

Сөйлеу әрекетінің ерекше түрі – сөз ойнатым ғалам бейнесінің немесе бізді қоршаған болмыстың үзік суреттерін санамызда бейнелеп көрсетудің анағұрлым тиімді тәсілі болып табылады. Газет мәтініндегі сөзойнатымның негізгі мақсаты – мәтінге ойнақылық, жеңіл әзіл, юмор мәнін үстей отырып, оның эмоционалды-экспрессивтік әсерін күшейту, басқаша айтқанда комизм әсерін тудыру.

Газет мақаласындағы комизмнің қабылдануы мәтінді екі жақты интерпретациялау – ондағы таптаурындық және сөзойнатымдық элементтер негізінде талдап-түсіну арқылы туындайтын комикалық әсерге қол жеткізу болып табылады. Сонымен, газет мәтініндегі комизм құбылысы ең әуелі оның айқын прагматикалық бағыттылығынан көрінеді. Жұмысымызда ол мәтіннің әсер ету аспектісіне қатысты қарастырылды. Қазіргі газеттерге шолу жасағанда аталмыш құбылыстың публицистиканың барлық жанрына дендеп еніп келе жатқандығы байқалды.

Зерттеуімізде сөзойнатым тәсілі қазіргі газет мәтінінің прагматикалық әлеуетін арттыратын аса маңызды тәсіл ретінде танылды. Ол (сөзойнатым) әдеби, стильдік және синткасистік нормалардан ауытқуға, контраст принципіне негізделе отырып, оқырман санасында қалыптасқан дәстүрлі үрдістерді бұзу арқылы әсер етуді мақсат ететін прагматикалық қарқындандырушы болып саналады. Мәтіндегі комикалық әсердің когнитивтік-прагматикалық табиғатын ашу үшін фреймдер іске қосылады. Бұдан бөлек пресуппозицияға негізделетін логоэпистемалардың қолданысы да мәтін түсінілімінің психолингвистикалық қырын айқындайды.

Сонымен сөзойнатымды бей-берекет қолданылатын, ешбір нормаға бағынбайтын, ережесіз ойын тәсілі ретінде емес, белгілі бір прагматикалық мақсатта жұмсалуы тиіс, сөз мәдениетінің тамаша бір көрінісі ретінде ұтымды пайдаланылғанда ғана қажетті комикалық әсерді туындататын, сондай-ақ адекватты түрде түсінілетін қару ретінде түйсінуі деп ойлаймыз.

Жұмыстың 3.3 тармағы қазақ баспасөзіндегі саяси дискурс мәселесіне арналды. Кез келген ресми басылымда мәдениет, денсаулық сақтау, ғылым, білім беру, спорт, өнер тақырыбымен салыстырғанда саяси мәселелер кеңінен қамтылады. Өйткені қоғам өмірінің бүкіл тыныс-тіршілігі осы саяси ахуалға тікелей байланысты болғандықтан ондағы барлық әлеуметтік т.б. қатынастар саясат арқылы реттеліп отырады. Осымен байланысты күнделікті жаңалық жаршысы газет бетінде де негізгі орын саяси дискурсқа беріледі. Сондықтан да газетте айшықталатын барлық тақырыптардың ішінен саяси дискурсқа кеңірек тоқталдық.

Қазақ баспасөзіне шолу жасағанда да саяси дискурсты құрайтын негізгі ұғымдар – РR-мәтін мен манипуляцияға негізделген материалдар айрықша көптігімен ерекшеленеді.

Ғылыми айналымға алғаш Зеллиг Харрис енгізген (1952) дискурстық талдау термині бастапқыда жарнамаға қатысты қолданылған болатын. Кейіннен ХХ ғасырдың 70-жылдары дискурстік талдауды дәстүрлі лингвистикамен байланысты қараған американдық және еуропа ғалымдарының еңбектерінде кеңінен жұмсала бастады. Ал 80-90-жылдары аталмыш мәселеге арналған алғашқы іргелі еңбектер жарық көрді. Дискурс ұғымы тіл біліміндегі антропоцентристік бағытты ұстанған көптеген арнаулы салалардың (психолингвистика, социолингвистика, паралингвистика, нейролингвистика, когнитивті лингвистика, прагмалингвистика т.б.) дербестенуіне байланысты айрықша маңызға ие болды. Аталмыш салалардың іштей жіктелуімен бірге интерграциясы осы дискурс ұғымының төңірегінде шоғырланды деуге болады. Осымен байланысты әлі күнге дискурсқа берілген анықтамаларды аяқталған, толыққанды, дәл деп санауға болмайды. Біздіңше, дискурсты прагматикалық тұрғыдан талдағанда коммуникативтік ситуацияға және оған қатысушыларға байланысты экстралингвистикалық, этномәдени факторлар сондай-ақ коммуниканттардың мақсат-ниеттері басшылыққа алынуы тиіс. Қандай да бір ақпаратты алғанда оқырман автордың сол мәтінді дайындаған сәттегі қиял-дүниесін елестетуге тырысады. Басқаша айтқанда, дискурсты түсіну бөгде адамның ойлау дүниесіне еріксіз және ерікті түрде ену деуге болады. Ал өз кезегінде адресант сол дүниені керекті нұсқада жасау үшін тілдегі семантиканың барлық мүмкіндіктерін пайдаланады.

Л.А.Кочетова дискурстың өзіндік ерекшеліктерін мынадай прагматикалық белгілер көрсететінін айтады: мақсатты бағыттылығы айқын әлеуметтік әрекет; ситуация шарттары (дискурсқа қатысушылар, ондағы рөлдер, коммуникативтік өзара әрекеттестік сипаты т.б.); құндылықтар, стратегиялар, жанрлар. Сондай-ақ мәтін және дискурс мәселесіне Н.Уәли, Э.Д.Сүлейменова, Г.Бүркітбаева, З.Ерназарова, Ж.Кеншінбаева, Д.Әлкебаева, Г.Матжанова т.б. зерттеушілер әр түрлі қырынан тоқталған.

Газет мәтініне қатысты алғанда дискурсты адресант – мәтін – адресат үштағаны төңірегінде қарастырған жөн. Осы үштіктің қайсыбірі іске қосылмаған жағдайда дискурс толық жүзеге асады дей алмаймыз. Бірінші және екінші компоненттердің дискурсқа қатысуы міндетті, сөзсіз болатын нәрсе. Ал үшінші компонент әрбір нақты дискурсқа түрліше деңгейде қатысады. Басшылыққа алған осы қағидамызға сәйкес біз әрбір баспасөз материалын дискурстық деңгейде қарауға тырыстық. Яғни кез келген материалға арқау болған тақырыпты қағаз бетіне түсіргенге дейін автордың ой елегінен өткізуі барысындағы нюанстарды болжап, кейін адресанттың прагматикалық ұстанымы ұғымы аясына кіретін сәттерді ескере отырып, сол ойдың қандай тілдік және бейтілдік құралдар арқылы өрнектелетініне, қалайша безендірілетініне дейін мән берілді. Ал аталмыш үштағанның айрықша маңызды компоненті – адресатқа қатысты зерттеуді мүмкіндігінше оқырмандар арасында жүргізген сауалнама, диспуттар нәтижелеріне негіздеуге тырыстық. Аталмыш тәсілдерді қолдана отырып қазіргі қазақ баспасөзінің қоғамдағы саяси дискурсты қалайша және қандай дәрежеде айшықтайтынын анықтауға тырыстық.

Жұмыста 3.3.1 Қазақ газетіндегі PR-мәтінінің қолданысына жеке тармақша арналды.

Қазіргі кезеңді ақпарат заманы деп атау орнықты. Осыған орай бүгінгі қоғамдағы ахуалды бірнеше кеңістік құрайтынын айтуымыз керек. Соның бірі – БАҚ қызмет ететін ақпараттық кеңістік индивидтің когнитивтік кеңістігіне әртүрлі тәсілдермен енеді. Әсіресе адамдар арасындағы қарым-қатынасты реттейтін әсер етудің қосалқы коммуникативтік технологиялары болып табылатын үгіт-насихат пен жарнаманың рөлі айрықша маңызға ие. Сондай-ақ көппартиялық саяси жүйеге көшкен Қазақстанның саяси құрылымында PR (паблик рилейшнз) бүгінде аса қуатты саяси тәсілге айналып отыр.

Жалпы «паблик рилейшнз» тіркесінің тікелей мағынасы жұртшылықпен байланыс дегенді білдіреді. Қазіргі басқару қызметінде онсыз жұмыс істеу мүмкін емес. Әсіресе басқару, ұйымдастыру, қоғаммен тікелей байланыс жасау салаларының қызметкерлері үшін оның маңызы зор. Өйткені серіктестерімен, тұтынушылармен өзара түсіністікке қол жеткізіп алмай басқару қызметін жүргізу мүмкін емес. Ал билік пен партия қызметтеріне қатысты алғанда бұл проблема өткірлене түседі. Себебі халық арасынан шыққан ондай өкілдер сол көпшілікпен тығыз байланыс орнатпай ешбір табысқа жете алмайтыны белгілі. Сонымен PR шын мәніндегі стратегиялық коммуникация болып табылады. Онда белгілі бір мақсатқа қол жеткізу үшін жүзеге асырылуы тиіс іс-шаралар ұзақ уақытқа жоспарланады, қандай да бір ұйымның немесе жеке тұлғаның мүддесін көздейтін ақпараттық басымдықтар айқындалады. Сөйтіп PR басқару процесінің маңызды бөлігіне айналады. Осы жұртшылықпен байланысты жүзеге асырушы ақпарат көздерінің бірі – мерзімді баспасөзде жарияланған материалдарды автордың прагматикалық ұстанымына, көтеретін тақырыбына, қамтылатын деректердің алуан түрлілігіне, мақсатты түрде бағытталған аудиториясының сипатына, сондай-ақ қоғам өміріндегі жалпы халықтық, халықаралық т.б. шаралардың қарсаңында немесе олардан кейін, яки жариялану уақытына сәйкес позитив және негатив бағыттағы PR мәтіндер деп бөлуге болады. Әсіресе «үлкен ойын» саналатын саяси сайлаулар науқаны кезінде электораттың басым бөлігін өз жағына шығару мақсатымен сайланушы азаматтардың, үміткерлердің сенімді өкілдерінің осындай PR мәтіндерді БАҚ-тың барлық түрлері бойынша «қарша борататыны» жасырын емес. Тіпті жеке тұлғаның көпшілік талқысына түспеуі тиіс саналатын проблемалардың өзі мұндайда жұрт назарына ашық ұсынылатыны жалпы адамгершілік тұрғысынан алғанда құптарлық емес.

Саяси коммуникация жүйесі белгілі бір саяси мақсатқа қол жеткізу үшін қоғамдық санаға әсер ету құралдарынан тұрады. Зерттеуші Б.С.Ахатованың айтуынша, саяси коммуникация мынадай құрамдас бөліктерден: 1) саяси PR; 2) саяси үгіт-насихат; 3) саяси жарнамадан тұрады. Саяси PR көпшіліктің белгілі бір саяси субъектіге (саяси партия немесе қайраткер) деген сенімін қалыптастыру мақсатымен ұзақ уақытқа жоспарланады; 2) ал саяси үгіт-насихат сол қалыптасқан сенім негізінде саяси мінез-құлықтың белгілі бір типін жасау үшін қоғамдық санаға нақты саяси идеяларды сіңіреді; 3) ал саяси жарнама электораттың сол үгіт-насихат ықпалына түскен бөлігін «дұрыс таңдау жасауға» шақырады, яғни нақты бір саяси партияға немесе оның көшбасшысына дауыс беруге үндейді. [20,110] Осылардың ішінде көпшілікке тікелей және күшті әсер ететін жарнама мен үгіт-насихатқа қарағанда PR-дың коммуникативтік ықпалы әлсіздеу болады. Бірақ жоғарыда аталған негатив PR материалдары туралы былай дей алмаймыз. Қандай да бір үміткердің кандидатурасына қарсы пікір туғызу үшін бейәдеп, заңға қайшы, лас технологияларды қолдана отырып мұндай «қара PR» көпшілікке жарнамадан да қатты әсер етеді. Онда ақпарат бұрмаланады, кейде жалған мәліметтер беріледі, бәсекелес субъектіге әртүрлі жала жабылады, тіпті арандату әрекеттері де жоспарланады. Түптеп келгенде, мұның барлығы да «жұртшылықпен байланыс» деген ұғымды білдіретін PR-дың шынайы мән-мазмұнына қайшы әрекеттер болып табылады. Мәселені кеңірек аяда қарастырсақ, бұл тіптен ұлттық намысты қорлайтын келеңсіздіктер деп бағаланады. Біз PR-мәтіндердің қазіргі қазақ газеттеріндегі үлес салмағы мен автордың прагматикалық ұстанымын танытатын тәсіл ретінде арнайы тоқталдық.

Аталмыш екі түрінің ішіндегі негатив мәндегі PR-мәтіндер аудиторияның назарын көбірек аударатындықтан басылымдар да ондай материалдарды көптеп жариялауға ынталы деуге болады. Яғни негатив мәнді PR-мәтінді көбейткен сайын газет таралымы да, соған сәйкес танымалдығы да арта түседі.

Қазіргі газеттердегі негатив мәндегі PR-мәтіндердің өзін іштей 1) агрессивтік сипаты басым, журналистік этиканы ескермейтін және 2) мақала кейіпкеріне ашық агрессия көрсетпейтін, журналистік этика ережелерін сақтай отырып жазылатын, жағымсыз теріс пікірлерін ашық түрде емес, бейтарап формада беретін мәтіндер деп бөлуге болады.

Көріп отырғанымыздай, бүгінгі баспасөзді Кеңес үкіметі кезіндегі цензуралық БАҚ-тан ерекшелендіретін айрықша белгілердің бірі – осы PR-мәтіндерінің актив қолданылуы. Мұның өзі сөз бостандығы, ой еркіндігі сияқты ұғымдардың қазіргі оқырман үшін үйреншікті қолданыстарға айналғандығын дәлелдейді. Қазіргі қазақ газеттерінің кез келгенінен PR-мәтінді кездестіруге болады, бірақ «Егемен Қазақстандағы» PR-мәтіндер негізінен жағымдылығымен, оң пікірлерге негізделгендігімен сипатталса, «Жас Алаш», «Ақ Жол Қазақстан», «Апта-kz» басылымдарындағы PR-материалдар сынап-мінеуге, объектіге алынған PR-субъектінің кемшіліктерін баса көрсетіп, аудитория алдында беделін түсіруге, ол жайында теріс, жағымсыз көзқарастар қалыптастыруға бағытталатындығы байқалады. Біз мұндай мәтіндерді «саяси ойында» теріс мақсатта қолданылатын тәсіл деп табуды жөн көрдік. Өйткені PR-ақпараттарды теледидар арқылы тарату үшін PR-субъекті эфирден көрсетіліп, PR-ақпарат аудитория алдында негізделіп, дәлелденуі тиіс. Ал қағаз арқылы, жазбаша формада таралатын PR-ақпаратқа мұндай талаптар қойыла бермейді. Мұндағы ақпараттың шынайылығы, растығы фотосурет арқылы ғана дәлелденуі мүмкін, бірақ бұл – міндетті шарт емес. Осы жағдай да PR-ақпаратты тарату үшін ең қолайлы БАҚ түрі ретінде газеттердің таңдалуына себеп болады деп ойлаймыз.

3.3.2 «БАҚ құралдарында PR-ақпаратты тарату тәсілдері (газет мәтініндегі тілдік манипуляция)» атты тармақшада медиа-мәтіндегі тілдік манипуляция тәсілі кеңінен сөз болады. Бұқаралық коммуникацияда алдына қойылған прагматикалық мақсатына жету үшін автордың үнемі жақсы, дұрыс тәсілдерді қолдана бермейтіні байқалады. Яғни адресант аудиторияны өз пікірінің дұрыстығына сендіру үшін оқырманның когнитивтік санасында бұрыннан қалыптасып орныққан ғаламның тілдік бейнесіне белгілі бір өзгерістер енгізуге тырысады. Автор мүддесіне сәйкес қолданылатын осындай тілдік тәсілдерді екі топқа бөліп, оларды:

1. 
   Тілдік амал-тәсілдер;
   
2. 
   Тілдік айла-тәсілдер деп атадық.
   

Қазіргі қоғамымызда манипуляция тәсілі (шындықты бұрмалау) саяси дискурсқа байланысты кеңінен қолданылатынына көз жеткіздік. Әсіресе сайлау қарсаңында және сол науқанның барысында қазақ баспасөзінде сананы бұрмалаудың, яғни когнитивтік сананы түрлі тәсілдермен өзгертуге тырысатын ақпараттардың баспасөзді жаулап алатыны анықталды.

Бір сөзбен айтқанда, адам баласының өзін қоршаған орта туралы ақпаратты табиғи таза күйінде емес, медиа-сүзгіден өткізілген, өңделген, автор көздеген мүдделерге сай құрылған күйде алуы осы бұрмалаудың түрліше тәсілдер арқылы жүзеге асырылуына кеңінен жол ашады. Баспасөз бетіндегі сайлау қарсаңындағы үгіт-насихаттық материалдарда манипуляция вербалды және бейвербалды тәсілдер арқылы кеңінен көрініс табады. Ондағы түрліше амал-тәсілдер жинала келіп индивид санасында когнитивтік қақтығыстың орын алуына әкеледі. Бұл негізінен газет материалдарының әсерін күшейтуге бағытталған тәсіл болып табылады.

Жұмысымызда қазіргі қазақ газеттеріндегі тілдік манипуляция тәсіліне құрылған мәтіндер жан-жақты талданып, оған қатысты мынадай тұжырымдар жасалды: біріншіден, тілдік манипуляция көпшілік көзінен тасалау, беймәлім жағдайда өтетін оқиғаға арналған мәтіндерде кеңінен пайдаланылатыны және оның әсіресе саяси дискурста айрықша көрініс табатыны анықталды; екіншіден, мұндай PR-мәтіндерде адресанттың прагматикалық ұстанымын жүзеге асыратын қарқындандырғыштардың ішінен – сөзойнатым тәсілі кеңінен қолданылатыны байқалды; үшіншіден, тілдік манипуляцияға құрылған PR-мәтіндердің кейіпкерлері көбінесе нақты болмайды, «кейбіреулер», «шенеуніктер», «биліктегілер» түрінде аталатын мұндай Х-субъектілер «Өзім –Өзге» бинарлы концептісінің екінші сыңарының мәнін жан-жақты ашуға бағытталады.

Жұмысымызда қазақ газеттеріндегі билік концептісінің вербалдануы нақты мысалдар түрінде көрініс тапты: «Билік – үлкейткіш шыны... Онда сиқырдың элементі бар», «Билік – орынтақ», «Билік – мемлекет деген алып машинаның тетіктерін іске қосу», «Биліктің бөденесі» (Е.Ертісбаев), «Билік пен оппозиция – Алаш деген арбаның қос тертесі», «Билік бір адамның, оның отбасының және олигархтың қолында», «Билік – ашса алақанында, жұмса жұдырығында ұстау» т.б.

Медиа-мәтінге прагматикалық және когнитивтік талдау жасау барысында бұл екі саланың негізгі ұғымдарын сабақтастықта алып қарастырудың мәні зор. Осылайша зерттеу нәтижесінде газет материалына арқау болатын өзек концептінің құрылымына мәтіннің тақырыптық-мағыналық кескіндемесі (немесе ақпараттық-талдамалық қаңқасы) сай келетіні анықталды. Жұмысымызда бұл сәйкестік мынадай сызба түрінде көрсетілді.

Ю.С.Степанов ұсынған концепті құрылымы	Байланыс	Газет мәтінінің тақырыптық-мағыналық кескіндемесі	Мәтін құрылымы
1. Негізгі қабат		Мәтіннің бастапқы кіріспе бөлігі	Мәтіннің бірінші абзацы
2. Қосымша қабат		Дәйектеуші бөлік	Арадағы бірнеше абзац
		Жинақтаушы бөлік
3. Этимологиялық қабат		Мәтіннің түйіні мен мәре бөлік	Соңғы абзац

Бір ескеретін жайт, осындағы концепті құрылымы тұрақтылығымен сипатталса, мәтіннің ақпараттық-талдамалық қаңқасын құрайтын бөліктер айнымалы, өзгермелі болып келеді. Яғни газет мәтінінің барлық жанрларында концептінің үш қабатты құрылымының көрініс табуы шарт емес. Сондықтан біз ұсынған концептуалдық талдау тәсілін бастапқы – кіріспе, жинақтаушы, дәйектеуші, түйін және мәре бөліктері түгел қамтылған мәтінге қатысты қолдану тиімді болмақ.

Зерттеу жұмысының 3.5 тармағында қазіргі қазақ газеттеріндегі жаңа қолданыстарға семантикалық және прагмапсихолингвистикалық талдау жасалды. Ол үшін студенттер мен әртүрлі информанттар арасында жүргізілген эксперименттік-сауалнама нәтижелері пайдаланылды. Мерзімді баспасөз бетінен жиналған тілдік материалдарды саралай келе жаңа қолданыстарды прагматикалық тұрғыдан, яғни адресатқа түсініктілігі, әсерлілігі жағынан мынадай 3 топқа бөлдік: І. Уәжділігі айқын қолданыстар (жоғарғы топ);

ІІ. Уәжділігі бәсең қолданыстар (аралық топ);

ІІІ. Уәжділігі солғын қолданыстар (төменгі топ).

Тілімізге әртүрлі жолдармен енетін жаңа қолданыстардың тұрақтануында, сөздік қорымызға орнығуында БАҚ-тың атқаратын рөлі зор. Өйткені бұқаралық санада ғаламның медиа бейнесін қалыптастыру үшін қоғамдық-саяси ұғымдарды білдіретін терминологияның маңызы зор десек, баспасөз арқылы таралып, көпшілік назарына ұсынылатын қоғамдық саяси терминдер арқылы социум мүшелері ақиқат болмысты концептуалды деңгейде интерпретациялайды. Осындай коммуникативтік салада жүйелі түрде қайталанып отыратын сөзқолданыстар бірте-бірте контекссіз-ақ түсінілетін танымалдық деңгейге жетеді.

Қазақ газеттеріндегі әсер етудің қосалқы факторларды – Айдар мен тақырыпат 4. 1 «Қазақ газеттеріндегі тақырыпаттық кешеннің прагматикасы» деген тармақта арнайы қарастырылды. Газет – бүгінгі ақиқат заманында толассыз келіп жатқан алуан түрлі мәліметтердің топтамасы емес, тақырыптық, идеологиялық, жанрлық ерекшеліктеріне орай реттеліп, топтастырылып берілетін ақпараттық хабарламалардың күрделі жүйесі ретінде қарастырылуы тиіс. Ол жүйе газеттің бір санында жарияланатын бүкіл материалдың алдымен әртүрлі бағандарға, одан соң айдарларға жіктелуінен көрінеді. Сөйтіп, өзара мазмұндас, объектісі мен көтеретін проблемасы ортақ материалдар газеттің бір бетіне, мүмкіндігінше бір-бірімен қатарластырыла орналастырылады. Мұны бір сөзбен тақырыпаттық кешен деп атауға болады. Осы кешен өз ішінен айдар және тақырыпат (заголовок) деп бөлінеді. Осындағы айдарлар газеттің ішкі құрылымындағы басты константалар болып табылады. Олар бағанда бірнеше (тұрақты шамалар) газет типіне ортақ және жекелеген басылымдарға тән спецификалық ақпараттарды танытады [21]. Зерттеушілер айдарды газеттегі тақырыптық бөлімдердің және бағыттардың атауы, тақырыпат түрі, кейде материал жанрының көрсеткіші ретінде сипаттайды.

Газеттегі тақырыпаттық кешен құрамына кіре отырып айдар тұтас басылымның моделіне тән типтерді қалыптастырушы қызметін атқарады. Жалпы айдарлар атауынан басылымның типологиялық өзіндік ерекшелігі, хабарламаларды іріктеу стилі, газеттегі стилистиканың доминантасы мен идеялық позициясы көрініс табады.

Газет материалдарының әртүрлі айдарларға топтастырыла ұсынылуы бір жағынан, редакция жұмысын жеңілдетсе, екінші жағынан, адресат мүддесін көздейтін қадам десек болады. Өйткені, кез келген оқырман қолына тиген газетке алдымен көз жүгіртіп шығады. Осындайда үлкен әріптермен, түрліше формада, мәтіннен оқшау, ықшам түрде берілген айдардың реципиент көзіне бірден түсетіні сөзсіз. Айдар атауы арқылы ондағы материалдардың тақырыптық мазмұнынан да біршама хабардар болатын оқырман осы мәтінді өзі үшін аса пайдалы немесе қызықты, қажетті деп белгілеуіне себеп болады. Яғни айдар біріншіден, атауыштық, тақырыптық, екіншіден, ақпараттық, үшіншіден, жарнамалық қызметтерді қатар атқаратын прагматикалық маркер болып табалады. Сонымен айдарды міндетті түрде тақырыпатпен қатар қолданылатын тұтастықтың бір бөлігі деп тануға болады. Соған сәйкес тақырыпат пен айдардың атқаратын қызметтері бірдей деуге негіз бар.