Әубәкір Зәмзәгүл Молдыраманқызы ХХ ғасыр басындағЫ Қазақ
жүктеу/скачать 0.87 Mb. Pdf көрінісі
|
| К І Р І С П Е
ХХ ғасырдағы қазақ романы - әдебиетіміздің үлкен табысы, классикалық үлгідегі шынайы көркем туындылар. Әдебиеттің негізгі басты объектісі – адам. Сондықтан әдебиет кезеңдерінің дамуы - адамның психологиялық көркем толысуы деуге болады. Бұл тұрғыдан алғанда, көркем шығарманың қай түрі болса да, адамның іс-әрекетінің себеп-салдарын, сезім дүниесін өрбітеді, жан дүниесінің құбылыста- рын көркем сөз құдіретімен өрнектеп, кейіпкердің өз заманына сай жай-күйін көрсетеді. Сыншы С.Қирабаев тарих пен әдебиеттің сабақ- тастығы жайлы «Көне замандардан бері әдебиет өзінің материа- лын тарихтан алып, оны көркем суретке айналдырып, өсіп, жетіліп келеді. Әдебиет өзінің зерттеу объектісі – адамды белгілі дәуір- де, тарихи ортада алып суреттеу арқылы сол кезеңнің шындығын да, бейнесін де ашады. Адам тағдыры арқылы тарихи ой-сана- ның қалыптасуын көрсетіп, оқырманға өмір танытады, оны тәр- биелейді, адамгершілікке баулиды, тарихтың біз үшін эстетика- лық сабағы да осында» - десе [1, 21], ғалым Р.Нұрғали ХХ ғасырда- ғы қазақ әдебиетінің қазақ қоғамындағы рухани құндылы- ғы, шынайлығы тұрғысында «Саясаттан қашу, тоталитаризм құрығы- нан құтылу үшін қаламгерлер шыншыл сөз өткізудің сан алуан тәсілін тапты: бүгінгі тақырыптардан кетіп, тарих қойнауына сүңгіді: астарлы емеурін ой айту амалдарын меңгерді: сөз өнерінің табиғатына жат сарындардан безді. Көкейкесті сырларды бейнелі, суретті, иша- ра сырлы сөзбен айта білген үздік шығармалар халық махаббаты- на бөленді, ұлттың рухани игілігіне айналды: еліміздің тұрмыс- салтын, тарихын, мінез-құлқын өзге жұрттарға таныстырды», - деп пайымдау жасады [2, 8]. Роман – дүние жүзі әдебиетінде де жоғары бағаланатын күрделі жанр. Өмір құбылыстарын кеңінен көрсететін, қым-қиғаш әлеуметтік оқиғаларды адам тағдырымен байланыстыра суреттейтін роман – әде- биеттің нағыз шыңы, ең жоғарғы түрі. Роман жанры батыс елдерінде ХІХ ғасырда биік шыңға көтерілген еді. ХХ ғасырда қазақ романы қалай қалыптасты, қалай дамыды? Реалистік роман жанрының мүмкіндігі де мол, стиль байлығы жөні- нен де прозаның ең бір шоқтығы биік, күрделі түрі деуге болады. Ол өлеңге қарама-қарсы емес. Бірақ роман жанрында өлең фрагменттері де, тіпті өлеңмен жазылған роман да болады. Мысалы: А. С. Пушкин 4 «Евгений Онегин», С.Торайғыровтың «Қамар сұлуы», «Кім жазық- ты?» атты шығыармалары осыған дәлел емес пе?! Қазақ романы тақыр жерде, бір күнде пайда болған жоқ. Ол халықтың баяндау, әңгімелеу дәстүрінің бай үлгілері негізінде қалып- тасқан. Ел өмірінің шынайы суреттерін бейнелеп, қоғамның әлеу- меттік өмірінің әр қырынан сыр шертетін бұл шығармалар, әдебиет тарихынан лайықты орын алған туындылар деуге әбден негіз бар. М. Дулатовтың «Бақытсыз Жамал» (1910), Ж. Аймауытовтың «Қартқожа», «Ақбілек» (1926-1928 ж.ж.) романдары – осы жанрдың жарқын үлгісі. Әдебиетіміздің кейінгі дәуірлердегі өркендеуіне жол көрсеткен, көркем прозаның дамуына өз дәрежесінде ықпал жасай білген, халықтың мәдени өміріндегі оң өзгерістердің алдыңғы са- пында болған қаламгерлер шығармашылығының маңызы өте зор болды. ХХ ғасырдың 20-жылдарында бүтін бір қазақ ұрпағының руха- ни, әдеби шамшырағы Абай еді. М. Дулатов, Ш. Құдайбердиев, М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов, М.Әуезов шығармалары – нағыз класикалық әдебиет туындылары: жекелей ерекшеліктері, стилі, көркемдік жағынан бір-біріне ұқсамай- тын, хас шебердің қолынан шыққандай ерекше дүниелер. Әдебиеті- міздің саны емес, сапасы жағынан жаңа белеске көтерілген кезеңі еді. Адам жаны, оның арман-мүддесі, не үшін өмір кешті, неден қиналды, неге ұмтылды, кейіпкердің іс-әрекеті неге солай болды, не сезінді, қандай күйді кешті деген сансыз сұрақтарға жауап берген осы шығармалар арада жылдар өтіп халқымен қайта қауышты. Бұл –қайта оралған әдебиет. Бұл - шыншылдығымен, сыршылдығымен, сөз кестесінің әсемдігімен, көркем бояуымен сәтті шыққан дүниелер. Көркемдік стильдік ерекшелігімен, сөзімен ғана есте қалмайды, адами құндылықтардың мәселесімен есте қалады, бағасы да сонымен өлшенеді. Қайта оралған жазушылардың стилі де бір күнде пайда болған жоқ. Қазақ прозасының жанрлық және стильдік дамуы ғасырлар бойы дайындалған, сұрыпталған, яғни бұдан бұрынғы қазақ эпостық жанрының дамуымен байланыста қалыптасқан. ХХ ғасырдағы қазақ прозасын жаңа белеске көтерген қаламгер Ж. Аймауытов шығарма- шылығы әдебиетіміздегі психологиялық роман жанрының бастапқы үлгілерінің негізін қалайды. Ғасыр басындағы шиеленісті күрделі оқиғаларды игеруге тал- пыныс жасаған роман - ұлт-азаттық көтерілістің қазақ даласын дүр 5 сілкіндіруін ғана емес, халықтың рухани дүниесінің жаңғыруын бей- нелеген шығарма. Жаңа заманның жаңа кейіпкерлерін бейнелеуде роман жанры- ның мол мүмкіндіктері бар еді. «Қазіргі қазақ әдебиеті» оқу құралында бағдарлама бойынша студенттерге өтілетін ақын-жазушылар шығармаларына тоқталуды мақсат еттік. Бұл еңбекте М.Жұмабаевтың табиғат лирикасы, поэ- малары, Ж.Аймауытовтың «Ақбілек», «Қартқожа» романдары, Б.Майлиннің «Қара шелек» әңгімесі идеялық-көркемдік жағынан қа- растырылды. Кеңес дәуірі кезіндегі шығармаларға бүгінгі көзқа- распен қайта баға беру, образдардың сомдалу ерекшеліктері, орыс әдебиеті шығармаларымен салыстыру жасау, жазушылық шеберлік, оның ішінде детальдарға, астарлы сөздерге көңіл аудару мәселелері сөз болады. ХХ ғасырдың басынан бергі әр түрлі сын, зерттеулерге де орын берілді. жүктеу/скачать 0.87 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|