Фгос буенча метапредмет дәрес. А. Гыйләҗевнеӊ «Өч аршын җир» әсәренә мифопоэтик анализ

Муниципаль гомуми белем бирү учреждениесе

«Инглиз телен тирәнтен өйрәтүче

Мәләкәс гомуми урта белем бирү мәктәбе»

Тукай районы Мәләкәс урта

мәктәбенең татар теле һәм

әдәбияты укытучысы

Умнова Лилия Ивановна.

2012 ел

Тукай районы Мәләкәс урта

мәктәбенең татар теле һәм

әдәбияты укытучысы

Умнова Лилия Ивановна.

тел-89061249647 e-mail lili-umnova@mail.ru

Әдәбиятны метапредмет технологиясе белән укыту баланың дөньяны кузаллавын формалаштыра. Нинди кыйммәтләрне сайларга. Кемгә ышанырга- боларның барысы алдында югалып кала. Әсәр зенчәлекләрен традицион анализлау гына әлеге проблемаларны чишми. Метапредмет технология ярдәмендә укучы әсәргә анализ барышында төп төшенчәләрне- ярату, яшә мәгънәсе, намус төшенчәләрен аерып чыгаралар. Мәсәлән А. Гыйләевнең «Өч аршын җир» әсәрендә дә укучылар мифопоэтик образлар турында гына сөйләшмиләр, ә барыннан да элек гомумкешелек кыйммәтләрен дә аерып чыгаралар.

Укучы эшчәнлеге аңа белем биругә генә нигезләнми ,ә алган белемнәрне куллану юлларын крсәтүгә корыла.

Дәреснең структур элементлары:

• 
  Мобилизацияләүче этап: – актив акыл эшчәнлеген кузгата
  
• 
  Максат кую–укучылар тарафыннан максатны билгеләу: (искә төшеру- яңаны белу- кулана белу (вспомнить – узнать – уметь.)
  
• 
  Коммуникация.
  
• 
  Yзара тикшеру hәм рефлексия
  

Метапредмет дәресләрдә алган белемнәр- универсаль. Алар теория категориясеннән практикага күчәләр. А. Гыйләҗевнеӊ «Өч аршы җир » әсәреннә мифопоэтик анализ ясау барышында предметара бәйләнеш кенә килеп чымый, ә балалар яшәеш кануннарын да төшенәләр: туган җир, намус вөҗдан җавплылык һ.б.кебек изге әберләрне детальләп чагыштыралар.

Бу дәресне метапредмет дәресләргә нигезләнеп укытуныӊ максаты- әдәби әсәрне анализ ярдәмендә тикшереп, аныӊ мәгънәсен тулы аӊлау сәләте формалаштыру гына түгел, ә баланы уйларга, үз фикерен дәлилләргә өйрәтеп, туган нәтиҗәне үз тормыш тәҗрибәсе итеп алуда да. . Аналитик эш ярдәмендә укучыга әдәби әсрне тикшерү юлларын күрсәтү, әдәби әсәр мәгънәсенеӊ чикләрен тоярга ярдәм итү- бүгенге көн таләбе. Дәрес укучыга әдәбият белеменеӊ төп юнәленшләренеӊ берсе- мифопоэтик анализ хакында мәгълүмат бирә һәм әдәби текст белән эшләгәндә бу методны файдалану мөмкинлеләрен күрсәтә.

Китерелгән дәрес ике өлештән тора. Беренче өлештә укучылар теоретик материал белән танышалар. Икенче өлештә беренче өлештәге алгортм нигезендә А. Гыйләҗевнеӊ «Өч аршы җир» әсәреннән мифопоэтик моментларны табып, аларны анализлыйлар. Тапкан мифопоэтик катламнарны берләштереп, аларныӊ үзенчәлекләрен ачалар.

Дәрес барышында укучылар анализ- синтез, гомумиләштерү, абстракция аламнарын файдаланалар. Фикерләрен аргументлаштырып, нәтиҗәләр чыгаралар.

Дәрес алгоритмы: 1өлеш-теоретик өлеш. Мифопоэтиканыӊ нигезе һәм архетиплар белән танышу.

Мифопоэтик анализ үзенчәлекләре:

• 
  Әсәрдәге мифологик катламны барлау;
  

• 
  Авторныӊ шәхси күзаллавын ачыклау.
  

Гыйләҗев А. Сайланма әсәрләр җыентыгы

Заhидуллина Д.Ф. Әдәби әсәр. Өйрәнәбез hәм анализ ясыйбыз / Казан/ Мәгариф, 2007 ел

Заhидуллина Д.Ф. Татар әдәбияты. Теория. Тарих / Казан/ Мәгариф, 2004 ел

Тукай районы Мәләкәс урта

мәктәбенең татар теле һәм

әдәбияты укытучысы

Умнова Лилия Ивановна.

Бу дәрес 11 класста, А. Гыйләҗев иҗатын өйрәнгәндә, бәйләнешле сөйләм үстерү дәресе кысаларында үткәрелә. Әдәби әсәр белән укучылар өйдә таныша.

1 Танып белү эшчәнлеге:

• 
  Әсәр өстендә эшләргә өйрәтү;
  
• 
  Мифопоэтик анализ үзенчәлекләрен аӊлату;
  
• 
  Төп төшенчәләр - архетип, мифопоэтик катлам, хронотоп;
  
• 
  Лексик сүз байлыгын арттыру.
  

• 
  Укучыларга әсәрнеӊ яшерен катламнарын таптыру;
  
• 
  Әсәрнеӊ структурасын күрсәтү;
  
• 
  Әсәргә мифопоэтик анализ ясарга өйрәтү.
  

• 
  Инфармацион:
  

-А. Гыйләҗевнеӊ «Өч аршын җир» әсәренә мифопоэтик анализ ясату

• 
  Коммуникатив:
  

-Янәшәдәгеләрне тыӊларга һәм ишетергә күнекткрү.

• 
  Социаль компетенцияләр:
  

Тарих җилләренеӊ кай якка исүенә карамастан, туган җирнеӊ изге төшенчә икәнлеген төшендерү; җаваплылык хисе тәрбияләу.

Элек-электән үк борынгы бабаларыбыз балаларын яхшы гамәлләр генә кыларга, өлкәннәрне хөрмәт итәргә өйрәткән. Алар бер-берсенә күңел җылысын кызганмыйча, үзара ярдәмләшеп, тату гомер иткәннәр. Әйдәгез әле, без дә бер - берегезгә күңел җылысы - елмаю бүләк итик.

Әдәби әсәргә hәр укучының үз шәхси- субъектив карашы туу табигый. Һәр әсәрне укыгач, анализ ярдәмендә тикшерү бурычы куела.

Әдәбият фәне үсеше дәвамында төрле гыйльми юнәлешләр hәм мәктәпләр барлыкка килгән, алар әдәбиятны hәм әдәби әсәрне билгеле бер теоретик караш ноктасыннан тикшергәннәр. Әлеге әдәби әсәр анализы алымнарыннан без мифопоэтик анализ методына тукталырбыз.

Сез дәрестә түбәндәгеләрне истә калдырырга тиеш:

• 
  Нәрсә ул мифопоэтика, хронотоп, архетип;
  
• 
  А. Гыйләҗевнеӊ «Өч аршын » әсәрендәге мифопоэтик чараларны билгеләргә;
  
• 
  Мифопоэтик чаралар аша авторныӊ шәхси күзаллавын табарга;
  
• 
  Автор кузаллавын үзегезнеке белән чагыштырырга;
  

Кѳнбатыш әдәбият белемендә 20 гасырныӊ икенче яртысында формалашкан фәнни юнәлешнеӊ – мифопоэтиканыӊ нигезендә әһәмиятле күренеш дип мифны санау ята.

Россиядә мифологик мәктәп барлыкка килү һәм үсү татар фольклорын ѳйрәнүгә уӊай йогынты ясый. Ш. Мәрҗәнинеӊ татар риваятьләренә игътибар итүе мәгълүм. Шулай ук бу эштә К. Насыйри да активлык күрсәтә.

Аерым алганда мифопоэтиканыӊ, теоретик нигезен К.Г. Юнгныӊ архетиплар теориясе тәшкил итә.

• 
  архетиплар- әдәбиятта кабатланып торучы образлар. Галимнәр фикеренчә, мондый образлар борынгы кешеләрнең психологик тәҗрибәсе нәтиҗәсе булган кеше моделен тергезәләр.
  

• 
  Н Гыйматдинова «Ак торна каргышы»-Сара, «Сәвилә»-Сәвилә, «Китәм димә»-Камилла, «Каракош»;
  
• 
  Зифа Кадырова «Сагынырсыӊ мин булмам»-Сөмбел, «Язмыш сынавы»-Әлфия, «Көтеп узган гомер»;
  
• 
  Фоат Садриев «Таӊ җиле»-Нуриәсма;
  
• 
  Һ Такташ «Җир уллары», «Газраиллар»;
  
• 
  Михаил Булгаков «Мастер и Маргарита»;
  
• 
  Куприн «Олеся», «Гранатовый браслет» һ.б.
  

2. 
   Максат кую–укучылар тарафыннан максатны билгеләү: (искә төшерү- яңаны белү- куллана белу (вспомнить – узнать – уметь.)
   

• 
  Без бу дәрестә А. Гыйләҗевнең «Өч аршын җир» әсәренең мифопоэтик катламнарын барлап чыккач, нәтиҗәне тормыш тәҗрибәсе итеп алырга тиеш.
  

• 
  Әсәрдәге мифологик катламны барлый
  

• 
  Авторныӊ шәхси күзаллавын, кеше аӊыныӊ универсаль, һәрчак хәрәкәттәге үзенчәлекләрен беренче планга чыгуын ачыклый.
  

К. Юнг сала;

Мөһим момент- миф, аныӊ нигезендә архетиплар хронотоп һәм символлар ята.

Хронотоп , архетиплар, пезаж һәм тылсым аша әсәрнеӊ төп идеясенә килү.

• 
  Сюжет- вакыйгалар агышы;
  
• 
  Кертелгән эпизодлар- вакыйгага бәйле искә тѳшерелгән хәлләр;
  
• 
  Вакыт һәм урын тәӊгәллеге
  
• 
  Пейзаж- геройны әйләндереп алган физик дѳнья чагылышы;
  
• 
  Мифопоэтик образлар
  
• 
  Эчке мәгънә
  

1. 
   Әсәр язылуга алшартларны барлап чыгу:
   

1. 
   а) А. Гыйләҗевнең үзенең дә сталинизм чорында рухи кимсетүләр кичерүе;
   

в) Шәхеснеӊ физик һәм әхлак ягыннан мәсхәрләнүе.

• 
  Сюжет нигезен әйләнеп кайту ситуациясе хасил итә. Ике көн эчендә барган вакыйгалар поездда туган якларына кайтып килүче хатынныӊ хәле начарлану, аны станциядә төшереп калдыру, хатынныӊ больницада вафат булуы һәм, аныӊ васыятен үтәп, ирнеӊ мәетне туган авылына кайтарып җирләве кебек бара.
  

-юк

Әсәрдә төп сюжет сызыгы бу түгел. Төп сызык искә төшерү рәвешендә үткәнгә , яшьлегендә тарихи вакыйгалар аркасында хата ясаган кешенеӊ хатасын тануы- үзгәрүе – гафу соравы- тәүбә итеп, яӊа тормыш башлавы төсен ала. Әмма геройныӊ дөрес юлга басуы хатыны- Шәмсегаянныӊ тормышы хисабыннан була. (Бер укучы Мирвәлинеӊ үткәне турында сөйли)

- Төенләнеш: Авыр хәлдәге Шәмсегаян ире белән бергә поезддан тѳшеп, ат арбасында больницага юнәләләр. Озак та үтми, Шәмсегаян үлә.

- Вакыйгалар үстерелеше: арбада кайткандагы сөйләшү, узган гомер;

- Кульминацион нокта: Мирвәли өч аршын җир сорый.

- Чишелеш: авылдашларының ризалыгы. Кадерле ул туган җир.

Вакыйгалар кайда бара?

• 
  Юл мотивы тирәсендә җыела.
  
• 
  Мирвәли Шәмсегаянныӊ васыятен үтәр ѳчен 58 км юл уза.
  

• 
  Бу ѳлештә хикәяләү геройныӊ эчке монологы тѳсендә бирелә. Ул үткәннәрне хәтергә тѳшерү , бәяләү кебек үрелеп бара.
  

• 
  Ул үткәненнән курка.
  

Кемдер алдында гына түгел, вөҗданы алдында гаебе зур. Чөки ул 30 ел буе начарлык кына эшләп йөри.

• 
  Җен -пәриләр мотивы . Әсәрдә берничә урында күренә. (Бу өлешләр укып үтелә)
  
• 
  Курку (кайтудан, үз- үзеннән, үткән гомереннән- күләгәсеннән )
  

Бу төшенчә күбрәк Мирвәлинеӊ Карачурага кайтып барган вакытта калкып чыга. Ул башкаларга явызлык эшләргә ярамый дигән канун тирәсенә җыела. Малларына зыян салып Мирвәли кешелеклелек чиген атлап чыга. Шуӊа күрә намус хөкемен тоеп яши.

• 
  Кара гынай урман, караӊгы төн…
  

Мирвәли тормышына һәм гомумән кеше тормышына, язмышына ишарә ясый, төп идея белән кисешә. Туган җиргә, якыннарыӊа нәселеӊә таянып, тормыш авырлыкларын, сынауларын кичеп чыгарга була, дип белдерә.

• 
  Югалттым мин сәгать чылбырым
  

Ә икенче җырында Мирвәлинеӊ шәхси хата- югалтуларына ишарә ясый.

Бу җыры белән ирнеӊ үзе өчен иӊ кадерле нәрсәләрен югалтуы, бәхетсез гомер кичерүен тагын бер кат искәртә.

Мирвәли тормышында байлыкка омтылдымы?

Юк, ул үзе белән санашуларын гына тели. “ Аныӊ үзе белән ачыктан –ачык сөйләшергә кирәк дип тә тапмаганнар, Ничек бары да хуҗадан башка хәл иткәннәр.Аныӊ башында усал уйлар кайнады: киӊәшмичә, сорашмыйча эшләгәннәр. Кеше түгелме әллә Мирвәли.

Мирвәлигә авылдашлары кичерүе генә түгел, ә үзе алдында йѳзе аклану , намусы чистару , үзен- үзе кичерү дә кирәк. Адашы Мирвәли белән сөйләшүдән соӊ Мирвәли үзенеӊ гаебен аӊлый. Автор моны Мирвәли авызыннан: « Гаебе зур Мирвәлинеӊ , моннан китү ул гаепне тагын да зурайту, үстерү генә булачак…»,- дип белдерә

Сайлау алдына куела.

• 
  Табигать стихиясе.(Җир һәм су , әйтерсеӊ лә, геройга үз күләгәсен җиӊәргә ярдәм итәләр. Мирвәли Шәмсегаянныӊ васыятен үтәргә кирәк дигән карарга килә.)
  

• 
  Гафу сорау мотивы –кара яктан котылу буларак кабул ителә. (Гафу сорау, тәүбә итү герой күӊелендә булган барлык караӊгы, кара яктан котылу кебек аӊланыла. Күләгәсен тулысынча җиӊү ѳчен авылдашларыныӊ кичерүе кирәк аӊа.)
  

• 
  Мирвәли башта нигезен күз алдыннан кичерә «Бүген ул үзе туып-үскән нигез яныннан үтеп ките. Нигез буш.»;
  
• 
  авылны, аныӊ үткәнен, нәселен ( Монда аныӊ ерак бабалары туган. Авылныӊ нигезен салган кара Чура үзе дә аныӊ ерак бабасыдыр әле…. Бу зиратта аныӊ әтисе ята, әнкәсе…);
  

• 
  Нигезе
  
• 
  Ѳч кое
  
• 
  Авыл зираты
  

• 
  Мирвәлине балалык дусты адашы- Мирвәлинеӊ хѳкем итүе очраклы түгел. Ул гади авылдаш кына түгел , ул- Мирвәлинеӊ намусы, вѳҗданы. Мирвәли – адашы аӊа («Еллар буе кара тир түгеп эшләп берни алмаган чакларыбызда безне кимсетмәделәрме? Әрнемәдекме?.. Тик туган җиребезне каһәрләп мөртәткә әйләнеп чыгып качмадык!»,-дип белдерә)
  

Тѳп геройныӊ караш ноктасы «Өч аршын җир» гыйбарәсенә таяна.

Ул кешенеӊ җир тормышы чикләнгәнлеккә, адәм баласы кем генә булмасын, үз гомерендә ни генә кылмасын, соӊгы сыеныр урыны җир икәнлеккә ишарә бирә. Илдә нинди генә җилләр иссә дә, кешенеӊ туган җирен каһәрләргә хакы юк икәнлеген белдерә.

Әсәрдә ачкыч сүз кайда?

Качып яшәп, бер ел үткәч, ирен авылга озатканда, автор Шәмсегаян авызыннан- «Туган җиреӊнән олы була алмассыӊ », дип әйттерә. Һәм бу сүзләр әсәрнеӊ ачкыч сүзе булып тора да инде.

• 
  Без әйттек мифопоэтик анализ язучыныӊ дөньяны шәхси күзаллавын ассызыклый дидек.
  

• 
  Авторныӊ герой адашы- Мирвәли позициясендә торуы ачык күренә. Кешенеӊ җир тормышы , эш- гамәлләре аша аныӊ ѳч аршын җиргә хокукы, бармы- юкмы икәнлеге тәгаенләнә.
  

Яшәү фәлсәфәсе

• 
  Туган җирнеӊ һәр кеше ѳчен изге урын булуы .
  

Әсәрнеӊ исемендә. Авылда калырга карар кылган Мирвәли авылдашларыннан өч аршын җир сорый.

Автор укучыга үзенеӊ фикерләрен архетип образлар аша күрсәтә.

• 
  Ата- ана каргышы;
  
• 
  Күләгә архетибы Мирвәлинеӊ яшерен якларын күрсәтә.
  

• 
  Шәмсегаян- хатын- татар хатын- кызларыныӊ корбанчылык архетибы.
  
• 
  Мирвәли- көчле , горур, буйсынмас ир архетибы
  

• 
  Үткән белән бүгенгенеӊ бер ноктада кисешүе.(Шәмсегаянныӊ үлеме герой аӊында үзенчәлекле борылыш ясый.)
  

• 
  Больница белән Карачура арасы 58 км;
  
• 
  Шәмсегаянга 58 яшь;
  
• 
  Мирвәлигә 58 яшь.
  

1 көн – 58 еллык гомерне искә төшерә кайтканда;

30 еллык читтәге гомер – бәгырен өзгәли.

Юл нәрсә ул?

Юл - кеше гомере ул. (метафорик мәгънә)

Символика кайда күренә

• 
  Ут символикасы (тәмугъ уты тѳсендә) – герой туган авылын яндыру теләге белән кайта.
  
• 
  Шәл- күӊел җылысы символы (Алар авылдан качкан төнне Шәмсегаянныӊ Мирвәлигә шәлен салып бирүе, салкын вокзалда җылы биргән бу шәл әсәрдә күӊел җылысына янәшәлек бирелә.)
  
• 
  Ак пәрдә (Мирвәли ак пәрдәне ерта….)
  
• 
  Дәү наратка, сыенып үскән каен ….
  

• 
  Әсәр буеннан буена искә төшерү, Мирвәлинеӊ үз эчендә казынуы буларак бара Геройларның һәрберсе фәлсәфи-психологик бәйләнеш барлыкка китерәләр. Мирвәлинең эчке каршылыгын ачыкларга булышалар.
  

• 
  Геройныӊ пространстводагы хәрәкәтенә , юлына рухи юл тәӊгәл килә. Хатасын тануы- үзгәрүе – гафу соравы- тәүбә итеп, яӊа тормыш башлавы - әлеге үзгәрешләрне Мирвәлидәге эче каршылык хәрәкәткә китерә: Карачурадагы авылдашларын гаепле санаудан- үзенеӊ хатасын тануга алып килә.
  

• 
  Тәүбәгә килү;
  
• 
  Гафу итү.
  

• 
  Нәтиҗәдә авылдашлары Мирвәлине гафу итә . Мирвәли образы Изге китаплардагы адашкан егет хакындагы сюжет белән тәӊгәллегенә ишарә ясый.
  

2. 
   Узара тикшеру hәм рефлексия
   

• 
  А. Гыйләҗевнеӊ «Өч аршын җир» әсәре кешегә сикәлтәле сынаулы тормыш юлында туган җир, нәсел, аныӊ тарихы, кавем- кардәшләр кебек гомумкешелек кыйммәтләре генә кешегә дөрес юл күрсәтә ала.
  
• 
  Автор кеше иҗтимагый хәлләргә карап түгел , ә кешелек кануннарына буйсынып яшәргә тиеш дигән фикерне ассызыклый.
  

• 
  Ул чорга бүгенге көн күзлегеннән бәя бирергә мөмкинлек бирә
  
• 
  Дөрес яшибезме уйландыра
  
• 
  Туган җирнеӊ олы икәнлеген төшенднрә.
  
• 
  Изге төшенчәләрне кадерләргә өйрәтә. Һ.б.
  

Гыйләҗев А. Сайланма әсәрләр җыентыгы