География және туризм кафедрасы геология 5В060900 «География» мамандығы студенттеріне арналған зертханалық практикум Павлодар Кереку 2012
) химикаттардың тысталған оруына, жақсы және бір мағынада оқилатын этикеткаларына назар аудару, шыны бұйымдары мен ыдыспен істегенде абай болу тиісті
жүктеу/скачать 1.03 Mb.
|
4) химикаттардың тысталған оруына, жақсы және бір мағынада оқилатын этикеткаларына назар аудару, шыны бұйымдары мен ыдыспен істегенде абай болу тиісті.Тапсырма Жер дамуының бір кезеңіне сипаттама беріңіз Жұмыстың барысы 1 Оқулықтарды, геологиялық карталар мен басым құрылымдар атласын қолданып, 7.1–кесте түрінде Жердің дамуындағы негізгі оқиғаларға сипаттама беріңіз 2 Кезеңдердің тізімі: 1) кембрий; 2) ордовик; 3) силур; 4) девон; 5) тас көмір; 6) пермь; 7) триас; 8) юра; 9) бор; 10) палеоген. 7.1-Кесте – Геологиялық кезеңіндегі негізгі оқиғалар
Құралдар мен жабдықтар 1 Жетекші өсімдіктер мен жануарлар атласы 2 Геохронологиялық кесте Бақылау сұрақтары 1. Палеотектоника түсінігі нені білдіреді? 2. Палеоклимат ұғымы нені білдіреді? 3. Карбондағы шөгінділердің жиналуының ерекшеліктерін атаңыз. 4.Төрттік кезеңдегі шөгінділердің жиналуының ерекшеліктерін көрсетіңіз. 5. Силур кезеңінде өсімдіктер мен жануарлардың негізгі жетекші түрлерін атаңыз 6. Мезозойдағы өсімдіктер мен жануарлардың негізгі жетекші түрлерін атаңыз. 7. Неогендегі өсімдіктер мен жануарлардың негізгі жетекші түрлерін атаңыз.
Студенттерге геологиялық карталар мен бағаналар туралы негізгі түсініктер мен білімдерді беру, геологиялық қима құрастыруға үйрету 1-тапсырма 8.1–кестедегі мәліметтерді қолданып, «Қаздың қайтуы» атты палеонтологиялық ескерткіш ауданының геологиялық қимасын құрастыру 8.1-кесте – Ертіс өзенінің оң жағалауының геологиялық қимасы
2-тапсырма Геологиялық картаны қолданып, геологиялық қима құрастырыңыз 
8.1-сурет – Геологиялық сызба АБ бағыты бойынша геологиялық қима 1см - 250м 
S ■ М: көлденең1:25000 тік V-10000 8.2-сурет – Геологиялық қима Құралдар мен жабдықтар 1 8.1-кестеciнің ақпараттары 2 Геологиялық карталар мен қималар 3 Карталардың аңызы
2. Әктастар, саздар, құмдар, гравелиттер карталарда қандай шартты белгілермен көрсетіледі? 3. Шымтезек, лёсс, лёсс тәрізді саздақ, мореналық саздақ, тасмалта карталарда қандай шартты белгілермен көрсетіледі? 4. Доломит пен мергель карталарда қандай шартты белгілермен көрсетіледі? 5. «Ашылымның сипаттамасы», «Маршрут бойынша жалпы геологиялық қима құрастыру» ұғымдары нені қамтиды? 6. Тектоникалық карта геологиялық картадан немен ерекшеленеді? 7. Этикеткалар не үшін қолданылады?
А қосымша (анықтамалық) Минералдар айырғышы Минералдар айырғышы кең таралған және өнеркәсіптік жағынан маңызды минералдарды оларды физикалық қасиеттеріне: жылтырлығына, қаттылығына, түсіне, жұқпа түсіне т.б. қарап анықтауға арналған. Минералдар екі топқа бөлінген: жылтырлығы металдық және бейметалдық минералдар. Жылтырлығы жартылай металдық минералдар екі топқа да енгізілген. Әр бір топта минералдар түсіне, жұқпа түсі мен қаттылығына қарай жіктелген. Әр бір топшада минералдар үлес салмағының ұлғаю ретімен (төменгі көрсеткіштен жоғарғысына) орналасқан. Айырғышта төмендегі қысқартулар қолданылады: қат. – қаттылығы, ү.с. – үлесті салмағы, жымд. – жымдастығы. Минералды анықтау төменде келтірілген тәсіл арқылы жүзеге асырылады. Мысалы, халькопиритті анықтау қажет. Осы минералдың жылтырлығы металдық, бұл оны А тобында іздеу керек деген сөз. Минерал сары немесе латун түсті сары болу мүмкін. Ізінше, оны жұқпа түсі қара және қаттылығы 3-тен аспайтын минералдардың үшінші немесе төртінші тобынан іздеу керек. Минералдарды анықтау тәсілі А.1-кесте – А – тобындағы жылтырлығы металдық минералдар
А.2-кесте – Б – тобындағы жылтырлығы бейметалдық минералдар
А–тобындағы жылтырлығы металдық минералдар 1 Күңгірт-сұр немесе қара түсті минералдар Жұқпа түсі ақ, сұр, жасыл, қызыл, қоңыр, сары Қаттылығы 1–3 Гематит Fe2O3. Қат. 1–3. Ү.с. 5,2. Жымд. байқалмайды. Түсі болатты-сұр, қара Жұқпа түсі шиелі-қызыл. Дәнді, қабыршақты, парақты және кристалдық массаларын құрайды. Күміс Ag. Қат. 2,5–3. Ү.с. 10–11, Жымд. байқалмайды. Түсі – күмісті-ақ, күңгірт-сұр, қара (тотыққанда ) Қаттылығы 3–6 Вольфрамит (Mn, Fe)WO4. Жымд. анық. Қат. 4,5–5,5. Ү.с. 6,7–7,5. Түсі қоңыр-қара. Жұқпа түсі қоңыр-қара (ферберит), сары, ақшыл-қоңыр (гюбнерит). Қалыңкестелі, призмалық кристалдар. Гётит FeOOH. Қат. 5,5–6 (гидрогётитте 1–5,5). Ү.с. 4,2. Жымд. анық. Түсі күңгірт-қоңыр, қара, жосалы-сары. Жұқпа түсі құба. Бүтін, кеуекті, борпылдақ массалар. Кристалдары тікенекті. Авгит. Қат. 5–6,5. Ү.с. 3,2–3,5. Жымд. орташа. Түсі қара, құба, жасыл. Қысқакестелі, кестелі кристалдар. Түтас түйірлі массалар. Ильменит FeTiO3. Қат. 5–6. Ү.с. 4,6–4,8. Жымд. өте анық. Түсі темірлі-қара. Жұқпа түсі қара, қоңыр-қара. Хромит FeCr2O4. Қат. 5,5–7,5. Ү.с. 4,2–5,0. Жымд. байқалмайды. Түсі қара. Жұқпа түсі құба. Кіріктірмелері кездесетін түйірлі массалар. Гематит Fe2O3. Қат. 5–6. Ү.с. 5,2. Жымд. байқалмайды. Түсі болатты-сұр, қара жұқпа түсі шиелі-қызыл. Түйірлі, қабыршақты, парақты және кристалдық массалар. Қаттылығы 6-дан аса Рутил TiO2. Қат. 6–6,5. Ү.с. 4,2–4,4. Жымд. анық. Түсі қызыл-қоңыр, құба, сары, қара. Түйірлі агрегаттар, кристалдары призмалық, бағаналы, тікенекті Касситерит SnO2. Қат. 6–7. Ү.с. 6,5–7. Жымд. нашар. Түсі әр түрлі – түссізден қара түске дейін болу мүмкін. Жұқпа түсі ақ. Кристалдары дипирамидалық, призмалық. Түйірлі агрегаттар. Корунд А12О3 Қат. 9. Ү.с. 4. Жымд. байқалмайды. Түсі сұр, көкшіл, қызғылт, қоңыр, құба. Ұсақтүйірлі агрегаттары, кристалдары кеспек тәрізді. Жұқпа түсі қара Қаттылығы 1–3 Графит С. Қат. 1. Ү.с. 2,2–2,3. Жымд. анық. Түсі мен жұқпа түсі қара, күңгірт-сұр, темірлі-қара. Жұқақабыршақты, жерлі массалар, қабыршақтар, парақшалар, сферолиттер. Молибденит MoS2. Қат. 1. Ү.с. 4,7–4,8. Жымд. өте анық. Түсі мен жұқпа түсі көгілдір-сұр, қорғасынды-сұр. Парақты және қабыршақты агрегаттар, сферолиттер, әдіптер түрінде кездеседі. Пиролюзит МпО2. Қат. 1–2 (жерлі айырымдар). Ү.с. 5. Жымд. анық. Түсі күңгірт-болатты-қара. Жұқпа түсі қара. Жерлі, күйелі, жасырын кристалды массалар. Антимонит Sb2S3. Қат. 2. Ү.с. 4,5–4,6. Жымд. анық. Түсі мен жұқпа түсі қорғасынды-сұр. Түйірлі массалар, призмалық және тікенекті кристалдар. Галенит PbS. Қат. 2–3.Ү.с. 7,4–7,6. Жымд. анық. Түсі қорғасынды-сұр. Жұқпа түсі сұр-қара. Дәнді агрегаттар, призмалық және тікенекті кристалдар (текше, октаэдр), друзалар. Түсі қорғасынды-сұр. Жұқпа түсі сұр-қара. Түйірлі агрегаттар, призмалық және тікенекті кристалдар (текшелер, октаэдр пішінді), друзалар. Халькозин Cu2S. Қат. 2,5–3. Ү.с. 5,5–5,8. Жымд. нашар. Түсі қорғасынды-сұр. Жұқпа түсі күңгірт-сұр. Кірікпелер кездесетін тұтас жұқадәнді массалар Қаттылығы 3-тен аса Күңгірт (блеклые) рудалар CtTl2(Sb, As)4Si3. Қат. 3–4. Ү.с. 4,4–5,1. Жымд. байқалмайды. Түсі мен жұқпа түсі болатты-сұр түсінен темірлі-қара түсіне дейін болу мүмкін. Тұтас массалар, кірікпелер байқалады. Станнин Cu2FeSnS4. Қат. 3–4. Ү.с. 4,3–4,5. Жымд. нашар. Түсі зәйтүнді-жасыл реңдері байқалатын болатты-сұр. Жұқпа түсі қара. Түйірлі массалар, жеке кірікпелері кездеседі Вольфрамит – 50 бетті қараңыз. Псиломелан. Қат. 5–6 (жерлі айырымдарда – төмендеу). Ү.с. 4–4,5. Жерлі, тығыз массалар, сауыстар, конкрециялар, оолиттер түрінде болады. Түсі темірлі-қара. Жұқпа түсі қара. Ильменит – 50 бетті қараңыз. Магнетит FeFe2O4. Қат. 5,5–6. Ү.с. 4,8–5,3. Жымд. байқалмайды. Түсі темірлі-қара. Жұқпа түсі қара. Дәнді массалар, кристалдары октаэдр түрінде. Магниттілігі тән. 2 Ақ немесе ақшыл-металдық сұр минералдар Жұқпа түсі ақ немесе болатты-сұр Қаттылығы 1–6 Молибденит – 50 бетті қараңыз. Висмутин Bi2S3. Қат. 2–2,5. Ү.с. 6,7–6,8. Жымд. анық. Түсі мен жұқпа түсі қорғасынды-сұр. Дәнді массалар, призмалық, тікенекті кристалдар. Күміс – 50 бетті қараңыз. Платина Pt. Қат. 4–4,5. Ү.с. 4–4,5. Жымд. байқалмайды. Түсі ақ, болатты-сұр. Жұқпа түсі болатты-сұр. Дәндері бұрыс пішінді, сомтұма түрінде кездеседі. Жұқпа түсі қара Қаттылығы 1–3 Антимонит – 50 бетті қараңыз. Галенит – жоғарыдан қараңыз. Қаттылығы 3-тен аса Кобальтин CoAsS. Қат. 5,5. Ү.с. 6,1–6,4. Жымд, анық. Түсі қызғылт реңді ақ. Жұқпа түсі сұр-қара. Дәнді агрегаттар, кристалдарының пішіні октаэдр, текше және додекаэдр. Арсенопирит FeAsS. Қат. 5,5–6. Ү.с. 5,9–6,3. Жымд. орташа. Түсі болатты-сұр, қалайы түсті ақ. Жұқпа түсі сұр-қара. Дәнді және сырғауыл тәрізді агрегаттар, жұлдыз тәрізді қоса өскен агрегаттар. Марказит FeS2. Қат. 6–6,5. Ү.с. 4,8–4,9. Жымд. нашар. Түсі сұр-сары. Жұқпа түсі қара. Конкрециялар, бүйрек тәрізді түзілімдер, жалбырлар, радиусты-сәулелі агрегаттар түрінде кездеседі. 3 Сары минералдар Жұқпа түсі қоңыр немесе сары Қаттылығы 1–6 Гётит – 50 бетті қараңыз. Алтын Аu. Қат. 2–3. Ү.с. 15–19. Жымд. байқалмайды. Түсі мен жұқпа түсі алтынша-сары. Дәндер, дендриттері, кірікпелер, сомтұма түрінде кездеседі. Жұқпа түсі қара Қаттылығы 3–тен аса Халькопирит CuFeS2. Қат. 3,5–4. Ү.с. 4,1–4,3. Жымд. нашар. Түсі латунь түсті сары, құбылмалы құлпырымы жиі байқалады. Жұқпа түсі жасыл-қара. Тұтас дәнді массалар. Дәндер түрінде кездеседі. Марказит – жоғарыдан қараңыз. Пирит FeS2. Қат. 6–6,5. Ү.с. 4,9–5,2. Жымд. өте анық. Түсі ақшыл-сары, латунь түсті сары. Жұқпа түсі қара. Дәнді кристалдық агрегаттар, кристалдар (текше, додекаэдр, октаэдр), друзалар. 4 Латунь түсті сары, қола түсті, қызғылт сары минералдар Жұқпа түсі қызыл, сары, құба Қаттылығы 1–3 Мыс Сu. Қат. 2,5–3. Ү.с. 8,4–8,9. Жымд. байқалмайды. Түсі мен жұқпа түсі қызғылт сары. Дендриттер, сымды бөлістер, тұтас массалары Алтын Аu – жоғарыдан қараңыз. Қаттылығы 3-тен аса Пентландит (Fe, Ni)9S8. Қат. 3–4. Ү.с. 4,5–5,0. Жымд. анық. Түсі қола түсті сары. Жұқпа түсі қола түсті құба. Дәндер агрегаттары, кірікпелер кездеседі. Жұқпа түсі қара Қаттылығы 3-тен аса Борнит Cu5FeS4. Қат. 3. Ү.с. 4,9–5,3. Жымд. нашар. Түсі күңгірт-қызғылт сары, ала құлпырымы байқалады. Жұқпа түсі сұр-қара. Тұтас массалары, дәндері бұрыс пішінді. Халькопирит – жоғарыда қараңыз. Пирротин FeS. Қат. 3,5–4,5. Ү.с. 4,5–4,7. Жымд. нашар. Түсі күңгірт қола түсті сары. Жұқпа түсі сұр-қара. Дәнді және тұтас массалар, кірікпелер кездеседі. Марказит - жоғарыдан қараңыз. Пирит – жоғарыдан қараңыз. 5 Қызыл, қоңыр, көгілдір минералдар Жұқпа түсі ақ, сұр, жасыл, қызыл, қоңыр, сары Қаттылығы 1–3 Гидрогётит (лимонит). Қат. 1–5. Ү.с. 2,7–4,2. Тұтас жерлі, сауысты массалар, қыртыстар, сауыстар, оолиттер, конкрециялар, шаң түрінде қонған түзілімдер. Түсі құба, сары. Жұқпа түсі сары-қоңыр, сары, қоңыр. Гематит – 50 бетті қараңыз. Мыс – 52 бетті қараңыз. Қаттылығы 3–6 Гидрогётит – жоғарыда қараңыз. Гётит – 50 бетті қараңыз. Гематит (қызыл теміртас) Fe2O3. Қат. 5–6. Ү.с. 5,2. Жымд. байқалмайды. Түсі қызыл, қызыл-қоңыр. Жұқпа түсі шиелі-қызыл. Ұсақдәнді кристалдық массалар. Вольфрамит – 50 бетті қараңыз. Қаттылығы 6-дан аса Рутил – 50 бетті қараңыз. Касситерит – 50 бетті қараңыз. Жұқпа түсі қара Қаттылығы 1–6 Борнит – 52 бетті қараңыз. Пирротин – 52 бетті қараңыз. Вольфрамит – 50 бетті қараңыз. Б–тобындағы жылтырлығы бейметалдық минералдар 1 Күңгірт-сұр немесе қара минералдар Жұқпа түсі жасыл, қызыл, қоңыр, сары, қара Қаттылығы 1-6 Графит – 50 бетті қараңыз. Пиролюзит –50 бетті қараңыз. Хлорит. Қат. 2–3. Ү.с. 2,6–2,9. Жымд. өте анық. Түсі әр түрлі реңдердегі жасыл түсті. Парақты, қабыршақты агрегаттар мен тұтас массалар. Сфалерит ZnS. Қат. 3,5–4.Ү.с. 3,9–4,1. Жымд. анық. Түсі сары, қоңыр, қара. Жұқпа түсі қоңырдың ақшыл реңдерінен күңгірт реңдеріне дейін. Дәнді массалар, кристалдар. Сидерит FeCO3. Қат. 4–4,5. Ү.с. 3,5–3,9. Жымд анық. Түсі сұр, сары-құба. Жұқпа түсі ақшыл-қоңыр. Кристалдық-дәнді агрегаттар. НС1 сары-жасыл дақ қалдырады. Вольфрамит – 50 бетті қараңыз. Гётит – 50 бетті қараңыз. Мүйізталшық. Қат. 5,5–6. Ү.с. 3,1–3,3. Жымд. анық. Түсі жасыл, құба, қара. Ұзынпризмалық кристалдар Авгит – 50 бетті қараңыз. Псиломилан – 51 бетті қараңыз. Хромит – 50 бетті қараңыз. Қаттылығы 6-дан аса Рутил – 50 бетті қараңыз. Касситерит – 50 бетті қараңыз. Корунд – 50 бетті қараңыз. Жұқпа сызығы түссіз, ақ, ақшыл-сұр Қаттылығы 1–3 Апатит (фосфорит). Қат. 2–5. Ү. с. 2,2–3,2. Конкрециялық жалбырлы және қабат тәрізді массалар. Түсі сұр, сары, құба, қара Биотит. Қат. 2–3.Ү.с. 3,0. Жымд. өте анық. Түсі қара, құба. Пластинкалық және дәнді-қабыршақты массалар. Кальцит СаСО3. Қат. 3. Ү.с. 2,7–2,9. Ромбоэдр бойымен жымд. анық. Түссіз, сұр, ақ, көгілдір, қызғылт және тағы басқа түсті. Дәнді және кристалдық агрегаттар, кристалдар. Сәуле сынудың екі еселенуі тән. Суық тұзды қышқылмен реакцияға түскенде қайнайды. Қаттылығы 3–6 Ангидрит CaSO4. Қат. 3–3,5. Ү.с. 2,9–3,0. Жымд. анық. Түсі ақ, сұр, көгілдір. Ұсақдәнді агрегаттар. Сфалерит – 53 бетті қараңыз. Сидерит – 53 бетті қараңыз. Апатит Ca5[PO4]3(F, C1, ОН). Қат. 5. Ү.с. 3,2. Жымд. нашар. Түсі сұр, жасыл, көгілдір, құба. Ұсақдәнді қант тәріздес массалар, кристалдар. Мүйізталшық – жоғарыдан қараңыз. Авгит – 50 бетті қараңыз. Қаттылығы 6-дан аса Лабрадор – негізгі плагиоклаз. Қат. 6–6,5. Ү.с. 2,6. Жымд. анық. Түсі сұр, күңгірт-сұр. Тұтас кристалдық массалар. Кестелі кристалдар. Рутил – 50 бетті қараңыз. Оливин (Mg, Fe)2[Si04]. Қат. 6,5–7. Ү.с. 3,3–3,5. Жымд. нашар. Түсі зәйтүн-жасыл, қара, сары. Тұтас дәнді массалар, кристалдар. Касситерит – 50 бетті қараңыз. Кварц SiCv Қат. 7. Ү.с. 2,65. Жымд. өте нашар. Түссіз, ақ, сұр, қызғылт, күлгін, жасыл, қара түсті. Кристалдық массалар, друзалар, жеке кристалдар. Халцедон SiO2. Қат. 7–8. Ү.с. 2,5–2,6. Жымд. байқалмайды. Түсі сұр, көгілдір, сары, қызғылт, ала. Сауысты массалар, сталактиттер, бүйрек тәрізді түзілімдер. Омырылымы ұлытасты. Корунд – 50 бетті қараңыз. 2 Қызғылт, қызыл, сарғылт, күлгін минералдар Жұқпа түсі қызыл, қоңыр, сары Қаттылығы 1–3 Гидраргиллит А1(ОН)3. Қат. 2,5–3. Ү.с. 2,4. Жымд. өте анық. Түсі ақ, сұр, қызғылт, жасыл. Жерлі, сауысты және фарфор тәрізді агрегаттар. Гематит Fe2O3. Қат. 1–3. Ү.с. 5,2. Жымд. байқалмайды. Түсі қызыл. Жұқпа түсі шиелі-қызыл. Жерлі, борпылдақ немесе тығыз массалар. Аурипигмент As2.S3. Қат. 1,5–2. Ү.с. 3,5. Жымд. өте анық. Түсі алтынша-сары. Жұқпа түсі ақшыл-сары. Дәнді, тұтас массалар, ұнтақ тәрізді түзілімдер, қабыршақты ұйық тәріздес агрегаттар. Реальгар AsS. Қат. 1,5–2. Ү.с. 3,6. Жымд. анық. Жұқпа түсі сарғылт-сары, отты-қызыл. Дәнді және тығыз массалар, ұзынпризмалық және тікенекті кристалдар. Киноварь HgS. Қат. 2–2,5. Ү.с. 8,0–8,2. Жымд. анық. Түсі шымқай-қызыл. Жұқпа түсі қою-қызыл. Дәнді массалар, кірікпелер, кристалдар. Қаттылығы 3-тен аса Сфалерит – 53 бетті қараңыз. Вольфрамит – 50 бетті қараңыз. Гематит – 53 бетті қараңыз. Рутил – 50 бетті қараңыз. Касситерит – 50 бетті қараңыз. Жұқпа сызығы түссіз, ақ, ақшыл-сұр Қаттылығы 1–3 Сильвин КС1. Қат. 2. Ү.с. 2. Жымд. анық. Түсі сүтті-ақ, сұр, сары, қызыл, түссіз. Дәнді, тығыз массалар. Кристалдары текше және октаэдр пішінді. Күйдірерлік тұзды. Суда ериді. Гипс CaSO4–2H2O. Қат. 2.Ү.с. 2,3. Жымд. өте анық. Түсі ақ, сұр, сары, көгілдір және т.б. Жұқпа түсі ақ. Дәнді жұқаталшықты және кристалдық агрегаттар. Карналлит KMgCl3–6H2O.Қат. 2,5. Ү.с. 1,6. Жымд. байқалмайды. Түсі қызыл, сүтті-ақ, сары. Дәнді массалар. Ащы-тұзды. Суда ериді. Барит BaSO4. Қат. 2,5–3,5. Ү.с. 4,3–4,7. Жымд. анық. Түсі ақ, сүр, қызғылт, сары, көгілдір т.б. Жұқпа түсі ақ. Дәнді және кристалдық массалар. Кальцит –54 бетті қараңыз. Қаттылығы 3–6 Барит – жоғарыдан қараңыз. Флюорит CaF2. Қат. 4. Ү.с. 3,0–3,2. Жымд. анық. Түсі сулы-мөлдір, күлгін, жасыл, көгілдір, сары, қызғылт. Дәнді агрегаттар, друзалар, кристалдар, сирек жағдайда – жерлі массалар. Апатит Ca5[PO4]31(1F. 01, ОН). Қат. 5. Ү.с. 3,2. Жымд. нашар. Түсі қызғылт, көгілдір, жасыл, сұр т.б. Дәнді кристалдық агрегаттар. Призмалық кристалдар. Опал SiO2–nH2O. Қат. 5–6,5. Ү.с. 1,9–2,3. Жымд. байқалмайды. Аморфты. Түсі ақ, сары, жасыл, қызыл. Омырылымы ұлутасты. Сауысты массалар, жалбырлар, қыртыстар. Нефелин Na[AlSiO4]. Қат. 5–6. Ү.с. 2,6. Жымд. нашар. Түсі сұр, етті-қызыл, жасыл. Тұтас ірі дәнді массалар. Майлы жылтырлығы көрінеді. Қаттылығы 6-дан аса Калий-натрийлі дала шпаттары (ортоклаз, микроклин). Қат. 6–6,5. Ү.с. 2,5–2,6. Жымд. 90 ° бұрышымен екі бағытта анық. Түсі ақшыл-қызғылт, сары, құба, сұр, етті-қызыл, жасыл (амазонит). Тұтас кристалдық массалар, қалыңкестелі кристалдар. Рутил – 50 бетті қараңыз. Диаспор АlOН. Қат. 6,5–7.Ү.с. 3,3–3,5. Жымд. анық. Түсі ақ, сары-құба, жасыл, қызғылт, т.б. Жұқпа түсі ақ. Парақты, қабыршақты, метаколлоидты түзілімдер. Касситерит – 50 бетті қараңыз. Кварц – 54 бетті қараңыз. Халцедон – 54 бетті қараңыз. Корунд – 50 бетті қараңыз. 3 Жасыл, көгілдір, көгілдір-күлгін минералдар Жұқпа түсі көгілдір, сұр, жасыл, қоңыр, сары Қаттылығы 1-6 Хлорит – 53 бетті қараңыз. Ковеллин CuS. Қат. 1,5–2. Ү.с. 4,6. Жымд. өте анық. Түсі индиго-көк. Жұқпа түсі сұр, қара. Ұнтақ тәрізді және жерлі массалар. Глауконит Қат. 2–3. Ү.с. 2,2–2,8. Жерлі борпылдақ массалар, дәндер. Түсі жасылдың әр түрлі реңдері байқалады. Азурит Cu3[СО3]2(ОН)2. Қат. 3,5–4. Ү.с. 3,7–3,9. Жымд. орташа. Түсі мен жұқпа түсі көгілдір. Шаң тәрізді қонған түзілімдер, жерлі және сауысты массалар, ұсақ кристалдардың друзалары. НС1-мен реакцияға түскенде қайнайды. Малахит Cu2[CO3]i(OH)2. Қат. 3,5–4. Ү.с. 4. Жымд. орташа. Түсі мен жұқпа түсі жасыл. Сауысты массалар, радиусты-сәулелеі агрегаттар. НС1-мен реакцияға түскенде қайнайды . Авгит – 50 бетті қараңыз. Мүйізталшық – 54 бетті қараңыз. Жұқпа сызығы түссіз, ақ, ақшыл-сұр Қаттылығы 1–3 Тальк Mg3[Si40io](OH)2. Қат. 1. Ү.с. 2,7–2,8. Жымд. өте анық. Түсі ақ, ақшыл-жасыл, сары. Парақты, қабыршақты, тығыз агрегаттар. Ұстағанда майлы болып сезіледі. Гигроскопиялық қасиеті тән. Галит NaCl. Қат. 2. Ү.с. 2,2. Жымд. анық. Түсі ақ, сұр, көгілдір, түссіз. Кристалдық-дәнді массалар, қыртыстар, текше кристалдар. Тұзды. Суда ериді. Хлорит – 53бетті қараңыз. Биотит – 54 бетті қараңыз. Кальцит – 54 бетті қараңыз. Қаттылығы 3–6 Барит – 55 бетті қараңыз. Ангидрит – 54 бетті қараңыз. Целестин SrSO4. Қат. 3–3,5. Ү.с. 3,9–4,0. Жымд. анық. Түсі аспанды-көгілдір, түссіз. Дәнді, сауысты пішіндер, призмалық және кестелі түрдегі кристалдар. Флюорит – 55 бетті қараңыз Апатит – 55 бетті қараңыз Нефелин – 55 бетті қараңыз. Мүйізталшық – 54 бетті қараңыз. Қаттылығы 6-дан аса Авгит – 50 бетті қараңыз. Опал – 55 бетті қараңыз. Оливин – 54 бетті қараңыз. Калийлі-натрийлі дала шпаттары – 56 бетті қараңыз. Кварц – 54 бетті қараңыз. Халцедон – 54 бетті қараңыз. Корунд – 50 бетті қараңыз. 4 Сары немесе қоңыр минералдар Жұқпа түсі қызыл, қоңыр, сары Қаттылығы 1–3 Күкірт S. Қат. 1–2. Ү.с. 2. Жымд. нашар. Түсі күкіртті-сары, қызғылт. Жұқпа түсі түссіз, ақшыл-сары. Тұтас массалар, шаң тәрізді қонған түзілімдер, қыртыстар, кристалдар. Аурипигмент – 55 бетті қараңыз. Реальгар – 55 бетті қараңыз. Гидрогётит – 53 бетті қараңыз. Қаттылығы 3-тен аса Гидрогётит – 53 бетті қараңыз. Сидерит – 53 бетті қараңыз. Сфалерит – 53 бетті қараңыз. Вольфрамит – 50 бетті қараңыз. Гётит – 50 бетті қараңыз. Рутил – 50 бетті қараңыз. Корунд – 50 бетті қараңыз. Жұқпа сызығы түссіз, ақ, ақшыл-сұр Қаттылығы 1–3 Каолинит. Қат. 1. Ү.с. 2,6. Жымд. өте анық. Түсі ақ, сұр, сарғылт, қызғылт, құба. Жерлі, борпылдақ немесе тығыз жұқадәнді массалар. Тальк – 56 бетті қараңыз. Күкірт – 57 бетті қараңыз. Мирабилит Na2SO4–10 Н2О. Қат. 1,5–2. Ү.с. 1,5. Жымд. анық. Түссіз, ақ, сары түсті. Тұтас дәнді тұз тәріздес агрегаттар. Ащы-тұзды. Суда ериді. Сильвин – 55 бетті қараңыз. Гипс – 55 бетті қараңыз. Мусковит. Қат. 2–3. Ү.с. 2,7–3,1. Жымд. өте анық. Түссіз, сары, жасыл түсті. Тұтас парақты және қабыршақты агрегаттар. Кристалдар. Барит – 55 бетті қараңыз. Кальцит – 54 бетті қараңыз. Қаттылығы 3–6 Барит – 55 бетті қараңыз. Доломит CaMg[CO3]2. Қат. 3,5–4. Ү.с. 2,8–2,9. Жымд. анық. Түсі ақ, сұр, сары. Кристалдық дәнді және ұнтақты массалар. Арагонит СаСОз. Қат. 3,5–4. Ү.с. 2,9–3,0. Жымд. нашар. Түсі ақ, сары, жасыл. Сауыстар, радиусты-сәулелі, оолитті түзілімдер. Магнезит MgCO3. Қат. 3,5–4,5. Ү.с. 2,9–3,1. Жымд. анық. Түсі ақ, сұр, сары. Ірі дәнді агрегаттар, метаколлоидты массалар. Ыстық НС1-мен әрекеттескенде қайнайды. Бёмит АlООН. Қат. 3,5–4. Ү.с. 3. Жымд. анық. Түсі ақ, сары. Бокситтердегі жасырын кристалды массалар. Сидерит – 53 бетті қараңыз. Сфалерит – 53 бетті қараңыз. Флюорит – 55 бетті қараңыз Апатит – 55 бетті қараңыз. Опал – 55 бетті қараңыз. Нефелин – 55 бетті қараңыз. Қаттылығы 6-дан аса Калий-натрийлі дала шпаттары – 56 бетті қараңыз. Рутил – 50 бетті қараңыз. Касситерит – 50 бетті қараңыз. Кварц – 54 бетті қараңыз. Халцедон – 54 бетті қараңыз. Корунд – 50 бетті қараңыз. 5 Түссіз, ақ, ақшыл-сұр минералдар Жұқпа сызығы түссіз, ақ, ақшыл-сұр Қаттылығы 1–3 Каолинит – 57 бетті қараңыз. Монтмориллонит. Қат. 1. Ү.с. 2. Жымд. анық. Түсі сұр, қызғылт, жасыл. Жұқадисперсиялы тұтас саз тәріздес массалар. Тальк – 56 бетті қараңыз. Мирабилит – 57 бетті қараңыз. Сильвин – 55 бетті қараңыз. Галит – 56 бетті қараңыз. Гипс – 55 бетті қараңыз. Карналлит – 55 бетті қараңыз. Мусковит – 58 бетті қараңыз. Барит – 55 бетті қараңыз. Кальцит – 54 бетті қараңыз. Гидраргиллит – 55 бетті қараңыз. Бёмит – 58 бетті қараңыз. Қаттылығы 3–6 Барит – 55 бетті қараңыз. Ангидрит – 54 бетті қараңыз. Целестин – 57 бетті қараңыз. Арагонит – 58 бетті қараңыз. Доломит – 58 бетті қараңыз. Магнезит – 58 бетті қараңыз. Сфалерит – 53 бетті қараңыз. Флюорит – 55 бетті қараңыз Апатит – 55 бетті қараңыз. Нефелин – 55 бетті қараңыз. Опал – 55 бетті қараңыз. Қаттылығы 6-дан аса Калий-натрийлі дала шпаттары – 55 бетті қараңыз. Натрий-кальцийлі дала шпаттары (плагиоклаздар). Қат. 6–6,5. Ү.с. 2,6–2,8. Жымд. екі бағытта (жымдастықтың жазықтықтары арасындағы бұрышы 90 °-тан кем) анық. Түсі ақ (альбит, анортит), сұр (олигоклаз), күңгірт-сұр (лабрадор). Ұсақдәнді қант тәрізді массалар (альбит), кестелі кристалдар. Кварц – 54 бетті қараңыз. Халцедон – 54 бетті қараңыз. Корунд – 50 бетті қараңыз. Алмас С. Қат. 10. Ү.с. 3,5. Жымд. анық. Түссіз, көгілдір, жасыл түстері тән. Кристалдар, қоса өскен түзілімдер. Ә Қосымшасы (анықтамалық) Глоссарий Алунит, немесе ашудас тасы, КAl3  2(ОН)6, калий тотығы, кейде натрий тотығымен алмастырылады. Табиғатта алуниттің жаратылуы құрамында күкіртті ангидрит болатын жанартаулық газдардың алюмосиликатты тау жыныстарына немесе құрамында күкірт қышқылы (пириттің тотығуынан түзілетін) болатын беткі ерітінділердің шөгінді сазды тау жыныстарына әсер ету нәтижесінде қалыптасады. Ашудастарды, глиноземнің сульфаты мен алюминий тотығын алу үшін қолданылады.
Алюминий (боксит) кені - диспор, бемит және гидрагиллит қоспаларынан тұратын тау жынысы. Амфиболдар. Амфиболдар немесе мүйізталшықтар деп аталатын жынысқұрушы минералдардың кең таралған тобы. Кристаллографиялық жағынан амфиболдар ромб пішінді және моноклинді болып бөлінеді, бірақ кең таралғандары – соңғысы. Тремолит – Са2(Mg)5(ОН)  – моноклинді түрі, темірдің өте аз мөлшерінің болуымен сипатталады. Актинолит, немесе сәулелі тас, химиялық құрамы жағынан тремолитке жақын, одан екі валентті темірдің көбірек болуымен ерекшеленеді. Кристалдық тақтатастарда және жапсарлы тау жыныстарында, ал төгілген тау жыныстарында – пироксендер мен мүйізталшықтың өзгерген өнімдері ретінде кездеседі. Кәдімгі мүйізталшықтың химиялық құрамы өте күрделі. Мүйізталшықтарда изоморфты кірікпелер кең таралған, ал жалпы химиялық құрамы (Са, Na)2 (Mg, Al, Fe)5 (ОН, F)2 өрнегімен көрсетіледі.
Ангидрит, СаSО4, шөгінді тау жыныстарының кең таралған минералы, көлдік және теңіздік алаптардағы тұздармен қанығу нәтижесінде кристалдану үрдісі барысында қалыптасады. Галитпен, сильвинмен, карналлитпен қабаттасып, тұз шоғырларында қабаттар арасында немесе қуатты қабаттар түрінде жиі кездеседі. Апатит, Ca5(РО4)3(F, Cl), өте кең таралған минерал болып келеді. Апатиттің ұсақ кристалдары төгілген, шөгінді және метаморфтық тау жыныстарының құрамында кездеседі. Шөгінді түзілімдерде фосфорит шоғырларын түзе йтін және фосфор тыңайтқыштарын өндіру үшін қоланылатын сазды минералдармен, кальцит пен кварцпен араласқан апатиттің конкрециялары мен жалбырлар (фосфорит) кездеседі. Арогонит, CaCO3, табиғи жайғдайларда төзімсіз минерал болып келеді және кальцитке жеңілдікпен айналады. Кейбір шөгінді карбонатты тау жыныстары құрамында кездеседі. Базальт. Қара түсті, бітімі тығыз – афанитті немесе порфирлі болатын негізгі эффузиялық тау жынысы. Көбінесе негізді плагиоклаз, авгит, оливин, магнетит минералдарынан тұрады. Нефелин және лейцитин базальтарында плагиоклаз нефелин мен лейцитинмен алмастырылған. Барит, ВаSО4, сусыз сульфат, сульфид, марганец және темір кендерімен бірге орналасатын гидротермалды тастамырлардағы минерал. Кейде шөгінді, сазды, құмды тау жыныстарында да кездеседі, шығу тегі шөгінді болып табылатын темір және әсіресе марганец кендерімен ассоциацияланады. Бемит, AlО(ОН),алюминийдің сулы тотығы болып келетін минерал, алюминий кендері – бокситтердің басты құрам бөлігі, бокситтерде ол өте ұсақ кристалдық күйінде орнығады. Биотит, қара темірлі магнезитті слюда – K(Mg, Fe)3,(ОН, F)2  , кең таралған жыныс құрушы минерал болып келеді, көптеген төгілген тау жыныстардың, гнейстердің, тақтатастардың, кейбір саздардың т.б. тау жыныстардың құрамына кіреді.
Березит. Тастамырлы мусковитті гранит, ұсақдәнді, күкіртті колчедан қоспалары байқалады. Брусит, Mg(ОН)2, мәрмәрланған әктастари мен серпентиниттерде кездеседі. Вольфрамит, (Fe, Mn) WО4, әдетте генетикалық жағынан гранит массивтерімен байланысқан кварц тастамырларында болады. Мұнда ол қалайы тасымен бірге орналасады. Молибденге тән жылтырлығы байқалады. Вольфрамит, шеелит (СаWО4) сияқты, өте қатты балқымалар мен өте баяу балқитын металдық қыздырғыштар жасау үшін қолданылатын металдық вольфрам өндірісінің маңызды көзі. Гематит, Fe2О3, кейде FeО и ТiО2 қоспалары кездеседі. Өте кең таралған минерал, және оның ірі шоғырлары темір рудаларының құнды кен орындары болып табылады. Гематиттен дөңгелек дәндердің жиыны түріндегі оолитті қызыл теміртас және және сазды немесе кремнийлі қызыл теміртас тұрады. Екінші ретті минерал ретінде гематит төгілген тау жыныстарында кездеседі. Гётит, FeО(ОН), темірдің сулы тотығы, қатты ерітіндісінде ылғалы көбірек болады. Судан айырылғанда гематитке айналады. Гидрагиллит, немесе гиббсит, AlО(ОН)3, бемит сияқты алюминий тотығының табиғи моногидраты және алюминий кендері – бокситтердің басты құрам бөлігі болып келеді. Гипс, CaCO4, * 2Н2О, сулы сульфат. Табиғатта гипстің түзілімдері тұзды көлдер мен таяз сулы шағынақтардың булануы кезінде қалыптасады, ол хлорлы натриймен және т.б. жеңілдікпен еритін тұздармен бірге бөлініп шығады. Көп мөлшерде гипс ангидрит шоғырларының беткі су ерітінділерінің әсер етуінен гидратацияға ұшырау кезінде қалыптасады. Құрылыс индустриясында кең қолданыс тапқан. Саздар. Әдетте каолиннен және (H4Al2Si2O9) кварцтың, көмірқышқылды әктас, темірдің құба тотығының, органикалық затттар мен т.б. қоспалардан тұратын ұсақ дәнді шөгінді тау жынысы. Таза каолинді саз ақ түсті, қоспаларының болуына байланысты сары, қызыл, құба, жасыл тағы басқа түстерін иемденеу мүмкін. Сазды тақтатастар. Саздан түзілген метаморфтық тау жынысы. Негізінен дала шпаттарының, кварцтың т.б. минералдардың сазды бөлшектер мен шаң тәрізді бөлшектерден тұрады. Гранит. Сілтілі дала шпатынан, ортоклаз топшасындағы минералдардан (әдетте әктасты-натрийлі қоспаларымен), кварцтан және келесі минералдардың бір немесе бірнеше үлгілерінен: биотит, мусковит (көбінесе), мүйізталшықты, авгит, гиперстен, эгерин т.б. тұратын кристалдық-дәнді құрылысымен сипатталатын ақ, сұр немесе қызыл түсті тереңдік қышқыл тау жынысы Гранодиорит. Бірдей мөлшердегі қышқыл плагиоклаз бен ортоклаздан, кварцтан, биотиттен, сирек жағдайда мүйізталшықтардан, авгиттен т.б. минералдардан (бірге немесе жеке) тұратын тереңдік кристалдық-дәнді тау жынысы. Диаспор, AlО(ОН), бемит сияқты алюминий тотығының табиғи моногидраты болып табылады және негізінен ежелгі шөгінді шығу тегімен байланысты көптеген бокситтердің құрамында да кездеседі. Бемиттен жоғарғы тығыздығымен және өзінің оптикалық тұрақты шамаларымен (константаларымен) ерекшеленеді. Доломит, CaСО3 * MgCO3, көмірқышқыл кальцийдің қос тұзы, кейде темірдің – FeСО3 және марганец карбонатының – MnСО3 қоспалары болу мүмкін. Минерал кең таралған шөгінді доломитті тау жыныстарын құрайды және доломиттенген әктастардың құрамына көп мөлшерде кездесу мүмкін. Дунит, оливин, серпентин, кейде хромды теміртастан тұратын кристалдық-дәнді құрылысымен сипатталатын жасыл немесе күңгірт-сұр түсті (үгілу әсерінен – сары) түсті ультранегізді тереңдік тау жынысы Темір кендері. Негізгі кенді минералдары – магнетит (Fe3О4), гематит (Fe2О3), гётит (НFeО2), сидерит (FeСО3). Кенорындардың тотығу аймағы. Тотығу аймағының қалыптасу үрдісі рудалы кенорындарының механикалық бұзылуынан басталып, бірден басым болатын химиялық үгілуге ауысады. Әктастар. Әдетте кальцитпен немесе өте сирек жағдайда арагонитпен көрсетілген көмірқышқылды кальцийдан тұратын кристалдық, жасырын кристалдық, пизолитті немесе аморфты тау жыныстары. Қоспалар түрінде кесекті (қалдық) және шөгінді жаңа түзілімдер: құмды-алевритті материал, саздар, химиялық жолмен бөлінген кремнийдің қостотығы мен доломит кездеседі. Ильменит, немесе титан теміртасы, FeO * ТiО2, магмалық тау жыныстарында кездеседі, титанның әр түрлі қосындыларын алудың негізгі көзі болып табылады. Кальцит, CaCO3, шөгінді тау жыныстарының құрамында көбірек таралады. Кальцитті тау жыныстарының ұсақ дәнді борпылдақ түрлері бор, ірі дәнді түрлері – әктас және бақалшақтастар деп аталады. Әктастардың қайта кристалдануы нәтижесінде одан да ірі дәнді кальцитті тау жыныстары – мәрмәр түзіледі. Карбонаттар, немесе көмір қышқылының тұздары. Негізінен шөгінді тау жыныстары арасында кездесетін өте кең таралған минералдар болып келеді. Сусыз көмірқышқылды қосындылар екі изоморфты қатар құрайды: кальций, магний, темір, мырыш пен марганецтің карбонаттары кіретін кальциттің ромбоэдр қатары мен кальций, барий, стронций және қорғасынның карбонаттары кіретін арагониттің ромбоэдр қатары. Карбонатты тау жыныстары. Карбонатты тау жыныстарының, әсіресе кальций карбонаттарының негізгі бөлігі тірі ағзалардың қатысуымен қалыптасады. Осы тау жыныстары негізінен әктастар мен доломиттермен көрсетілген. Карбонатиттер. Кальциттің көп мөлшері байқалатын және кейде толығымен карбонаттардан тұратын төгілген тау жыныстарының тобы. Касситерит, немесе қалайы тасы, SnО2, әдетте қышқыл граниттерге және пегматиттерге минерализаторлардың әсерінен қалыптасады, бірақ сульфидтері бар кенді тастамырларда да, шашылымдар түрінде де кездеседі. Минерал қалайыны өндіру үшін маңызды кені болып табылады. Кварц, SiO2, ең кең таралған минералдардың бірі. Көптеген төгілген, шөгінді және метаморфтық тау жыныстарында, әр түрлі тастамырлы түзілімдерде таралған. Кейде ірі шоғырлар түрінде де кездеседі. Тазалығы мен мөлдірлігіне, қоспалардың болуы мен кристалдық агрегаттардың құрылысына қарай минералогияда кварцтың алуан түрлері ажыратылады. Мөлдір түссіз үлгілері – тау хрусталі, күлгін – аметист, алтынша – цитрин, қара – морион деп аталады және т.б. Сүтті кварц деп кәдімгі ақ мөлдір емес кварцты айтады. жүктеу/скачать 1.03 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||