Утварэнне першых княстваў на тэрыторыі Беларусі. Іх палітычнае развіццё і дзяржаўны лад

У выніку “Вялікага перасялення народаў” на тэрыторыі Беларусі аселі некалькі славянскіх племянных саюзаў: крывічы, радзімічы, дрыгавічы, валыняне, якія паступова падпарадкавалі і асімілявалі балцкае насельніцтва.

У паўднёва-заходняй частцы Беларусі (вакол Бярэсця) адбывалася змяшэнне плямёнаў валынян і дрыгавічоў.

У заходняй частцы Беларусі пражывалі пераважна балцкія плямёны (літва, яцвягі, нальшчаны, дзяволтва і інш.). У 11 – 13 стст. адбываецца актыўная славянская каланізацыя ў басейн Верхняга Панямоння, дзе былі заснаваны гарады Новагародак, Гародня, Ваўкавыск.

У 9 – 10 стст. на базе саюзаў плямёнаў (“племянных княжанняў”) на тэрыторыі Беларусі ўзнікаюць першыя дзяржавы – княствы.

У 9 ст. на аснове племяннога княжання крывічоў–палачан узнікла Полацкае княства. Яно ахоплівала паўночную і часткова цэнтральную частку сучаснай Беларусі. Цэнтрам княства становіцца Полацк – самы першы горад на тэрыторыі Беларусі, які ўзгадваецца ў летапісах пад 862 г., хаця паселішча тут узнікла яшчэ ў 5 ст. Полацкае княства размяшчалася на гандлёвых шляхах “з вараг у грэкі” і кантралявала частку гэтых шляхоў ўздоўж Заходняй Дзвіны і міжрэчча Дзвіны і Дняпра.

Полацкае княства перыядычна падтрымлівала саюзныя адносіны з іншымі славянскімі княствамі ва Ўсходняй Еўропе, буйнейшыя з якіх мелі цэнтры ў Кіеве і Ноўгарадзе. На чале гэтых славянскіх княстваў часта знаходзіліся варажскія (скандынаўскія) князі са сваімі дружынамі. Часам Полацк трапляў у непасрэднае падпарадкаванне гэтых княстваў. Палачане ў якасці саюзнікаў нярэдка прымалі ўдзел ў набегах славян і варагаў на сталіцу Візантыі – Канстанцінопаль. Пасля аднаго з іх, у 907  г. сярод шэрагу князёў, якія атрымалі долю здабычы, узгадваецца полацкая князёўна – Прадслава.

У другой палове 10 ст. буйнейшай дзяржавай ва Ўсходняй Еўропе стала Кіеўскае княства. Паступова яе князі шляхам ваенных захопаў або дагавораў з мясцовымі князямі падначалілі сваёй уладзе большасць іншых славянскіх дзяржаў у рэгіёне. На чале Кіеўскай дзяржавы знаходзілася дынастыя варажскіх князёў – Русь, першым прадстаўніком якой з’яўляўся Рурык. Паступова паняцце “Русь” пачынае ахопліваць усе тэрыторыі, на якія распаўсюджвалася ўлада князёў дынастыі Рурыкавічаў. Гісторыкі традыцыйна называюць кангламерат усходнеславянскіх княстваў на чале з вялікім князем з дынастыі Рюрыкавічаў Кіеўскай Руссю.

Першым вядомым з летапісных крыніц полацкім князем з’яўляецца Рагвалод. Па найбольш верагоднай версіі ён быў варагам, аб чым сведчаць шведскія сагі, па іншых альбо быў крывічом, альбо палабскім ці паморскім славянінам. Падчас міжусобнай барацьбы паміж кіеўскім князем Яраполкам і наўгародскім князем Уладзімірам, каля 980 г., ён і яго дачка Рагнеда становяцца на бок першага. За гэта і асабістую абразу, якую яму нанеслі, адвяргаючы сватаўство да Рагнеды, Уладзімір захапіў Полацк; паводле яго загаду былі забітыя Рагвалод і яго сыны, а Рагнеда гвалтоўна стала яго жонкай.

У канцы 10 – пачатку 11 стст. пад уладай Уладзіміра і яго дынастыі апынулася большасць усходнеславянскіх княстваў, у тым ліку і Полацкае. (канец 10 ст.) Па ініцыятыве Уладзіміра ў канцы 10 ст. у Кіеве, а потым ва ўсіх падначаленых яму землях пануючай рэлігіяй стала хрысціянства ва ўсходняй візантыйскай версіі. З таго часу ўсходняе хрысціянства (праваслаўе) ва Ўсходняй Еўропе называлася “рускай верай”.

У канцы 10 ст. (каля 988 г.) было адноўлена Полацкае княства ў якасці ўдзельнага княства ў складзе Кіеўскай дзяржавы. На чале яго быў пастаўлены старэйшы сын Уладзіміра ад Рагнеды Ізяслаў Уладзіміравіч (988 – 1001). Паколькі Ізяслаў з’яўляўся непасрэдным нашчадкам Рагвалода, з устанаўленнем яго ўлады звязваецца аднаўленне полацкай княскай дынастыі. Пасля прыняцця Уладзімірам хрысціянства і няўдалага замаху на жыццё князя Рагнеда была астрыжана ў манашкі пад імём Анастасія (лічыцца першай манашкай ва Ўсходняй Еўропе) і саслана на Полаччыну, дзе яна памерла ў Ізяслаўскім манастыры ў 1000 г.

Пасля смерці Ізяслава полацкімі князямі з’яўляліся яго сыны Усяслаў (1001 – 1003) і Брачыслаў (1003 – 1044).

Палітычнае развіццё Полацкага княства ў 11 ст.

Пасля смерці князя Уладзіміра Святаславіча ў Кіеўскай дзяржаве пачынаецца барацьба за ўладу паміж яго нашчадкамі, адным з якіх быў полацкі князь Брачыслаў. Пад яго кіраваннем палачане ў 1021 г. захапілі і разрабавалі Ноўгарад. Войска сына Ўладзіміра наўгародскага і кіеўскага князя Яраслава Мудрага дагнала іх на р. Судамір. Пасля ўзброенай сутычкі быў заключаны мір, паводле якога да Полацкага княства былі далучаны Віцебск, Усвяты і валокі паміж Дняпром і Заходняй Дзвіной. У 1021-1026 гг. Брачыслаў становіца кіеўскім князем сумесна з Яраславам Мудрым, пры гэтым, працягваючы заставацца полацкім князем. З 1026 г. у Кіеве ўстанаўліваецца аднаасобная ўлада Яраслава Мудрага. Узамен за гэта князь Брачыслаў атрымлівае фактычна поўную ўладу ў Полацкай зямлі. Па сутнасці Полацкае княства аднаўляе сваю дзяржаўную самастойнасць.

Падчас княжання Брачыслава Полацкае княства захоўвала саюзніцкія адносіны з Кіеўскай дзяржавай. Дружыны полацкіх і кіеўскіх князёў сумесна ўдзельнічалі ў паходах на суседнія балцкія землі, у заснаванні Браслава і, верагодна, Новагародка.

Найвялікшага росквіту Полацкае княства дасягнула падчас княжання Усяслава Брачыслававіча “Чарадзея” (1044 – 1101). У гэты час абвастраюцца адносіны Полацкага княства з Кіеўскай дзяржавай і падуладнымі ёй княствамі. Асноўнымі прычынамі гэтага з’яўляліся:

- імкненне кіеўскіх князёў падначаліць сваёй уладзе Полацк і барацьба Полацкага княства за захаванне самастойнасці;

- прэтэнзіі Усяслава на валоданне Кіевам (полацкія князі лічылі сябе як нашчадкі кіеўскага князя Ўладзіміра Святаславіча законнымі пераемнікамі кіеўскага пасаду);

- барацьба з Наўгародскім княствам, якое было саюзнікам Кіева, за кантроль над валокамі на шляху “з вараг у грэкі” ля рэк Зах. Дзвіна і Днепр (раён Віцебск – Усвяты).

У 1065 – 1066 гг. палачане на чале з Усяславам здзейснілі рабаўнічыя паходы на Пскоў і Ноўгарад. У адказ князі Кіеўскай Русі накіравалі супраць Полацкага княства вялікія сілы, якія спалілі Менск. 3 сакавіка 1067 г. паміж імі і палачанамі адбываецца бітва на р. Нямізе, якая скончылася велізарнымі стратамі для абодвух бакоў. Запрошаны на перамовы Ўсяслаў з сынамі быў захоплены ў палон і пасаджаны ў Кіеве ў поруб (турму). У выніку народнага паўстання кіян ў 1068 г. Усяслаў Чарадзей на 7 месяцаў стаў князем у Кіеве. Але ў 1069 г. быў пазбаўлены пасады і вымушаны змагацца за полацкі трон. У 1071 г. ён канчаткова вярнуў сабе ўладу ў Полацку. У 1077 і 1084 гг. адзін з кіеўскіх князёў Уладзімір Манамах здзейсніў паходы на Полацк і Менск. У 1078 г. палачане спалілі Смаленск. Полацкае княства ў часы Ўсяслава Чарадзея заставалася палітычна цалкам незалежным.

Яшчэ адным з накірункаў знешняй палітыкі Усяслава з’яўлялася экспанія на землі балцкіх плямёнаў. Полацкае княства ўстанавіла сваю ўладу, якая выяўлялася ў выплаце даніны, над плямёнамі яцвягаў, літвы (на тэрыторыі сучасных усходняй Літвы і заходняй Беларусі), латгалаў і ліваў (на тэрыторыі сучаснай Латвіі). На землях латгалаў ствараюцца славянскія гарады – Кукенойс і Герцыке.

Феадальная раздробленасць Полацкага княства

Пасля смерці Усяслава ў 1101 г. тэрыторыя Полцкага княства была падзелена на шэраг удзельных княстваў: Віцебскае, Менскае, Ізяслаўскае, Лагойскае, Друцкае, Лукомскае. Пачаўся перыяд феадальнай раздробленасці. Кожнае з удзельных княстваў мела ўласныя органы кіравання, войска, падатковую сістэму. У той жа час яны падпарадкоўваліся полацкаму князю (выплата даніны, адзіная знешняя палітыка, сумесныя ваенныя паходы). На чале удзельных княстваў станавіліся князі полацкай дынастыі. Вялікі князь полацкі з’яўляўся свайго роду старшынёй федэратыўнага саюзу князёў Полацкай зямлі.

• 
  эканамічнае развіццё асобных рэгіёнаў, што выклікала ўзвышэнне іх палітычнага значэння;
  
• 
  неабходнасць захавання палітычнай стабільнасці ў адносінах паміж прадстаўнікамі княскай дынастыі.
  

У 1127 г. быў арганізаваны вялікі паход на чале з кіеўскім князем Мсціславам супраць Полацкай зямлі. Падчас яго былі захоплены Лагойск, Ізяслаўль; Полацкае княства фактычна было падпарадкавана Кіеву. У 1129 г. шмат удзельных полацкіх князёў разам з сем’ямі былі высланы ў Візантыю, адкуль вярнуліся толькі ў 1139 г.

З 1230-х гг. адбываецца распад Кіеўскай дзяржавы і яна паступова губляе пануючы ўплыў у рэгіёне. У 1132 г. полацкае веча выгнала кіеўскага стаўленіка Ізяслава і выбрала на княжанне прадстаўніка полацкай дынастыі Васільку Святаславіча.

У 12 – 13 стст. у Полацкай зямлі фарміруецца новая сістэма дзяржаўна-палітычнага ладу, якая можа быць ахарактарызавана як вечавая дэмакратыя. Асноўнымі органамі дзяржаўнай улады ў Полацкім і ўдзельных княствах з’яўляліся:

Феадальная раздробленасць прыводзіла да частых канфліктаў паміж асобнымі ўдзельнымі князямі. Паміж імі ішла барацьба за валоданне цэнтральным полацкім пасадам, а таксама за тэрыторыі паміж асобнымі княствамі. Гэта нярэдка прыводзіла да міжусобных войнаў, у якія часта ўмешваліся іншыя дзяржавы. У 1151 – 1161 гг. адбылася міжусобная вайна, падчас якой быў упершыню выгнаны полацкім вечам князь Рагвалод Васількавіч і запрошаны менскі князь Расціслаў Глебавіч. У выніку вайны ўладу атрымаў полацка-віцебскі князь Усяслаў Васількавіч, але вайна паслабіла патэнцыял усіх князёў полацкай дынастыі. У дадзеных умовах аслабляецца ўлада князёў і ўзмацняецца значэнне веча. Мясцовыя князі канчаткова становяцца “служылымі”, то бок наймаюцца і выганяюцца згодна з рашэннем веча, за якім стаяць мясцовыя “моцныя людзі”. Таксама павялічваецца ўплыў полацкіх праваслаўных епіскапаў. Як прадстаўнік “міру” – хрысціян (сукупнасці “грамадзян”), дзяржаўныя дамовы першым замацоўваў епіскап. Вяршыня дадзенага працэсу наступіла ў 1180 – 1190 г., калі на чале Полацка фармальна стаяла рада з 30 старэйшын.

У другой палове 12 – першай палове 13 стст. Полацкае княства ўцягваецца ў палітычную барацьбу паміж Суздалем, Чарнігавам, Смаленскам, Ноўгарадам і Псковам. Паміж імі ішла барацьба за панаванне ў рэгіёне і кантроль над гандлёвымі шляхамі “з вараг у грэкі”. Князь Уладзімір Полацкі (1186 – 1216), які спачатку ваяваў супраць Смаленскага княства, затым заключыў з ім саюз супраць крыжакоў. У першай трэці 13 ст. смаленскія князі пачынаюць актыўна ўмешвацца ва ўнутрыпалітычную барацьбу ў Полацкім княстве; пад іх кантроль пераходзіць Віцебск. У 1222 г. смаленскія войскі занялі Полацк і на некаторы час у Полацкай зямлі ўсталявалася ўлада смаленскіх князёў.

Верагодна, з-за небяспекі мангольскіх прэтэнзій пасля разгрому тымі Рурыкавічаў, з 1248 г. у Полацку княжыў выгнаны з Літвы Міндоўгам князь Таўцівіл. Пасля гэтага ў другой палове 13 ст. ажыццяўляліся саюзы Полацка з ВКЛ і запрашаліся на княжанне смаленскія князі Рурыкавічы.

Тураўскае княства сфарміравалася на аснове племяннога княжання дрыгавічоў. Яно ахоплівала тэрыторыю сучаснай паўднёвай Беларусі – Палесся. Тураўскае княства ўзнікае на водным Прыпяцка-Бугскім гандлёвым шляху з Кіева ў Польшчу. Яго цэнтрам з’яўляўся Тураў. Назва ад імя міфічнага князя Тура. Упершыню Тураў узгадваецца ў летапісах пад 980 г.

З летапісаў вядома, што падчас праўлення кіеўскага князя Уладзіміра Тураўскае княства было падпарадкавана Кіеўскай дзяржаве ў якасці ўдзельнага княства. Першым удзельным князем у Тураве стаў сын Уладзіміра Святаполк Уладзіміравіч (988 – 1015). Тураўскімі князямі станавіліся, як правіла, старэйшыя сыны вялікіх кіеўскіх князёў, якія потым атрымлівалі кіеўскі пасад. У Тураве Рурыкавічы праходзілі навучанне перад будучай палітычнай дзейнасцю на чале Кіеўскай дзяржавы.

У першай палове 12 ст. ва ўмовах крызісу і распаду Кіеўскай дзяржавы пасада тураўскіх князёў часта пераходзіла з рук у рукі, панавала палітычная нестабільнасць. У 1158-1160 гг. Тураўскае княства адасабляецца ад Кіеўскай дзяржавы. Першым незалежным князем з’яўляецца Юрый Яраславіч, які паклаў пачатак мясцовай самастойнай дынастыі.

У другой палове 12 ст. у Тураўскім княстве пачынаецца працэс феадальнай раздробленасці. Фарміруюцца ўдзельныя княствы: Пінскае, Клецкае, Слуцкае, Дубровіцкае. У канцы 12 – першай палове 13 стст. Тураўскае княства трапляе пад палітычны ўплыў суседняй моцнай дзяржавы – Галіцка-Валынскага княства (на тэрыторыі сучаснай Заходняй Украіны).

У дзяржаўна-палітычным ладзе Тураўскага княства склалася вечавая дэмакратыя на ўзор той, што існавала ў Полацкім княстве. Але разам з тым меліся некаторыя адрозненні:

- веча акрамя сваіх асноўных функцый таксама мела права выбару мясцовага епіскапа;

- існавала пасада пасадніка – галоўнага кіраўніка дзяржаўнай адміністрацыі, намесніка князя.

- існавала пасада тысяцкага – кіраўніка ваеннага апалчэння.

Акрамя Полацкага і Тураўскага княстваў землі сучаснай Беларусі ўваходзілі ў склад і іншых славянскіх княстваў. На землях крывічоў–смалян і часткі радзімічаў ў 9 ст. складваецца Смаленскае княства, якое становіцца цалкам самастойным у першай палове 12 ст. У выніку феадальнай раздробленасці з другой паловы 12 ст. у яго межах утвараецца некалькі ўдзельных княстваў; на тэрыторыі Беларусі ўзнікае Мсціслаўскае княства. Частка Палесся з горадам Мазыр уваходзіла ў склад Кіеўскага княства; тэрыторыя Пасожжа з горадам Гомель – Чарнігаўскага княства.

На захадзе сучаснай Беларусі, дзе адносна позна ажыццяўлялася падпарадкаванне славянамі балцкіх плямёнаў, узнікаюць Берасцейскае (1017), Новагародскае (1117), Гарадзенскае (1116) княствы. Спачатку яны знаходзіліся пад уладай Кіеўскай дзяржавы. З канца 12 ст. трапляюць пад палітычны кантроль Галіцка-Валынскага княства. У гэтых княствах жыло змешанае насельніцтва з валынян, дрыгавічоў, крывічоў і балтаў.

На сумежжы сучасных Беларусі і Літвы на мяжы 12-13 стст. пачынаецца працэс фарміравання раннефеадальных княстваў сярод балцкіх плямёнаў (літва, яцвягі і інш.). Узброеныя атрады балцкіх князёў выступаюць у якасці наёмнікаў у канфліктах паміж славянскімі княствамі, а таксама здзяйсняюць самастойныя набегі на суседнія славянскія землі.

Тэрыторыя ўсходняй Прыбалтыкі ў канцы 12 ст. заставалася апошнім паганскім рэгіёнам Еўропы, праз яго праходзілі важнейшыя гандлёвыя шляхі. Пры гэтым ён быў палітычна раздроблены на племянныя княжанні, частка з якіх знаходзілася ў васальнай залежнасці ад Полацкага княства. Гэтыя акалічнасці выклікалі імкненне з боку нямецкіх, дацкіх і шведскіх рыцараў, мяшчан і каталіцкага духавенства падначаліць сваёй уладзе эстаў, ліваў, куршаў, латгалаў і іншыя балцкія плямёны.

З канца 12 ст. пачынаецца актыўная хрысціянская прапаганда каталіцкай царквы ў рэгіёне. Каталіцкі манах Мейнард у 1184 г. атрымаў дазвол ад князя Уладзіміра Полацкага, які спачатку не бачыў у гэтым вялікай пагрозы, на місіянерскую дзейнасць у вусці Зах. Дзвіны, на землях ліваў. Папа рымскі Цэлестын ІІІ даў дазвол на правядзенне каланізацыі і “першы паўночны крыжовы паход” супраць паганцаў ва ўсходняй Прыбалтыцы (1198 г.). Пасля гэтага біскуп Бертольд разам з крыжакамі высадзіўся ў вусці Дзвіны. Крыжакамі называюцца прадстаўнікі асобых ваенна-манаскіх каталіцкіх ордэнаў, якія ўзнікаюць у Заходняй Еўропе падчас правядзення масавых рыцарскіх крыжовых паходаў у 12-13 стст. у Палесціну, а потым і ў іншыя землі, населеныя нехрысціянамі або хрысціянамі некаталіцкіх вызнанняў. Афіцыйная мэта іх дзейнасці – распаўсюджанне хрысціянства паводле каталіцкага ўзору шляхам вайны. Крыжакі мелі арганізацыю якая сумяшчала царкоўную і ваенную іерархію (ордэн).

У 1201 г. па ініцыятыве каталіцкага біскупа Альберта ў вусці Зах.Дзвіны, на землях племені ліваў, узнікае крэпасць Рыга. Для абароны каталіцкага духавенства біскуп Альберт у 1202 г. заснаваў крыжацкі Ордэн мечаносцаў. Пасля заснавання Ордэна мечаносцаў яго рыцары пры падтрымцы каталіцкай царквы праводзілі прымусовую хрысціянізацыю жыхароў Прыбалтыкі, захоплівалі землі ліваў, куршаў, селаў, латгалаў і абкладалі данінай насельніцтва.

Такая палітыка Ордэна выклікала супраціўленне з боку полацкіх князёў, якія дагэтуль кантралявалі землі ліваў і латгалаў. Паміж Ордэнам і полацкімі князямі пачаліся ўзброеныя сутычкі. Палачане на чале з Уладзімірам Полацкім зрабілі паходы на каменныя крыжацкія замкі каля Рыгі – Ікскуль і Гольм у 1203 і 1206 гг. Крыжакамі былі захоплены васальныя княствы Полацка Кукейнос у 1208 г. і Герцыке ў 1209 г.

Сілаў палачан і асобных балцкіх плямён аказалася недастаткова для барацьбы з крыжакамі. Таму ў 1216 г. адбывалася падрыхтоўка сумеснага полацка-смаленска-літоўскага пахода на Ордэн мечаносцаў. Аднак, ён не адбыўся, паколькі князь Уладзімір нечакана памёр, верагодна быў атручаны ордэнскімі агентамі. Дамовы Полацка, Віцебска і Смаленска з Рыгай і Ордэнам у 1210 і 1223 гг. замацавалі свабоду гандлю купцоў па Дзвіне ад Полацка да Рыгі, але права адгрузкі тавара на замежныя караблі атрымалі толькі рыжане. На працягу першай чвэрці 13 ст. уся тэрыторыя сучасных Латвіі і Эстоніі была падпарадкавана Ордэну мечаносцаў і Рыжскаму арцыбіскупству, якія ўтварылі там федэратыўную дзяржаву. Полацкае княства страціла ўсе свае ўладанні ў Ніжнім Падзвінні.

У далейшым адбываліся частыя войны паміж Ордэнам і Полацкім княствам; крыжакі здзяйснялі перыядычныя набегі на Полацкую зямлю, а таксама землі суседніх славянскіх дзяржаў (Ноўгарад, Пскоў), праводзілі разбурэнні і захоплівалі палонных. Полацкае і Віцебскае княствы працягваюць змагацца з крыжакамі, уступаючы ў саюзніцкія адносіны са Смаленскім, Ноўгародскім і панямонскімі княствамі. Пры абароне Юр’ева (Тарту), наўгародскай калоніі на землях эстаў, у 1224 г. загінуў апошні кукейноскі князь Вячка. У 1260 г. полацкія дружыны ўдзельнічалі ў бітве літоўцаў з крыжакамі на возеры Дурбэ. Барацьба з крыжакамі садзейнічала аслабленню і заняпаду Полацкага княства ў сярэдзіне 13 ст.

У 1230 г. на тэрыторыі Прусіі пачынае дзейнічаць крыжацкі Тэўтонскі Ордэн. Яго намаганнямі было заваяваны і прымусова ахрышчаны мясцовыя балцкія плямёны прусаў і створана асобная крыжацкая дзяржава. У 1237 г. Ордэн мечаносцаў далучыўся да Тэўтонскага Ордэна ў якасці аўтаномнай адзінкі пад назвай Лівонскі ордэн. Тэўтонскі ордэн скіроўваў сваю экспансію супраць балцкіх плямёнаў жамойтаў на тэрыторыі сучаснай Літвы. Пры гэтым нярэдка адбываліся сутыкненні крыжакоў з суседнімі славянскімі княствамі на тэрыторыі Панямоння, якія падпарадкоўваліся Галіцка-Валынскаму княству. Барацьба славянскіх і балцкіх княстваў супраць крыжакоў паскорыла працэс іх аб’яднання ў адзіную дзяржаву.

У сярэдзіне 13 ст. у раннефеадальных княстваў на тэрыторыі Беларусі з’яўляецца новы знешнепалітычны праціўнік – мангола-татары – качавыя плямёны з усходняй Азіі. У першай палове 13 ст. мангола-татары ўтварылі адзіную дзяржаву, якая праводзіла актыўную заваёўніцкую палітыку. У склад гэтай дзяржавы шляхам войнаў увайшлі тэрыторыі Кітая, часткова Сібіры і Далёкага Усходу, Цэнтральнай Азіі, Ірана, Урала, Каўказа, Паволжа. У стэповай зоне Еўразійскага кантынента пачаліся вялікія міграцыі, якія справакавала агрэсія мангола-татарскіх саюзаў плямён.

У 1223 г. адбываецца першая сутыкненне кааліцыі славянскіх князёў з мангола-татарамі. У бітве на р. Калка войска кааліцыі было знішчана, сярод іншых загінуў князь Юры Нясвіжскі. У 1238 г. мангола-татары на чале з ханам Бату падпарадкавалі Уладзіміра-Суздальскія і Смаленскія землі. У 1239 – 1241 гг. падчас паходаў на Кіеў, Валынь і Польшчу імі былі спалены Гомель, Тураў, Мазыр, Пінск, Берасце. Аднак спроба мангола-татараў прарвацца ў цэнтральныя землі Беларусі ў 1242 і 1249 гг. скончыліся няўдачай (бітва пад Крутагор’ем 1249 г.).

У пачатку 40-х гг. 13 ст. у Паволжы была ўтворана мангола-татарская дзяржава – Залатая Арда. Землі сучаснай Расіі і Украіны сталі залежнымі ад яе і вымушаны былі выплочваць даніну. Нягледзячы на частыя спусташальныя набегі, на працягу ўсяго 13 ст., мангола-татарам не ўдалося ўстанавіць сваю ўладу на беларускіх землях. Барацьба славянскіх княстваў на тэрыторыі Беларусі супраць мангола-татараў паскорыла працэс іх аб’яднання ў адзіную дзяржаву.

Такім чынам, у першай палове 13 ст. раннефеадальныя княствы на тэрыторыі Беларусі апынуліся пад пагрозай агрэсіі з боку двух значных знешнепалітычных праціўнікаў – крыжакоў і мангола-татараў. Неабходнасць супрацьстаяння гэтым сілам сталі адной з важнейшых прычын утварэння адзінай дзяржавы.
2.4. Рэлігія і культура беларускіх зямель у 9 – 13 ст.

У рэлігійным жыцці беларускіх зямель разглядаемага перыяду вызначальным працэсам стала прыняцце хрысціянства ў якасці пануючай рэлігіі. Першыя звесткі пра з’яўленне хрысціянства на землях сучаснай Беларусі ўзыходзяць да 9 ст. Скандынаўскія сагі сведчаць аб тым, што ў гэты час у Полацку існавала драўляная царква, а асноўнымі носьбітамі хрысціянства былі хрышчоныя ў Візантыі варажскія дружыннікі.

Каля 988 г. кіеўскі князь Уладзімір разам са сваёй дружынай прымае хрысціянства. Пасля гэтага афіцыйна пачынаецца масавы перавод у хрысціянскую веру насельніцтва на ўсіх землях, падпарадкаваных Кіеўскай дзяржаве, да якіх у той час належалі Полацкае і Тураўскае княствы. Прыняцце хрысціянства дазваляла палітычнай эліце вырашаць праблемы ўлады і прэстыжу, як у межах сваіх княстваў (умацаванне ўлады шляхам устанаўлення адзінай рэлігіі), так і на міжнародным узроўні, дазваляла дамаўляцца на роўных з хрысціянскай Еуропай.

Перавод у хрысціянства адбываўся рознымі сродкамі: прымусовымі і мірнымі. Вядома пра факты прымусовага хрышчэння ў Тураве (зафіксавана паданне аб прыплыўшых з Кіева крывавых крыжах). Язычніцкія культы забараняліся, а іх служыцелі падвяргаліся пераследаванням. Разам з тым перавод насельніцтва на тэрыторыі Беларусі ў хрысціянства зацягнуўся на доўгія стагоддзі, асабліва ў рэгіёнах, аддаленых ад цэнтральных гарадоў. Большасць насельніцтва, якое прыняло хрысціянства, не разумела яго сутнасці, і будучы фармальна хрысціянамі, працягвала неафіцыйна захоўваць язычніцкія вераванні (дваяверства). Гэта зафіксаваў беларускі фальклор (песні, казкі, паданні), традыцыі (Дзяды, Каляды, Купалле, шанаванне валуноў, крыніц і г.д.). Пад уплывам язычніцтва некаторыя погляды і культы былі ўведзены ў практыку хрысціянскай царквы.

З прыняццем хрысціянства на землях Беларусі з’яўляецца рэлігійная арганізацыя – царква, якая кіравалася духавенствам. Спачатку духоўныя асобы былі пераважна выхадцамі з Візантыі або Балгарыі, паступова з’яўляліся мясцовыя кадры. Царкоўная арганізацыя ва Ўсходняй Еўропе (на тэрыторыі, якая ўваходзіла ў Кіеўскую дзяржаву на мяжы 10-11 стст.) падпарадкоўвалася Ўсходняй візантыйскай царкве на чале з Канстанцінопальскім патрыярхам. Яна мела назву Кіеўская мітраполія. Мітраполія падзялялася на шэраг епархій. На землях Беларусі існавалі Полацкая (заснавана ў 992 г., першы епіскап – Міна), Тураўская (1005), Смаленская (1136) епархіі.

У 1054 г. хрысціянская царква распадаецца на каталіцкую (на захадзе Еўропы) і праваслаўную (на Усходзе з цэнтрам у Візантыі). Кіеўская мітраполія ўваходзіла ў склад праваслаўнай царквы. Праваслаўная царква, вяла барацьбу з язычніцкімі вераваннямі, праводзіла будаўніцтва храмаў і манастыроў. Пры гэтым яна атрымлівала вялікую эканамічную і палітычную падтрымку з боку княскай улады. Вельмі садзейнічалі хрысціянізацыі князь Ізяслаў і яго маці Анастасія (Рагнеда), князь Усяслаў Чарадзей, а таксама першая кананізаваная “святая” на землях Беларусі Еўфрасіння Полацкая (? – 1173), якая паходзіла з полацкай княскай дынастыі. Царква ў сваю чаргу выступала ў якасці важнага ідэалагічнага інструменту княскай улады.

1) Узнікненне пісьмовасці і літаратуры. Пісьмовасць развіваецца ў сувязі з патрэбамі пашырэння свяшчэнных хрысціянскіх тэкстаў. На нашых землях існавалі дахрысціянскія графічныя сістэмы (т.зв. “чэрты і рысы” і варажскія руны), аднак з прыняццем хрысціянства яны былі выціснутыя стараславянскай мовай з кірылічным алфавітам. Кнігі перапісваліся ўручную ў майстэрнях пры цэрквах – скрыпторыях і насілі рэлігійны характар, таксама тут ствараліся летапісныя зводы. Найлепшымі ўзорамі кніжнага майстэрства, якія дайшлі да нашых дзен сталі Тураўскае Евангелле 11 ст., Друцкае Евангелле 12 ст., Радзівілаўскі летапіс. Акрамя царкоўнай сферы пісьмовасць паступова пашыраецца сярод гарадскога насельніцтва, пра што сведчаць берасцяныя граматы, у якіх фіксаваліся эканамічныя здзелкі, графіці, надрапаныя на падмурках храмаў, а таксама “Барысавыя камяні” 12 ст. – высечаныя на 9 паганскіх “святых валунах” хрысціянскія малітвы полацкага князя Барыса.

2) Развіццё архітэктуры і мураванага дойлідства. Гэта стала вынікам патрэб у стварэнні хрысціянскіх храмаў паводле ўзораў візантыйскага дойлідства. На працягу ўсяго Сярэднявечча асноўным матэрыялам для будаўніцтва з’яўлялася дрэва, аднак для вырашэння праблем прэстыжу і сакральнасці пачалося капіраванне форм больш высокай візантыйскай культуры, а значыць стварэнне мураваных цэркваў. Асноўным стылем храмавага дойлідства быў раманскі, для якога былі характэрныя канструкцыя ў выглядзе прамавугольніка ці квадрата, тоўстыя сцены і калоны, на якія абапіраўся дах, упрыгожанне фрэскамі і шлемападобныя купалы. У Полацку сфарміравалася сваеасаблівая школа дойлідства, для якой былі характэрныя лаканічнасць формаў, квадратны план і выцягнутыя ўверх пабудовы. Найбольш вядомымі з помнікаў з’яўляюцца Полацкі сабор св. Сафіі (пабудаваны паводле фундацыі Усяслава Чарадзея ў 50-я г. 11 ст.), Спаская царква ў Полацку (дойлід Іаан на грошы Еўфрасінні Полацкай у сяр. 12 ст.), Пятніцкая і Барысаглебская цэрквы ў Бельчыцах і Дабравешчанская царква ў Віцебску. Паводле звестак летапісаў, у Полацку ў канцы 12 ст існавала 8 мураваных храмаў і манастыроў. Акрамя таго, да нашага часу дайшлі Барысаглебская (Каложа) царква ў Гародні (12 ст.), і т.зв. “Белая” вежа–данжон валынскага тыпу ў Камянцы (13 ст.).

3) Развіццё выяўленчага мастацтва. Твораў гэтага перыяду амаль не захавалася да нашых дзён. Вядомыя кавалкі фрэсак і мазаік Сафійскага сабора і Барысаглебскага манастыра, і толькі ў Спаскай царкве ў Полацку і сёння роспіс 12 ст. упрыгожвае амаль ўсе сцены. Найлепшым ўзорам старажытнабеларускага ювелірнага майстэрства з’яўляецца зроблены па замове Еўфрасінні Полацкай ў 1161 г. майстрам Лазарам Богшам крыж.

Да ліку буйнейшых прадстаўнікоў хрысціянскай культуры адзначанага перыяду належаць:

Еўфрасіння Полацкая (? - 1173) – заснавальніца Спаскай царквы і манастыра ў Полацку; паводле “Жыція св. Еўфрасінні Полацкай” яна займалася перапісваннем кніг і садзейнічала развіццю рэлігійнай асветы.

Кірыла, епіскап Тураўскі (1130? – 1182) – адзін з пачынальнікаў рэлігійнай літаратуры ва Ўсходняй Еўропе, аўтар каля 70 словаў, прытчаў, пропаведзяў і г.д.

Клімент Смаляціч (12 ст.) – кіеўскі мітрапаліт, паходжаннем са Смаленска. Аўтар першага вядомага ў Беларусі пісьмовага твору “Пасланне Фаме прасвітару”.

У творах, складзеных на тэрыторыі Беларусі, выкарыстоўваліся не толькі царкоўнаславянская, а і старажытнабеларуская народная лексіка (“пожні”, “вельмі”, “злодзей”, ”сябры” і гд.).