Халел досмұхамедов және түркітану мәселелері

Мен біткен ойпаң жерге аласа ағаш,

Емеспін жемісі көп тамаша ағаш.

Қалғанша жарта жаңқам мен сенікі,

Пайдалан шаруаңа жараса, Алаш, -

деп Міржақып ақын айтқандай, Алаш үшін тер төгіп, ел қажетін өтеп, әлеуметтік өмірдің барлық саласына өзінің үнін қосқан ардақтыларымыздың бірі – бүгінде туғанына 125 жыл болып отырған азамат Халел Досмұхамедов еді.

Ол 1883 жылы 24 сәуірде Тайсойған құмында дүниеге келді. Әкесі Досмұхамед көзі ашық адам болатын. Ол ұлын жергілікті орыс-қазақ мектебіне оқуға берді. Жасынан зерек Халел 1902 жылы Орал әскери реалдық училищесін үздік бітірді. 1903 жылы Санкт-Петербургтегі императорлық әскери медициналық академияға оқуға түседі. Халелдің студенттік кезеңі Ресейдегі саяси толқулармен тұстас келді. Мұның өзі жас жігіттің саяси көзқарастарының қалыптасуына игі әсер етті. Халел Досмұхамедов Алаш қозғалысының қайраткері, дәрігер, ұстаз, ғалым ретінде тарихта өзіндік орны бар тұлға. Х.Досмұхамедовтың ғылыми ізденістермен тереңдеп шұғылдануына басты екі қызметі әсер етті. Біріншіден, қазақ-қырғыз білім комиссиясының, екіншіден, Мемлекеттік ғылыми кеңестің төрағасы болуы еді. Бүгінде Халелтану бағытында көптеген жұмыстар атқарылып жатыр. Халелдің еңбектерін саралап келе оның жан-жақты біліміне таң қаласың. Ол кәсіби дәрігер ғана емес, қоғам қайраткері, саясаттанушы, қоғамтанушы, тілші, тарихшы, әдебиетші, фольклор жинаушы. Біздің бұған қосып айтарымыз, Халел - қазақтан шыққан алғашқы түркітанушы. Халел 1923 жылы «Шолпан» журналының 7-санында «Диуан лұғат ит-түрік» атты мақала жариялады. Осы мақаласы арқылы қазақ қоғамын алғаш рет ұлы сөздікпен таныстырып, Махмуд Қашқаридің тарихтағы орнын белгілеп берді. Бұл тұрғыда ол «Диуанды» алғаш зерттеген В.В. Бартольд, В.А. Гордлевский, Т.А. Боровков, А.Н. Кононовтармен иық тіресіп тұр.

Аталмыш мақаласында «Кітаптың шығарушысы Махмудтың туған, кіндік кесіп, кір жуған жері, ата қонысы Ыссықкөл жағасы Барсхан шаһарында болды. Махмуд Қашқари Азиядағы түрік бектерінен, әскерінен, ғалым, шайырларының алдыңғы қатарынан болған» - дей келіп, Махмудтың тегін саралап таныстырады. Ол «Диуан» 1073 жылы жазылған деп ғылыми тұжырым жасайды. Махмуд Қашқаридың замандасы болған Йусуф Хас Хажибтың «Құтадғу білік» есімді кітабы 462 жылы тауық (1069-1070 қыс күні) жылы жазылған. Осылайша Махмуд Қашқари кітабы мен Йусуф Хас Хажибтың кітабы жазылуының арасы екі-үш жыл уақыт болады деп тұжырымдайды.

Иә, көне түркі мәдениеті шарықтап, IX-XII ғасырларда небір жазба ескерткіштер дүниеге келді. Солардың бірі М.Қашқаридың «Диуани лұғат ит-түрік» сөздігі мен Ж.Баласағұнның «Құтадғу білік» еңбектері. Бұл шығармалардан байырғы түркілердің мәдениетімен қоса ел басқарған, мемлекет құрған өркениетін де көреміз. Еуразия территориясында көне түркілік көшпелі тайпалар белгілі бір этномәдени негізде қалыптасты. Олардың материалдық және рухани жетістіктері кейінгі қазақ халқының мәдениетінің қалыптасуының қайнар көзі болды. Елбасы Н.Назарбаев «Тарих толқынында» кітабында «Біз өз мемлекетімізді ұзақ уақытта меңзеп құрғымыз келсе, онда халық руханиятының бастауларын түсінгеніміз жөн» деп көрсетті. Сондықтан байырғы түркі бабаларымыз, этногенетикалық тамырымыз қандай еді, ХҮ, ХҮІ ғасырдан кейінгі сол ежелгі жұрттың ұрпағы болып отырған біз қандаймыз деген сұрақ тууы заңды. М.Қашқари былай дейді: «Түркілер көркемдік, сүйкімділік, жарқын жүзділік, әдептілік, жүректілік, үлкендерді, қарияларды құрметтеу, сөзінде тұру, мәрттік, кішіктік, тағы сондай сансыз көп мақтаулы қасиетке ие». Жас ұрпаққа этномәдени білім мен тәрбиені бабалар қаламынан туған осындай ұлағатты сөз шырындарымен ексек нұр үстіне нұр болар еді.

Халел Досмұхамедов былай деп атап көрсетті: «Түрк қауымы тіл, әдебиет һәм мәдениет тарихы үшін 1889-ыншы жылы Орхон жағаларында Ядринцев тапқан, Томсен, Радлов һәм басқа ғалымдар тарапынан үйреніліп, нәшр етілген, барлық мәдениет, хан дүниесінің назарын өзіне қаратқан, хан ерлерінің фікірін алыстырған (өзгерткен) ескі түрк, Орхон «бітік тастары» қандай аһамиаты болса, Махмуд қашқари кітабында да аһамиаты сондай».

Түркітану ғылымы көне түркі дәуірлеріндегі сына жазулардың табылуымен, олардың түркілік мұра екендігі дәлелденумен байланысты XYIII ғасырда дүниеге келді. Орта ғасырлардағы М.Қашқаридың «Диуани лұғат ит-түрік» сөздігі және тағы басқа жазба жәдігерліктердің табылып, ғылыми айналымға қосылуымен қатар түркітану ғылымы өркендеді. Биылғы жыл Махмуд Қашқаридың «Диуани лұғат ит-түрік» кітабының жарыққа шыққанына мың жыл толғалы отыр. Соны ЮНЕСКО аясында, әлемдік деңгейде атап өту жоспарлары белгіленуде. Жаңа ғасырдағы түркітану ғылымының алдында іргелі міндеттер тұр. Түркітану ғылымы Кеңес Одағы тұсында жақсы өркендеді. Дей тұрғанмен белгілі бір саяси шеңберлердің аясында шығып кете алмағаны белгілі жайт. Бүгінгі тәуелсіз түркі тілдес мемлекеттер түркітану ғылымында еркін кеңістікте әрекет етіп жатқанымен, оқшаулану, даралану сипат басым. Сонымен қатар ортақ мұраларды жеке ұлтқа телу, дара мекшіктену құбылыстары да бар. Түркітану кешенді ғылым, қоғамдық саяси-гуманитарлық пән ретінде оқылуы керек. Түркітану тек түркі тілдерінің өткені мен бүгінін қарастырмайды, оның аясында түркі халықтарының тарихы, әдебиеті, дүниетанымы, мәдениеті, этнографиясы тұтас қарастырылады. Жаһандану тұсында түркітану саясаттау, философия, социология мәселелерінен тыс қала алмайды. Жаһандану әлемдік үрдіс болғанымен, белгілі бір өркениеттерге сүйенеді. Қазіргі тұста американдық немесе батыс европалық өркениет үгіт-насихатпен де, мың түрлі түспен қызықтыруымен де, ағылшын тілінің әсерімен де күллі жұртқа таңылуда. Осы тұста бүкіл түркі халықтарының сүйенер қалқаны, жаһандану теңізіне жүзер желкені түркі өркениеті болмақ. Ал өткен тарихты білу парыз, бірақ өткенді айтып мақтанға ұрынбай, бүгінгі ұлтаралық, мемлекетаралық қатынастарда түркітану ғылымының әлемдік мәнін күшейту ғалымдардың меншігінде. Ғылыми зерттеулерде томаға тұйықтықтан арылып, бүгінде 133 миллионға жеткен түркі халықтарының өшкенін ескеріп, өскенін екшеп, мемлекетаралық деңгейдегі кешенді зерттеулерге жол ашу Ғылым Академиясы, Білім және ғылым министрлігі сияқты құзырлы орындардың пәрменді әрекеттерімен іске асырылуы қажет. Түркі тілдерінің тамыры бір, өзегі ортақ десек те жаңа ғасырда бір-бірімізді түсіне қою қиындап бара жатыр. Әрине бұның бәрі Кеңес үкіметі тұсындағы саясат салқыны, әліпбидегі ала құлалық екені рас. Кейінгі кезде ортақ әліпби жасасақ деген де ұсыныс, әрекеттер болды. Дегенмен түркі тілдерінің өзіндік айырмашылықтары бұған көне бермейді. Біз алып бәйтеректің әртүрлі жапырақтарымыз. Бірнеше түркі тілін терең игерген мамандар да тапшы. Сондықтан филолог жастарды дайындау үшін түркі тілдес елдердің арасында жоғары оқу орындары студенттерін алмастыру, білім жетілдіру істерін жандандыру қажет-ақ. Профессор Ш.Ыбыраев «дүниежүзілік және ұлтаралық дәстүрі әлдеқашан қалыптасқан түркология ғылымының қазіргі заманғы тізгігіне ұмтылу – егемен түркі мемлекеттерінің абыройлы міндеті», - дейді.

Шынында да түркітану ғылымының басында тұрған алаш ардақтыларының қасиетті де маңызы зор әдеби, тарихи, тілдік зерттеулерін танып, түстеп, біліп қана қоймай, жаңа ғасырда заман талаптарына сай жалғастыру, тереңірек зерделеу егемен ұрпақтың міндеті.