I – Мавзу “Бухгалетрия ҳисобининг назарияси” фанининг предмети ва методи

4.Молиявий инвестициялар кандай баҳоларда баҳоланади?

5.Ннвестицияларни дисконтлаш деганда нимани тушунасиз?

13-МАВЗУ: МЕҲНАТ ВА ИШ ҲАҚИ ҲИСОБИ.

РЕЖА:

1. 
   Меҳнат ва иш ҳақини ҳисобга олишнинг асосий вазифалари
   
2. 
   Меҳнатга ҳақ тўлаш шакллари, тизимлари, фонди ва унинг таркиби
   
3. 
   Меҳнат ҳақи ҳисобини хужжатларда расмийлаштириш
   
4. 
   Меҳнатга ҳақ тўлашнинг синтетик ва аналитик ҳисоби
   
5. 
   Меҳнат таътили ҳамда касаллик варақаси бўйича ҳақ тўлаш
   
6. 
   Иш ҳақидан ажратма ва тўловлар ҳисоби
   

Инсон ўз эхтиёжларини кондириш учун моддий неъматлар яратар экан, уларн ишлаб чиқариш учун моддий ресурслардан ташкдри бевосита инсон ўз меҳнатини сарфлайди. Меҳнат жараёнида янги маҳсулот яратилиб, инсон эхтиёжларини кондиришга хизмат қилади. Истеъмолчиларнинг асосий даромад манбалари иш ҳақи бўлганлиги сабабли, товарларга бўлган талаб ва таклиф, улар баҳоси бевосита иш ҳақига боғлиқ бўлади. Корхонани ишлаб чиқариш-хўжалик фаолияти жонли меҳнатни истеъмол қилиш билан бирга юз бера; Унинг миқдори ишлаган киши-соатлар билан ўлчанади. Меҳнат жараёнида хар бир ходимнинг бажарган иши, тайёрлаган маҳсулоти, истеъмолчиларга кўрсатган хизматлар учун сарфланган меҳнатига ҳақ тўлаш миқдорини асослаш ҳамда аниқлашни тат қиладиган ўзаро муносабатлар вужудга келади.

Шу муносабат билан корхонанинг бухгалтерия хизмати олдида меҳнат меъёри ва уи хақ тўлашни ҳисобга олиш, назорат қилиш вазифалари ҳам белгиланадики, бу эса:

ишбай ишловчилар ва бошқа ходимларнинг иш сифатини тўғри ва ўз вақтида хужжатл. билан расмийлаштиришни, шунингдек иш ҳақини ҳисоблашиш ва уни белгиланг: муддатларда тўлашни;

Ҳисобланган иш ҳақи суммаларини ва ижтимоий суғуртага ажратмаларни иш.". чиқариш харажатларига киритиш учун харажатларнинг йуналишлари бўйича ан2 тақсимлашни;

иш ҳақидан бюджетга мажбурий тўловларни, шунингдек корхонага етказилган моддв зарарни айрим ташкилотлар ва жисмоний шахслар фойдасига тўғри ҳамда ўз вақтида ушла колиш ва ўтказишни;

ходимлар сонини ва иш вақтидан фойдаланишни назорат қилишни таъминлаши керак Корхона ва ташкилотларда ходимлар сони ишлаб чиқариш дастури асосш аниқланади. Корхонада ходимлар, энг аввало, икки гурухга ажратилади:

7. 
   асосий фаолиятда банд бўлган ходимлар;
   
8. 
   асосий булмаган фаолиятда банд бўлган ходимлар.
   

Асосий булмаган фаолиятда банд бўлган ходимлар тоифасига уй-жой ва коммунал хужалигига хизмат кўрсатиш, савдодаги, тиббиёт муассасалари ҳамда мактабгача тарбия муассасаларида банд бўлган ходимлар киради.

Корхонада ходимлар бажарадиган вазифаларига кўра қуйидаги гуруҳларга бўлинади:
♦ ишчилар;

♦ хизматчилар

.

Ишчилар таркибига моддий неъматларни яратиш, тўзатиш, юкларни кучириш, йуловчилар ташиш, моддий хизматлар кўрсатиш билан бевосита банд бўлган ходимлар киради.

Хизматчилар таркибига раҳбарлар, мутахассислар ва бошқа ходимлар киради.

Раҳбарлар таркибига корхона ва унинг таркибий бўлинмаларида раҳбарлик лавозимини эгаллаб турган ходимлар (директор, унинг уринбосарлари, бош мухандис, бош нктисодчи, бош бухгалтер, бош технолог) ва бошқалар киради.

Мутахассислар таркибига мухандислар, иқтисодчилар ва бошқа иқтисодий хайда мухандислик-техникавий ишлар билан банд бўлган ходимлар киради. Бошқа ходимлар тоифасига хужжатларни тайёрлаш, расмийлаштириш ишларини олиб борувчи, хўжаликка хизмат кдлувчи бошқа ходимлар (кассирлар, назоратчилар, табелчилар, иш юритувчилар ва хоказолар) киради.
Меҳнатга ҳақ тўлаш шакллари, тизимлари, фонди ва унинг таркиби

3. 
   Бозор иқтисодиёти шароитида меҳнатни тўғри нормалаш уни илмий ташкил этиш-нинг асоси булиб ҳисобланади. Яхши асосланган нормаларсиз корхона фаолиятини илмий режалаштириб булмайди, бинобарин, нормаларни тўғри белгилаш корхона жамоасидаги хар эир ходимнинг шахсий манфаатларини корхонанинг манфаати билан уйгунлаштиради, меҳнат унумдорлигининг усишига, иш ҳақи тўловининг яхшиланишига олиб келади.
   

Меҳнатга ҳак тўлаш учун тариф тизимидан фойдаланилади. У қуйидагиларни ўз ячига олади: тариф-малака маълумотномаси, тариф сеткалари, тариф ставкаси.

Иш ҳақи меҳнат учун тўланадиган ҳақнинг ҳамма турларини, шу жумладан, маблаг билан таъминлаш манбаидан катьий назар, пул ёки натура шаклида ҳисобланган хар хил мукофотларни, қўшимча ҳақларни, устама ҳақни ва ижтимоий имтиёзларни, шунингдеқ ходимга ишланмаган вақт учун тўланадиган ҳақларни (таътил ҳақи, байрам кунлари ва хоказолар учун) ўз ичига олади.

Иш ҳақи ўз таркибига кўра иккига бўлинади:

♦ асосий иш ҳақи;

♦ қўшимча иш ҳақи.

♦ Асосий иш ҳақи ишчи ва ходимларнинг ишлаган вақтлари учун тўланадиган ҳақ булиб, унинг таркибига қуйидагилар киради:

тариф ставкалари ва маошлар, ишбай нархлар учун тўланадиган хақ ишчиларнинг айби булмаган ва бекор туриб колишлар учун тўланадиган хақ тунда ишлаганлик учун қўшимча хақ аккорд усулида тўланадиган хақ иш ҳақи фондидан тўланадиган мукофотлар;

дам олиш кунлари, байрам кунлари, иш вақтидан ташкари соатларда ишлаганлик учун одатдаги иш шарт-шароитидан четга чиқканлик ва бошқалар учун ишчиларга юкори нархлар бўйича тўланадиган қўшимча ҳақ-

таътилларга тўланадиган асосий ва қўшимча хақ

усмирларга имтиёзли соатлар учун тўланадиган хақ

давлат ва жамоат бурчларини бажарганлик учун тўланадиган хақ

текинга бериладиган квартиралар, коммунал хизматлар ва бошқалар қиймати.

Хрзирги шароитда ишчи ва ходимларга тўланадиган иш ҳақи шакллари ҳам ранг барангдир. Қуйидаги жадвалда иш ҳақи тўлашнинг шакллари келтирилган:

Корхона ва ташкилотларда ходимларга иш ҳақидан таищари турли хил пул тўловлари рагбатлантириш тўловлари ҳам берилади. Уларга қуйидагилар киради: йиллик иш якунлари бўйича рагбатлантириш;

муҳим ишлаб чиқариш топшириқларини бажарганлик учун рагбатлантириш; ^; корхоналарнинг уқишга юборилган талабаларга берадиган стипендиялари; ; даволаниш учун бериладиган йулланмалар қиймати; меҳнат жамоаси аъзоларига акциялар учун тўланадиган дивидендлар ва бошқалар.

3. Меҳнат хақи ҳисобини хужжатларда расмийлаштириш

Корхона ва ташкилотларда меҳнат ҳақи ҳисобини тўғри ташкил қилиш учун, энг авало, шахсий таркиб ҳисобини тўғри юритиш лозим. Ходимларни ишга қабул қилиш, Мин бўшатиш, бошқа ишга ўтказиш, уларга таътил берилгани, тунда, иш вақтидан Йкйрн вақтда, байрам кунларида ишлаганлиги ҳақида ишончли маълумот бўлгандагина ходимлари билан ўз вақтида ҳисоб-китоб қилиши мумкин. Ана шу максадда кадрлар бўлими шахсий таркиб ҳисобини ҳамда бошқа хизматлар билан биргаликда фойдаланиш ҳисобини олиб боради.

Шахсий таркибни ҳисобга олиш учун қуйидаги хужжатлардан фойдаланилади:

Ишга қабул қилиш ҳақида буйруқ.

Шахсий варақа.

Бошқа ишга ўтказиш ҳақида буйрук

Таътил бериш ҳақида кайднома

. Меҳнат шартномасини бекор қилиш ҳақида буйруқ

Иш вақтини ҳисобга олиш учун Т-12 шаклидаги махсус табелдан фойдаланилади.

Булим, бригада, цех ходимларининг номма-ном руйхати булиб, ундан иш вақтини * омиш учун фойдаланилади. Хар бир ходимга табель раками бириктирилади ва у иш ҳақи бўйича рамийлаштириладиган барча хужжатларда кўрсатилиб боради. Иш бошланишидан аввал ўтган ойдаги табелдан ходимнинг исм-шарифи кучириб ишга чиқиш, иш вақтини сарфлаши шартли белгилар ёрдамида ҳисобга олиб Масалан, меҳнат таътилидагилар «Т», касаллик варакаси бўйича ишга р «К» харфи ва хоказолар билан белгиланади.

иш вақтидан фойдаланиш ҳисоби табелда икки хил усулда амалга ,м, Виринчи усулда барча ишга чиқкан, кечиқкан ва ишга чиқмаган ходимлар руйхат килиб борилади. Иккинчи усулда эса табелда фақат кечикканлар, ишга чиқмаганлар яъни маълум меъёрдан четга чиқдан ходимлар руйхат килиб борилади.

Ҳар бир ходимнинг ишлаган вақти табелда ҳисобот ойининг биринчи ярмига ва йил охирига, яъни икки марта ҳисоб,лаб чиқилади. Табель цех бошлиги томонидан имзоланади бухгалтерияга иш ҳақи ҳисоблашиш учун топширилади.

Меҳнатга ҳақ тўлашнинг ишбай шаклида иш ҳақи ҳисоблашиш учун табели маълумотлари етарли эмас. Бунинг учун қуйидаги бирламчи хужжатлардан фойдаланилади:

Ишбай ишлаш учун нарядлар;рапортлар;маршрут варақалари;қайдномалар;

Маҳсулотни ҳисобга олиш бўйича бирламчи хужжатнинг энг кенг таркалган тур; наряддир. Кўпчилик корхоналарда наряд айрим ишчи ёки бригада томонидан бажарг. ладиган хар бир ишлаб чиқариш топширигига алоҳида ёзилади. Топшириқлар цехнинг режа диспетчер бюроеи томонидан цехнинг ишлаб чиқариш режасига мувофиқ технологик кар: асосида тулдирилади. Ишчи томонидан топшириқ бажарилгандан кейин ишлаб чиқарилгш маҳсулот сони ёки бажарилган иш ҳажми бажариш учун сарфланиши лозим бўлган материал меъёри ва ҳақикатда берилган материалнинг сони топшириқда кўрсатилади. Бу, ўз навбатида, иш ҳақини топшириқ асосида ҳисоблашишдагина эмас, балки материаллар сарфинии белгиланган меъёрига риоя қилиниши устидан назорат олиб бориш имконини ҳам беради.

Баъзи корхоналарда ишлаб чиқариш ҳисоби маршрут варақалари тизимида юритилади. Одатда, маршрут варақалари цехнинг режа-диспетчер ходимлари томонидан ёзилиб, унда кайта ишланиши лозим бўлган айрим деталлар партияси ишлаб чиқариш топшириғи сифатида кайд қилинади, бажарилган иш натижалари кайта ишлаш жараёнлариник биринчи операциясидан то охирги операциясигача назорат қилинади. Шу билан биргаликд маршрут варақалари ёрдамида технологик жараённинг бориши назорат қилинади.

Ишчиларга иш ҳақи ҳисоблашишда йуналиш варақаси фақат бир сменада ишлаб тамомланган деталлар бўйичагина асос бўла олади. Агар шу сменада айрим деталларнин ишлови тугалланмаса, унда ишчиларга иш ҳақи ҳисоблашиш учун рапорт очилади. Рапорт смена бошланмасдан олдин ёзилади ва зарур деталларни цехга жўнатиш учун омбор ходимига топширилади. Омбор ходими деталларни жўнатиб, бу ҳақда рапортга тегишл белги куйганидан кейин у техника назорати бўлимига берилади. Смена охирида ишланган деталлар сони рапортда кайд қилинади.

Меҳнат ва иш ҳақини ҳисоблашиш бўйича расмийлаштириладиган бошлангич хужжат лар белгиланган муддатда бухгалтериянинг иш ҳақини ҳисоблашиш бўлимига топширилади Бухгалтерияда бошланғич хужжатлар текширилади ва кайта ишлаш учун ҳисоблашиш марказига берилади. Кайта ишланган хужжатлар, ишчиларнинг табель ракамлари бухгалтерия; цехлар бўйича гурухланади ва ишчиларнинг иш ҳақи шахсий варакаларига ёзиб борилад Ушбу бошлангич хужжатлар асосида ҳисоблашиш ведомости, иш ҳақи бўйича меъёрдан четга чиқиш ведомости ва бошқа йиғма хужжатлар тузилади.

4. Меҳнатга ҳак тўлашнинг синтетик ва аналитик ҳисоби

Корхона ва ташкилотларда тузилган иш ҳақини ҳисоблашиш ведомостида ишчи хизматчиларга иш ҳақи ҳамда ундан ушлаб колинадиган суммалар акс эттирилади. Ҳисоблашиш ведомости ҳар бир цех ходимларининг тоифалари бўйича алоҳида тузилади. Иқтисодиётнинг барча тармокларидаги корхоналар ойнинг биринчи ярми учун иш ха ҳисоблашишнинг бўнакли ва бўнаксиз тартибини қўллаши мумкин. ҳисоб-китобнинг бунақ усулида корхона ходимига бўнак берилади, ойнинг иккинчи ярми учун иш ҳақи тўлаётган эса ўзил-кесил ҳисоб-китоб қилинади. Иккинчи ҳолда ишчига режадаги бўнак ўрнига ойнингбиринчи ярми учун хақиқатда ишлаб чиқарилган маҳсулот бўйича иш ҳақи ҳисоблаб ёзилади.

Иш ҳақини ҳисоблашиш ведомости иш ҳақи бўйича ходимлар билан ҳисоб-китобни расмийлаштириш учун асосий хужжатдир. Бу хужжатда хар бир табель раками, ходим-..рнинг тоифаси ҳамда тўлов ва ушлаб колиш турлари бўйича тузилади. Иш ҳақини ҳнсоблаш ведомостида қуйидаги кўрсаткичлар бўлади:

тўлов турлари бўйича ҳисобланди - 6710-«Ходимлар билан иш ҳақи бўйича ҳнсоблашишлар» ҳисобварағининг кредит обороти;

иш ҳақидан ажратма ва тўловлар ушлаб колинди ва ҳисобланди - 6710-«Ходимлар билан ■ш ҳақи бўйича ҳисоблашишишлар» ҳисобварағининг дебет обороти;

кулга бериш ёки ойнинг охирида корхонада қолди - 6710-«Ходимлар билан иш ҳақи ўйича ҳисоблашишишлар» ҳисобварағининг дебет обороти.

Иш ҳақини ҳисоблашиш ведомостининг охирги кўрсаткичи тўлов ведомостини флдириш учун ҳамда ходимга иш ҳақи бериш учун асос булиб хизмат қилади.

Ишчи ва хизматчиларга иш ҳақи бўйича ҳисоблашишишларни олиб бориш бухгалтерия Кобининг Ҳисобварақлар режасида қуйидаги ҳисобварақлардан фойдаланиш кўзда

Ю-«Ходимлар билан иш ҳақи бўйича ҳисоблашишишлар» ҳисобварағи; ««Депонентлаштирилган иш ҳақи» ҳисобварағи.

Ушбу ҳисобварақлар пассив булиб, қолдик Ҳисобварақларнинг кредит томонида

«Харажатлар таркиби тўғрисидаги Низом»га мувофиқ меҳнат ҳақи харажатлари чиқариш ҳамда давр харажатларининг муҳим харажат элементларидан бири ҳисоблади. Шу боисдан ишчи ва хизматчиларга иш ҳақи ҳисобланганда, уларни таркибига киритиш лозим.

Корхонанинг ишлаб чиқариш фаолияти билан банд бўлган ишчи ва хизматчиларига ҳисобланганида қуйидагича бухгалтерия проводкаси берилади: •Ишлаб чиқариш харажатлари» ҳисобварақлари (2010, 2310, 2510) 6710-«Ходимлар билан иш ҳақи бўйича ҳисоблашишишлар» ҳисобварағи. Корхонанинг маъмурий-бошқарув ишларида банд бўлган ходимларга иш ҳақи •Лишганида қуйидагича бухгалтерия проводкаси берилади: (9420-«Маъмурий-бошқарув харажатлари» ҳисобварағи 6710-«Ходимлар билан иш ҳақи бўйича ҳисоблашишишлар» ҳисобварағи. Уч иш куни давомида олинмаган иш ҳақи депонентга утказилган, яъни саклаш учун ҳисобланади. Кассир уни банкка корхонанинг ҳисоб-китоб варагига утказиб, гнтга куйилган сумма» деб кўрсатади. Ходимлар уни корхона кассасидан чиқим ча олади. Ходимларнинг иш ҳақи суммаси депонентга ўтказилганида қуйидагича проводка берилади:

Ходимлар билан иш ҳақи бўйича ҳисоблашишишлар» ҳисобварағи «Депонентлаштирилган иш ҳақи» ҳисобварағи.

Депоненнтга куйилган суммалар депонентлар дафтарида ёки депонент варақачасида корхона томонидан 3 йил мобайнида сақланади. Кўрсатилган муддат тугаши билан куйилган суммалар йиллик баланс тузиш пайтида корхона даромадларигаа қуйидагича бухгалтерия проводкаси билан расмийлаштирилади: «Депонентлаштирилган иш ҳақи» ҳисобварағи кредиторлик ва депонентлик қарзларини ҳисобдан чиқаришдан олинган даромад»

“миллий валютадаги пул маблағлари» ҳисобварағи Дт 5010

“Ходимлар билан иш ҳақи бўйича ҳисоблашишишлар» ҳисобварағи Кт 6710

ишчи ва хизматчилар билан ҳисоб-китобнинг аналитик ҳисоби иш ҳақи ҳисоблашиш-тўлаш ведомостларида, синтетик ҳисоби эса 6710-«Ходимлар билан иш ҳақи бўйича ҳисоблашишишлар» ҳисобварағида юритилади.