Бөлшектің мағынасы бүтінге көшеді

әңгіменің мазмұнын түгел айтпай, шала айту. Мұның аты – берілуге тиісті 
хабардың керегін ғана айтып, керек емесін ішке бүгіп қалу. Осы шала айтылған 
формалар да айтушының негізгі ойымен, мақсатымен астарлас. 2) Хабарласудың 
осы екі амалында да образдылық бар. Cол тәсіл ұқсастығының өзі хабарласудың 
екі жақты қасиетінің арасындағы ұқсастық болып табылады (шошқа тұмсығын 
тығып көрсінші....). 
Сөйте тұра, бұл екі амалдың бірқатары санғатқа (басқаша оқылмады) жақын 
жағы болса, бірқатары – сөзге жақын жағы болмақ.
Бір замандарда сөз бен ым қатар жүрген кезі де болған. Есіктен қарап тұрып, 
біреудің атын атап алып ымдап шақырамыз ғой. Мұның заттық жағы – сөз, етістік 
жағы – ым, – дейді Марр. Демек, сөз+ым=сөйлем. Сөйлем болудың шарты – сөйлеу 
(речь) емес. Адам сөйлегенде біртүрлі айтып, негізгі ойы басқа болуы да мүмкін. 
Ақылсыз адамды да «осы кісі ақылды!» дейтініміз де содан; үндемей сөйлесетін 
тәсіл де бар. Тілдің осындай табиғаты болмаса, буржуазияшыл оқымыстылар сөзді 
біртүрлі сөйлеп, істі екінші түрлі істей алмас еді (сталиндік конституция жөнінде 
шет мемлекеттердің үндемей қалуы – сынаудың бір түрі).
Сонымен тіл арқылы хабарласудың екі түрінің арасында қандай 
айырмашылық бар? Алдыңғы тәсіл бойынша хабарды тұтас күйінде емес, бөлшек 
күйінде білдіреді, ал соңғы жол мен хабарды бөлшек күйінде емес, тұтас күйінде 
білдіреді. Тілдің тыңдаушыны адастыру амалы осы бөлшектеу табиғатына 
қатысты. Л. Фейербах: «Құдайлар сын есімдердің жинағы» – деген.
Біз хабарласудың екі амалының хабарласу қасиетін алып басқа жақтарын 
қоя тұрдық; олар (біз атамағандар): көркемдік, таптық, әлеуметтік мақсаттар; біз 
бұл мәселелерді қоя тұрып, хабарласудың тілге ғана тән жағын сөз етіп отырмыз. 
Тілдің өзіндік өзгешелігі – затқа ат қою, ол аттарды бір-бірінен айыру. 
Мысалы: жылқы – түйе емес, қой – сиыр емес, сиыр – жылқы емес. Атаулардың 
мағынасын осылайша айыруды – сигнификация дейміз. Әр нәрсенің өзін жеке 
көрсету, даралап айту қасиетіне ие болған сөз – зат, сипат, құбылыс аттары болып 
қалыптасқан. Бұл аталғандар – тілдің негізгі өзгешеліктері. Тілдегі осы айтылған ат 
қою мүмкіншілігін номинация дейміз. Тілдің бұдан басқа тағы бір негізгі қызметі 
– хабар беру. Оның бұл өзгешелігін коммуникация дейміз. Оның мағынасы 
орысша – общение, қазақша – қауымдасу, хабарласу дегенді білдіреді. Номинация 
– атау, номинат – ат, номинатив – атаушылық. Номинатив функциясы – стабил 
(тұрақтылық). Мысалы, өсіп тұрған ағашқа күн сайын жаңа ат қойып отырсақ, 
номинатив функциясына қайшы келер еді.
Қағаз деген сөз – әрі заттың аты, әрі оны басқа заттың атынан айырып атауға 
қажетті амалы. Демек, бұл жерде номинатив бар; сондай-ақ бұнда 
коммуникациялық та бар (хабарлылықтың мүшесі, яғни бөлшек). Солай бола тұра, 
мұны қағаз сөзі біресе бүтін (номинация), екінші ретте бөлшек (коммуникация) деп 
бөлу қайшылық болар еді. Бұл жердегі ерекшелік мынада: тіл элементі атау 
қызметін өтесе, сөз болғаны; егер хабар беру қызметін өтесе, сөйлем болғаны. Бұл 
келтірілген екі түрлі өзгеше қасиет барлық сөздерге де тән, өйткені олар әрі 
номинативтік, әрі коммуникациялық қызмет атқарады. Сөздің бір басында екі 
функция (қызмет) болады: бірінші – хабар беру қызметі, коммуникация 
функциясы; екінші – таңбалау қызметі, номинатив функция не сигнификация.

Сөз хабарласу үшін керек, егер осы керекке жарамаса, ол – сөз емес. Сөйлеп 
хабарласқанда әр нәрсенің аттарын (номинативтерді) құрап, хабар беріледі. 
Осылайша номинативтерден құралмай жасалған хабар жоқ. Ат болмаса, сөз де 
болмайды.
Номинатив сөзді бірінен-бірін айыру үшін ат қоямыз. Атты неге қоямыз? 
Оны заттардың өздері жоқ жерде сөз қылу үшін қоямыз. Нәрсенің, сипаттың бәрі 
түгел қасымызда болса, онда сөзді шығын қылмай-ақ ымдап өте шығар едік, 
сонымен де бірталай хабар берер едік (алқашқы адамдар, осы күнгі мылқаулар 
солай сөйлеседі ғой). 
Зат пен оған қойылған атты тексерейік: столдың төрт аяғы бар, үсті, асты, 
түсі, ұзындық, қысқалығы бар; ал оған қойылған ат та ондай белгілердің бірі де 
жоқ, тек ұғым ғана бар. Демек, сөз оймен байланысты, ал басқа белгілер жоқ. 
Сондай-ақ тілде заттың ұғымы бар, мәні (сущность) жоқ. Ойымызбен бір заттың 
өзін быт-шыт қыламыз. Сондықтан заттың саны, сипаты, аты тағы басқалары бөлек 
айтылып талданады; ол заттың өзінде оның бөлшектік белгілері талданса, ол зат-
зат болудан қалады. Өйткені столдың төрт аяғы, биіктігі, ұзындығы сол затпен 
бірге жүр.
Сөз белгілі тәртіппен тізіліп барып, хабар болады. Сөздер жеке-жеке жүреді, 
бірақ олар жекелік үшін жасалған емес, басқаға жанасым тауып, үйлесерлік болып 
жасалған. Өз басы атау болуға жаралаған сөзді бүтін дейміз. Бүтін, әрине, бөлшек 
емес. Сөйте тұра олар құрамды бөлшек болып барып материал болып, тұтас ой 
туғызатындықтан, жеке сөздерді үйлесім табушылар тобының бір бөлшегі дейміз. 
Бұл айтылған бүтіндік пен бөлшектілік бірінісіз бірі өмір сүре алмайды 
(семасиология мен лексика бір зат, бірақ ілім ол екеуін бір-бірінен айырып 
қарайды; лексика – сөздің денесі болса, семасиология – мағынасы).

жүктеу/скачать 1.97 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: