І. Р. Халитова педагогика ғылымдарының

Қазақстан Республикасы

Қарағанды, 2008

Жұмыс Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінде орындалды

Ғылыми жетекшілері: педагогика ғылымдарының

докторы, профессор І.Р. Халитова

педагогика ғылымдарының

докторы, профессор Ә.Ә. Усманов

Ресми оппоненттері: педагогика ғылымдарының

докторы, профессор

педагогика ғылымдарының

кандидаты С.Б. Оспанова

Жетекші ұйым: І. Жансүгіров атындағы Жетісу

мемлекеттік университеті

Диссертация 2008 жылы « » сағат Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университетінде педагогика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін беру жөніндегі БД 14.50.05 біріккен диссертациялық кеңестің мәжілісінде қорғалады (100028, Қарағанды қаласы, Университет көшесі, 28, №1 кеңейтілген дәрісхана)

Диссертациямен Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университетінің кітапханасында танысуға болады.

Автореферат 2008 жылғы « » таратылды.

Біріккен диссертациялық кеңестің

ғалым хатшысы Н.Ә. Мыңжанов

Жас ұрпақты оқыту мен тәрбиелеу мәселесін ұлттық тәрбиемен қабыстыруға қатысты пікірлер сонау Ы. Алтынсарин, Абай Құнанбаев, А. Байтұрсынов, Ж. Аймауытов, М. Жұмабаев, М. Дулатов, Т. Тәжібаев сынды басқа да ғалымдардың еңбектеріне арқау болған.

Жалпы білім беру мәселесі көптеген ғылыми зерттеулер мен арнайы монографиялардың, жекелеген мақалалардың арқауы болып келеді. Осыған орай Қ. Жарықбаев, К. Құнантаева, С. Қалиев, Н.Д. Хмель, Т.С. Сабыров, Б.Р. Айтмамбетова, І.Р. Халитова, А.Е. Әбілқасымова т.б еңбектерін айтуға болады. Тұлғаның педагогикалық бағыттылығын қалыптастырудың жалпы теориялық мәселелерін С.Л. Рубинштейн «динамикалық тенденция», А.Н. Леонтьев «ойлау мотивтерін қалыптастыру», Б.Г. Ананьев «негізгі өмірлік бағыттылығы», А.С. Прангишвили «адамдық қуаттарын динамикалық ұйымдастыру», Л.И.Божович «мотивтер жүйесі», Е.А. Климов әр түрлі кәсіптерге бағыттылық сипаттамасын т.б. зерделеген. Болашақ педагогтың кәсіптік дайындығы М.С. Мәлібекова студенттердің кәсіптік-ақпараттық бағыттылығы, Ш.А. Абдраман жоғары оқу орны студенттерінің кәсіптік-техникалық бағыттылығы, Э.А. Байдалинова жастардың педагогикалық бағыттылығын қалыптастыру мәселесі, Ә.Ә. Усманов мамандарды тәрбие жұмысына жұмылдырудағы коммуникативтік басқаруды жетілдіру, К.С. Тюребаева музыка пәні мұғалімдерінің педагогикалық бағыттылығы, Д.Е. Есельбаева болашақ мұғалімдердің кәсіптік-педагогикалық бағыттылығы, К.К. Досанова болашақ музыка пәні мұғалімін шығармашылыққа бағыттау, М.П. Черныш музыка мұғалімінің педагогикалық бағыттылығын басқару, А.А. Момбек болашақ музыка пәні мұғалімінің педагогикалық бағыттылығын аспаптық дайындық арқылы қалыптастыру, А.И. Балабаева педагогикалық практикада студенттердің педагогикалық бағыттылығын қалыптастыру, А.Ю. Тимакова студенттердің педагогикалық шығармашылық бағыттылығы, Н.В. Малахов арнайы пәндерді оқытудағы педагогикалық бағыттылық, А.Г. Мордюкович математика мұғалімдерінің педагогикалық бағыттылығы, О.П. Радимова фортепианоға оқытудың педагогикалық бағыттылығы, А.П. Черных педагогикалық институт студенттерінің педагогикалық бағыттылығын қалыптастыру секілді т.б. басқада көптеген авторлардың еңбектерін кездестіруге болады. Көріп отырғанымыздай бұл еңбектердің көпшілігі жоғары оқу орындарына қатысты. Бұларда орта педагогикалық оқу орындарындағы колледж оқушыларының педагогикалық бағыттылығы қарастырылмаған.

Осы және басқа да еңбектерде мектеп бітірушілердің көпшілігінің білім сапасының жеткіліксіздігі мен тәрбиелік деңгейлерінің де нашарлығы, бір жақтан, замана ерекшеліктерінің ықпалы ретінде қарастырылса, тағы бір жақтан, педагогтардың мектептегі қызметіне құлшынысы төмендігімен байланыстыра қарастырады. Осыған орай мерзімді басылым беттерін зерделесек, мектеп және орта кәсіптік оқу орындарын бітірушілердің ішінен педагог мамандығын саналы таңдап алмағандары, не болмаса оған тұтқиылдан келгендері, амалсыздан оқып жүргендердің бар екені туралы материалдар кездеседі.

Педагог мамандар даярлайтын орта және жоғары оқу орындары студенттерінің кейбіреулері оқу-тәрбие жұмыстары педагогикалық практика кезінде және басқа да көптеген факторлардың ықпалымен педагог мамандығын түпкілікті таңдап алатыны да байқалады. Сол себепті осы мамандыққа даярлауда аса дарынды педагог А.С. Макаренконың “...әрине кейбіреулерде педагогикалық дарын болады...Бірақ ондай дарыны болмаса да жақсы педагог болуды армандаған кез-келген адам педагог бола алады...”-деген тұжырымын ескерсек педагог мамандығын таңдап алған кез келген ынталы адамнан жақсы педагог маман қалыптастыруға болады- деген пікірге саяды. Макаренко А.С. мұны құдіретті тәрбиенің қуатына сүйеніп айтқаны белгілі. Алайда, педагогикалық білім негізі қаланатын оқу үрдісінен басқа болашақ педагог маман бүгінгі колледж оқушысының бойында осыған орай сапалар мен қасиеттер, қабілеттерін дамытып қалыптастыруға ықпал ететін тәрбие үрдісінің маңызы толыққанды пайдаланылмай, ескерілмей келеді. Педагогикалық бағыттылыққа қатысты ғылыми-педагогикалық әдебиеттерді зерттеу және талдау барысында оларда көбінесе “кәсіптік бағыттылық” туралы айта келіп “кәсіп” және “мамандық” ұғымдарының ара жігінің ажыратылып, мән мағынасының нақтыланбағанын анықтадық.

Болашақ педагог мамандарды тәрбиелеу-дегенде көпшілік орта оқу орындарындағы “бір жолғы” тәрбиелік іс-шараларды айтуға болады. Олар әрине белгілі бір дәрежеде оқушы тұлғасының кейбір тұстарына ықпал еткенімен олардың өзін педагог маман ретінде сезінуіне әсері жоқтың қасы. Сол себепті педагог мамандығын беретін орта және жоғары оқу орындарындағы барлық тәрбиелік іс-шаралар колледж оқушыларының бойында болашақ мамандығына тән қабілет, қасиет, сапаларды дамытып, қалыптастыруға жүйелі түрде бағытталуы тиіс. Сонда ғана кез-келген тәрбиелік іс-шара, көздеген мақсатына жетеді деген ойдамыз. Біз зерттеуге алып отырған мәселенің тағы бір көкейкесті тұсы, оқушылардың бүгінгі күн күрделігі, әп-сәттегі тұрмыс қиындықтарымен өмір сүрген жағдайда, болашақты болжауының әлсіздігі немесе қазіргі ахуал мен болашақ арасындағы қайшылықтарды жеңуге құлшынысының жеткіліксіздігі. Ал, педагог маман бүгінгі күнде өмір сүріп болашақты болжауы тиіс.

Бұлардан басқа бұқаралық ақпарат құралдарында, соның ішінде педагогикалық бағыттағы басылымдарда осы күнгі кейбір жекелеген мұғалімдер арасындағы жауапкерсіздік, салғырттық, білім ауқымының тарлығы мен таяздығы, тәрбиесі мен білім, білігінің жеткіліксіздігі, оқушылармен қарым-қатынасының күрделілігі, ата-аналармен жұмыс ұйымдастыру белсенділігінің әлсіздігі секілді басқа да кемшіліктер жайлы айтылып келеді.

Педагогикалық колледждегі оқу-тәрбие үрдісіне тікелей араласу және оны зерттеу, осыған орай ғылыми-педагогикалық әдебиеттер мен қажетті құжаттарды зерделеу барысында мынадай қарама-қайшылықтардың бар екені белгілі болды: тәрбие жұмысының оқу үрдісінде алған нақты теориялық білімдерін толықтыру мүмкіндігі мен оны практикада қолдану қабілеттерінің төмендігі арасында; оқушы тұлғасының болашақ кәсібінің ерекшеліктерін жете түсінбеуі мен таңдап алған мамандығын меңгеруге тәрбие жұмыстарының тигізетін ықпалы арасында; оқушылардың оқу үрдісіндегі құлшынысы мен педагог мамандығын меңгеруге қажетті мотивтерінің қалыптаспағаны арасында.

Бұл қарама-қайшылықтар оқу-тәрбие мекемесінде алған білім, білік, дағдыларын әр түрлі педагогикалық мәселелерді шешуде қолдануына шарт түзетін педагогикалық үрдісті қамтамасыз ету және онда мамандықты меңгеруге болған мотивтерін қалыптастыру қажет екенін көрсеткен зерттеу проблемасын айқындап,зерттеу жұмысымыздың тақырыбын «Сабақтан тыс тәрбие жұмыстары арқылы колледж оқушыларының педагогикалық бағыттылығын қалыптастыру (Педагогика колледждеріндегі музыка-педагогика мамандығы материалдары негізінде)» деп белгілеуге негіз болды.

Зерттеудің мақсаты: тәрбие жұмыстары арқылы колледж оқушыларының педагог мамандығына бағыттылығын қалыптастырудың мазмұны мен әдістерін қарастыру:

Зерттеудің нысаны: педагогика колледждеріндегі тұтас педагогикалық процесс.

Зерттеу пәні: педагогикалық колледж оқушыларының педагогикалық бағыттылығы.

Зерттеудің болжамы: егер колледж оқушыларында педагогикалық бағыттылық қалыптастыруға арналған тәрбие жұмыстарының жүйесі мен мазмұны, әдістері анықталатын болса, онда колледж оқушылары өздерін педагог ретінде сезінуіне ықпал етеді де және өз кезегінде жұмыс практикасын дұрыс ұйымдастыруына мүмкіндік туғызады. Өйткені мұнда колледж оқушылары теориялық білім және дәйекті практикалық біліктіліктерді жете меңгеру қажеттілігін түйсінеді, қазіргі кезде күнде өзгеріп отыратын мектеп оқушымен жұмыс ұйымдастыруға қажетті білім, біліктерді меңгеруге ұмтылады.

Зерттеудің міндеттері:

1) колледж оқушыларында педагогикалық бағыттылық қалыптастырудағы тәрбие жұмыстарының маңызы мен мәнін ашып көрсету;

2. 
   педагогикалық бағыттылық қалыптастыру үрдісіне педагогикалық және психологиялық сипаттама беру;
   
3. 
   колледж оқушыларында педагогикалық бағыттылық қалыптастырудың теориялық аспектілерін айқындау;
   
4. 
   сабақтан тыс тәрбие жұмыстары арқылы колледж оқушыларында педагогикалық бағыттылық қалыптастырудың мазмұны мен әдістемесін эксперимент арқылы дәлелдеп, қорытындылау және ұсыныстар беру.
   

- колледж оқушыларында педагогикалық бағыттылық қалыптастырудағы тәрбие жұмыстарының мәні педагогика мен психологияның теориясы тұрғысынан ашып көрсетілді;

- колледж оқушыларында педагогикалық бағыттылық қалыптастырудағы тәрбие жұмысының жүйесі жасалып, оны жүзеге асырудың әдістері мен тәсілдеріне сипаттама берілді;

- педагогикалық бағыттылықтың құрамы мен мазмұны анықталып, педагогикалық теориялық тұрғыда дәлелденді.

а) «Педагогикалық бағыттылық қалыптастырудағы тәрбие жұмыстарының маңызы» тақырыбында арнайы курстың бағдарламасы түзілді;

б) педагогикалық бағыттылық қалыптастыруға арналған тәрбие жұмыстарының мазмұны, жүзеге асыру әдістері тексеруден өтіп, ұсынылды;

в) тәрбие жұмыстары арқылы колледж оқушыларының педагогикалық бағыттылығын қалыптастырудың әдістері мен тәсілдері бойынша ғылыми-әдістемелік нұсқаулар берілді.

- колледж оқушыларында педагогикалық бағыттылық қалыптастырудағы тәрбие жұмыстарының мәні мен маңызының педагогикалық, психологиялық теориялық сипаттамасы;

- педагогикалық бағыттылық қалыптастыруға арналған тәрбие жұмыстар жүйесі мен әдістемесі;

- колледж оқушыларында педагогикалық бағыттылықтың қалыптасуына қозғау салатын мотивтер жүйесі;

Ұзақ жылдардан бері қарай сабақтан тыс тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру проблемасы педагогика оқулықтары мен оқу-әдістемелік құралдарында қарастырылып оның мақсатын, міндеттерін, атқаратын қызметін көрсеткен. Олардың жалпы мәні- тәрбеленушілерде арнайы мінез-құлық пен көзқарас, педагогикалық тапқырлық, педагогикалық сезім мен эмоция қалыптастыруды нандыру, сендіру соңынан ертіп, еліктету, оқушылардың өмірлік тәжірибесіне тәрбиелік сипат беру арқылы ықпал ете алатын қабілеттер мен қасиеттерін дамытып, қалыптастыруға бағытталған жұмыстар жүйесі-деп тұжырымдауға болады. Біздің пікірімізше бұл мәселенің кейбір тұстарын тәрбиені білім қалыптастыру үрдісімен ұштастыру, тұлғаның мотивтері мен наным, сенімін, іс-әрекетін мамандыққа бағыттау жұмыстарымен байланыстыру арқылы біршама шешуге болады.

Педагогикалық бағыттылықты зерттеген ғалымдар оны ұстаздық іс-әрекетінің құрылымы мен мазмұнына қарай педагогикалық бағыттылық, педагогикалық құзіреттілік, ақыл қызметінің икемділігі- интеллектуалды, мінез-құлық, эмоционалды икемділіктерден тұрады деп көрсетеді.Алайда педагогикалық бағыттылық туралы біркелкі анықтама әлі қалыптаса қоймаған. Бұл туралы Н.В. Кузмина, Я.А. Коломинский, Г.А. Томилова, С.А. Зимичева және басқалар оқытушы мамандығына және осы іс- әрекет түріне болған эмоционалды –құндылық қатынас десе, Ф.Н. Гоноболин, А.И. Щербаков, В.А. Сластенин, В.Г. Леонтьев, А.А. Бодалев т.б. бұл- тұлғаның педагогикалық маңызды сапалар жиынтығы немесе педагогикалық қабілеттер жиынтығы дейді, ал Ю.Н. Кулюткин, Г.С. Сухобская, С.Г. Вершиловский, И.В. Фастовец, Л.М. Митина және басқалар мұны студенттердің дамуын рефлексиялы басқару деген пікірде. Бірақ бұлар біз көздеген педагогикалық бағыттылыққа толық сәйкес келмейді. Өйткені педагогикалық бағыттылықтың құрамды бөлігінде сөзсіз сезім мен рухани- адамгершілікке қатысты тетігі болуы керек деп санаймыз.Колледж оқушыларын тәрбиелеу- оның тұлғалық сапалары мен қасиеттерін, қабілеттерін дамыту оқу мекемесінің басты міндеті болуы керек. Өйткені жастар туралы және тәрбиелеу туралы қабылданған заңдарда оларды оқу мекемелерінде тәрбиелеу басты талаптардың бірі ретінде қарастырылған.

Дәл осы тұста анықталмай қалған тағы бір ұғым - тұлғаның педагог мамандығына деген жеке бағыттылығы. Бұл ішкі жағынан психологиялық бағыттылықпен астарласып жатады. Тәрбие жұмыстары сабақ үстінде алған білімінің мазмұнын тереңдетіп, таңдаған мамандық бойынша болашақта алатын білімімен байланыстырады және оны тереңдетуге септігін тигізеді; сонымен бірге тәрбие жұмыстары педагог мамандығының ерекшеліктерін теориялық жақтан меңгеруге, алған білімін практика да тексеріп көруге мүмкіндік туындатумен қоса, өзінің педагог маман болуға іштей дайындығын пайымдау мен іс жүзінде оған болған мәмілесін тексеріп көруіне жағдай туындатады; педагогикалық бағыттылықты зерттеген психолог және педагог ғалымдардың еңбектеріне сүйене отырып, тәрбие жұмыстары арқылы таңдап алған мамандығына сәйкес мотивтер жүйесін қалыптастыру мүмкіндігінің бар екенін теориялық тұрғыда осы пәреде пайымдадық.

Педагогикалық колледждер орта білім беруі себепті, оны тәмамдаған түлектердің көпшілігі өз білімін жоғары оқу орындарында жалғастыруға бейімделеді. Алайда педагогикалық колледждің педагог мамандығы бөліміндегі 1-курс оқушыларымен сұхбаттасқанымызда олардың көпшілігінің болашақта педагог мамандығын таңдамайтыны, әсіресе ер балалар бұл мамандыққа мүлде қызықпайтынын байқатты. Сол себепті колледж оқушыларының педагог мамандығына бағыттылығын осы оқу мекемесінде қалыптастыруға ерекше күш жұмсау керек деп санаймыз.

Жалпы бағыттылықты қалыптастырумен қатар- тұлғаның жасампаздық белсенділігін дамытатын басты бағыттылықтар маңызды сипатта бола тұрып, ол педагогикалық бағыттылықтың қалыптасуына ықпал етеді. Соның ішінде жалпы педагогикалық, педагогикалық-кәсіптік (белгілі бір пәнді оқытуды кәсіп еткен) бағыттылықтарды атауға болады. Осылардың ішінде көптеген зерттеушілердің назарын аударған педагогикалық бағыттылық және оның келіп шығу тегі мен мамандық таңдауға түрткі болған мотивтер болды (В.А. Сластенин, П.А. Шавир, Р.М. Фатихова). Олар педагогикалық бағыттылық мотивтерін төмендегіше көрсетті.

Педагогикалық бағыттылық әр түрлі кәсіптік-педагогикалық іс-әрекетте байқалып, оның сипаты сол іс-әрекет түріне байланысты көрініс табады. Басқаша айтқанда, тұлғаның бағыттылығы дегеніміз - сыртқы ықпалдар, мысалы, қоғамдық-әлеуметтік ахуал, жеке өмір салты, білім жүйесі мен тәрбие т.б. мен ішкі шарттардың- тұлғаның қасиеті, өмір тәжірибесі, саналығы, психикалық ахуалының тұтастығы- деп тұжырым жасауға болады. Бұл әдіснамалық қағидалар біздің зерттеуіміз үшін аса маңызды. Педагогикалық бағыттылық - тұлғаның педагогикалық іс-әрекетке бейімділігін сипаттайтын қабілет, қасиеттерін дамытып, тәрбиелеу.Диссертацияда бірқатар ғалымдардың пайымдауларына негіздей келе, көптеген сапалардың ішінен тұлғаның педагог мамандығына бейімделуіне мүмкіндік беретін аса маңызды дегендерін анықтадық. Педагог мамандардың кәсіби жетілуін анықтаған Отандық және ресейлік ғалымдардың еңбектеріне негіздей отырып, оны мынадай сипатта айқындауға болады:

- арнайы құзіреттілік - мамандығына қатысты білім, білігі мен дағдыларының жоғары деңгейде меңгергендігі, өзінің кәсіптік дамуын жобалауға қабілеттілігі;

- әлеуметтік құзіреттілігі - кәсіптік іс - әрекетті қызметтестік негізінде бірлесе жүргізу біліктілігі; сонымен бірге таңдап алған мамандығының ерекшеліктеріне байланысты қарым - қатынас орнату, өз іс - әрекетінің нәтижесіне жауапкершілігін сезінуі;

• 
  жеке құзіреттілігі - таңдап алған мамандығына байланысты өзін дамыту, кәсіптік өсуге ынтасы мен оған даярлығының болуы, өзін-өзі ұйымдастыруы мен қатардан қалмауға құлшынысы;
  

Педагогикалық іс-әрекеттің өзгешелігі, педагог мамандардың тар кәсіби деңгейде қалуына болмайтыны, мүмкіндігінше кәсіптік білім, білігі, дағдыларының кең ауқымды болуы, олардың құзіреттілігінің көрсеткіші болып саналады. Біз педагог маман деген ұғымға байланысты- кәсіптік құзіреттілігі, жалпы құзіреттілігі мен қоса адамгершілік сапалары мен сезімдерінің тоғысқан сипатта болуы керек деп ұйғардық.

Осыған орай зерттеулерге негіздей отырып, біз колледж оқушыларын педагог мамандығына бағыттау үшін олардың мотивтерін тәрбие үрдісінде қалыптастыру керек деген пікірге келдік. Сондықтан дайын мотивтер мен қызығу немесе қажеттенулер емес, педагог мамандығына қажетті мотивтерді қалыптастыру керек болды. Демек, оқу-тәрбие мекемелерінде педагог мамандығына бағдарлауды педагогикалық пәндерді оқытумен қоса осыған орай тәрбиелік жұмыстарды ұтымды да ұрымтал ұйымдастыру керек екені белгілі болды. Сондықтан оқу - тәрбие мекемесінде колледж оқушыларының педагог мамандығына бағыттылығын қалыптастыруға ықпал ететін бірқатар педагогикалық шарттарды да анықтадық және олардың ықпалы белгіленді.

Бұлар өз кезегінде педагог маман тұлғасының құрылымын анықтап алу үшін қажет. Жоғарыда айтылғандарға негіздей отырып біз педагог маман тұлғасының құрылымын төмендегіше анықтауға мүмкіндік алдық:

• 
  таңдап алған мамандығына бағытталған бірқатар сипаттамаларының болуы;
  
• 
  педагог маман ретінде өз міндетін атқаруына қажетті тұлғалық сапалары мен қабілеттерінің болуы;
  
• 
  жеке өзіндік ерекшеліктерінің болуы;
  

Мұнда тұлға алдымен іс-әрекет мақсатын айқындап алады да одан соң арнайы ұйымдастырылған мотивациялық ауқымда өз мінез-құлқының нашар жақтарын, қаншалықты күшті болса да, басып тастау арқылы реттеп қажетті қалыпқа келтіре алады-дейді. Осы пікірді негізге ала отырып ол мотивтер құрылымын ізгілікті, іскерлік және тұлғалық мотивтер топтары құрайды деп, оны былайша таратады: ізгілікті мотивтер – бала кезінен қалыптасатын қасиеттерімен байланысты; тұлғалық мотивтер оқу-тәрбие үрдісінде қалыптасып өзімшілдік пен қоса өз қабілеттерін іс жүзінде тексеру, пайдалану, өзін жетілдіру, дамыту, және басқалардың мүддесіне мән беру секілді басқа да көптеген бағыттылықтармен сипатталады; іскерлік мотивтер - тұлғаның іс-әрекетінде көрініс береді - деп жіктейді. Біздің пайымдауымыз бойынша солардың ішінде аса маңыздысы тұлғаның мамандыққа бағытталуы болып, ол жасөспірім (бозбала, бойжеткен) кезінде байқалады. Өмірдің бұл кезеңінде тұлға ішкі және сыртқы сипаттары жағынан қайта жаңғырады. Ғалымның осы пікірі және басқа да ғалымдардың зерттеулеріне негіздей отырып, біз өз жұмысымыздағы педагогикалық бағыттылық құрамын анықтадық. Оның біріншісі, тұлғаның ізгілікті мотивтері болуы керек дей отырып оның мазмұны – бала кезінен қалыптасып, тәрбиеленетін адамгершілік қасиеттер;өлшемі- сезімталдығы мен эмоциясын басқаруы, ал көрсеткіштері: сезімін басқаруы; қай кезде қандай әдіс, тәсілдер арқылы ықпал етуге болатынын сезінуі; кез келген мәселені оқушының бас пайдасына шешуі; өзінің психикалық ахуалы, көңіл күйіне берілмеуі; оқушылармен сыйластық қарым-қатынас орната білуі; екіншісі, тұлғалық мотивтер - өзін танып-білуі; өз қабілеттерін іс жүзінде байқап көруі; басқалардың мүддесі үшін өзін дамытуы; өлшемдері: өмір тәжірибелері мен өмірлік тәжірибелерін талдау мен педагогикалық тапқырлығын дамыту; ал көрсеткіштері: өмірлік тәжірибесінің дұрыс, бұрысын ажырата білуі; жақсысын қуаттап, нашарынан бас тартуы; оның орнына жаңа, пайдалы сипаттағы түрлерін қалыптастыруы; оқушының бойына сіңіп қалған нашар әдет, дағды тәжірибелерін ажырата білуі; жалпы өмір тәжірибесі мен өмірлік тәжірибе жайлы ұғымының қалыптасқаны; кез келген педагогикалық ахуалда табан астында жол табуы; үшіншісі - педагогикалық мотивтерін қалыптастыруға және өзін дамытуға бағытталған тәрбиелік іс- шараларға белсенді араласуы; Соңынан ертіп еліктетуге ынталандыру; ділмарлығы мен педагогикалық сөйлеуін дамыту; ділмарлығы- оқушыларға сөзін тыңдата білуі, сөздерді орынды қолдана білуі; сөзінің мағыналығы мен мәнділігі; сөзінің қысқа да нұсқа болуы; Педагогикалық үрдіске тікелей араласу арқылы оқушылармен диалогтік қарым-қатынас орната білуі; оқушыларды кез келген іске жұмылдыра білуі; 1-кестеде педагогикалық бағыттылықтың құрамы мен өлшемдері көрсетілді. Ал, 2-кестеде педагогикалық бағыттылықтың қалыптасу деңгейлері берілді.

Осылардың барлығын қарастыра келіп, біз өз тұсымыздан бүгінгі колледж оқушысы, ертеңгі мектеп мұғалімінің педагогикалық бағыттылығын оның мотивтерін сабақтан тыс тәрбие жұмыстары арқылы қалыптастыруды көздедік. Осыған орай олардың негізі етіп жоғарыда келтірілген еңбектерде қарастырылмай қалған, бірақ педагог мамандардың мотивтерін қалыптастыру іс-әрекетінде аса маңызды деген кейбір тұстарын іріктеп алдық. Олар мыналар:

1. Педагогикалық мәселелерді шешудегі тапқырылығын дамыту;

2. Педагогикалық сезімталдығын (интуиция мен эмоциясы) басқаруға тәрбиелеу;

3. Педагогикалық ділмарлығы мен айтқанын істету, иландыру, нандыру; педагогикалық мақсатты жүзеге асырудағы педагогикалық сөйлеуін дамыту;

4. Еліктетіп соңынан ерту секілді іскерлігін дамыту;

5. Өзінің өмір тәжірибесі және өмірлік тәжірибелерді талдау арқылы оқушылардың өмірлік тәжірибесіне тәрбиелік бағыт бере алатын білім, біліктер қалыптастыру керек - деп белгіледік. Бұларды жүзеге асырудың тетіктері мотивацияларын қалыптастыру - деп ұйғардық. Бұны арнайы ұйымдастырылған эксперимент жұмыстарында тексеріп көрдік.

Эксперименттің мақсаты – тәрбие жұмысының біз белгілеген құрамы арқылы колледж оқушыларының педагогикалық бағыттылығын қалыптастырудың мүмкіндіктерін тәжірибе жұмыстары арқылы дәлелдеу. Эксперимент жұмысы мынадай кезеңдермен өткізілді: алғашқы кезеңде колледж оқушыларының педагогикалық бағыттылығының сипатын анықтау; екінші кезеңде тәрбиелік жұмыстарды арнайы ұйымдастыру арқылы колледж оқушыларының педагогикалық бағыттылығын қалыптастыруды жүзеге асыру;
Кесте 1 - Тәрбие жұмыстарының педагогикалық бағыттылығының өлшемдері

Педагогикалық бағыттылық құрамы	Педагогикалық бағыттылықтың сипаты	Өлшемдері	Көрсеткіштері
Ізгілікті мотивтер	Бала кезінен қалыптасып, тәрбиеленетін, ұстаздық қызметте аса маңызды адамгершілік қасиеттерінің жүйесі;	Сезімталдығы мен эмоционалдылығы;	сезімін басқаруы; қай кезде қандай әдіс, тәсілдер арқылы ықпал етуге болатынын сезінуі; кез келген мәселені оқушының бас пайдасына шешуі; өзінің психикалық ахуалы, көңіл күйіне берілмеуі; оқушылармен сыйластық қарым-қатынас орната білуі;
Тұлғалық мотивтер	өзін танып-білуге бейілді; өз қабілеттерін іс жүзінде байқап көруге ынталы; басқалардың мүддесі үшін өзін дамытудағы саналылығы(жақсы оқыту, дұрыс тәрбиелеу үшін);	Өмір тәжірибелері мен өмірлік тәжірибелерін талдау мен педагогикалық тапқырлығын дамытуға ынтасы;	өмірлік тәжірибесінің дұрыс, бұрысын ажырата білуі; жақсысын қуаттап, нашарынан бас тартуы; оның орнына жаңа, пайдалы сипаттағы түрлерін қалыптастыруы; оқушының бойына сіңіп қалған нашар әдет, дағды тәжірибелерін ажырата білуі; жалпы өмір тәжірибесі мен өмірлік тәжірибе жайлы ұғымының қалыптасқаны; кез келген педагогикалық ахуалда табан астында жол табуы;
Іскерлік мотивтер	педагогикалық мотивтерін қалыптастыру және өзін дамыту үшін тәрбиелік іс- шараларға араласу белсенділігі;	Соңынан ертіп еліктетуге ұмтылысы; ділмарлығы мен педагогикалық сөйлеуін дамытуы;	ділмарлығы- оқушыларға сөзін тыңдата білуі, сөздерді орынды қолдана білуі; сөзінің мағыналығы мен мәнділігі; сөзінің қысқа да, нұсқа болуы; Педагогикалық үрдіске тікелей араласу арқылы оқушылармен диалогтік қарым-қатынас орната білуі; оқушыларды кез келген іске жұмылдыра білуі;