РАЗВИТИЕ НЕВРОТИЧЕСКИХ РЕАКЦИЙ У ДЕТЕЙ И ПОДРОСТКОВ

РАЗВИТИЕ НЕВРОТИЧЕСКИХ РЕАКЦИЙ У ДЕТЕЙ И ПОДРОСТКОВ

Ж.Н.Сартаев, Г.Х. Абеуова,

М.А. Журын, Г.Б.Жусупова

Центр восстановительного лечения детей с поражением нервной системы,

университет «Кµкше»
Выявление невротических реакции у детей и подростков определились по классической методике: астеническому, обсессивно-фобическому и истерическому типам. В клинической картине на первом месте проявляются астенические реакции, что сопровождаются психической и физической утомляемостью, снижением работоспособности. Повышенная психическая истощаемость сочеталась с чрезмерной возбудимостью. К частым астеническим симптомам относятся головные боли, головокружения, слабость и многообразные соматовегетативные расстройства (нарушение функции сердечно-сосудистой системы, желудочно-кишечного тракта и др.). К астеническим реакциям у детей приводят непосильные нагрузки, перегрузки, а также выявляются у детей, которые находятся в психотравмирующей ситуации (разводы родителей в семье, жилищные условия, осложненные роды, увлечение алкоголем и наркотиками и др.). Чаще эти невротические реакции астенического характера возникают у детей со слабым типом нервной системы или перенесших длительное время болезни.

Комплексы ведущих симптомов обсессивно-фобических реакции имели следующие особенности: повторяющиеся назойливые, неотступные мысли – мелодии, стихотворения, сомнения, воспоминание и др., страх закрытых помещении, высоты, покраснеть в обществе, заболеть какой-либо болезнью.

Из истерических реакции часто регистрировалась кратковременное утрате речи или потеря голоса, «комок» в горле, рвота или тошнота при волнениях, повышенная внушаемость и самовнушаемость. С клинической точки зрения истерии присущи соответственно вегетативные и сенсомоторные расстройства.

Обсессивно-фобические и истерические реакции возникали в меньшей степени, но встречались.

Особенности этого возраста являются благоприятной почвой для развития пограничных нервно-психических расстройств. Интенсивное формирование невротических реакций в этом возрасте объясняется тем, что в эти годы человек проходит этапы роста и созревания, которые определяют развитие организма и уровень преобразования личности. Возникновение невротических реакций свидетельствует о недостаточном развитии определенных систем организма, психики. Не случайно соответствующие морфофункциональные системы мозга именно в эти периоды оказываются наиболее чувствительными к воздействию неблагоприятных условий внешней и внутренней среды.

Профилактика невротических реакций должна опираться на достижения психологии и деонтологии. Психологический аспект предупреждения неврозов – важный элемент профилактики, требующий высоких индивидуальных качеств воспитателей, педагогов, врачей.

Система первичной профилактики невротических реакций должна учитывать семейно-бытовые обстоятельства. Для этого необходимы улучшения жилищно-бытовых условий, предупреждение алкогольной и семейно-бытовой невротизации детей, подростков, юношей; воспитание в раннем детстве волевых качеств, практических навыков по преодолению трудностей, широкое разъяснение основ психогигиены семьи, брака и др.

Таким образом, появление у детей и подростков невротических реакций является началом развития нервно-психических расстройств и эти дети нуждаются в проведении психопрофилактических мероприятий в дошкольных и школьных учреждениях.

СЕЙТЕН САУЫТБЕКОВТЫЊ ОЌУШЫЛАРЃА АРНАЛЃАН МАЌАЛ-МЄТЕЛДЕРІ

С.С.Жетпісқалиев,

«Көкше» университетінің доценті
Мақал-мәтелдерді ауыз әдебиетінің мұраларына жатқызсақ та, оларды да бір кездері орақ тілді, от ауызды, әлдебір шешеннің шығарғаны белгілі.

Көш бастау қиын емес

Шаршы топта сөз бастаудан қиынды көргем жоқ, – деп Бұхар бабамыз айтқандай сөз сайысы қызып, азулылар айтқан сөз ақ алмастай айқасқан тұста қиыннан қиыстырып, топан судай тасқындаған сөз-шабуылға тосыннан көлденең уәж айтып, жартасқа соғылғандай етіп, тоқтату үшін айта білу қажет-ақ. Осындайда айтылған аталы сөз ел ішіне лезде тарап, кейін әр кезде, әр жерде шешеннің қажетіне қарай жетілдіріліп, толықтырылып, сәл-пәл өзгеріске ұшырап қолданыла береді. Сөйте-сөйте сүзгіден өтіп, сұрыпталып, сымбаттана түседі. Сөйтіп барып, мақал-мәтел белгілі бір халықтың өмірде көрген-білгенінен жасаған қорытындысы, ақыл-ой түйініне айналады.

Көлемі шағын, мазмұны бай, тілі көркем ауыз әдебиетінің осы жанры жаттауға жеңіл, қолдануға оңтайлы, айтылар жерінде тіл ұшына орала береді. Осы ата-бабадан қалған, орынды айтылған оймақтай сөзге жас та, кәрі де тоқталады, мойынсұнады.

Айтулы ақын-жазушыларымыздың бір ауыз оңтайлы, орынды айтылған сөздерінің мақал-мәтелге айналып кетуі заңды да. «Өнер алды – қызыл тіл» деп тебіренген қазақ қадап айтқан сөзді қағыс қалдырмайды. Інжу-маржанды су түбінен тауып алады.

«Мақал дейді, – белгілі ғалым Белгібай Шалабаев «Мақал, мәтел» атты очеркінде: – тағлым берерлік, ырғағы бар, тәжірибеде көп қолданылатын бейнелі, қысқа, нақыл сөйлем… Мәтел дегеніміз де өнеге берерлік бейнелі, ырғағы бар сөйлем. Мұның мақалдан айырмашылығы – мағынасы ашық болмай ишарамен айтылатындығы, сөйлемнің толымсыз болып келуі». Б.Шалабаев осы зерттеуінде қазақ мақал-мәтелдерін малшылық, аңшылық және егіншілік сияқты негізгі үш тақырыпқа бөліп талдайды, мақал-мәтелдердің жанрлық ерекшеліктеріне тоқталады.

Ал, Мәлік Ғабдуллин «Қазақ халқының ауыз әдебиеті» дейтін оқулығында: «Ең алдымен, әлеуметтік жағынан алғанда, мақал – үлкен толғау, образ арқылы берілген логикалық ой қорытындысы болып келеді, ол адам өмірінде, тұрмыс-тіршілігінде, қоғамдық жағдайларда кездесетін құбылыстарға, тарихи уақиғаларға берілген даналық баға, байсалды тұжырым есебінде қолданылады. М.Горькийдің «Мақал мен мәтел еңбекші халықтың тарихын, әлеуметтік, барлық өмір тәжірибелерін үлгілі, қысқа түрде айтып береді» деуі де содан», – деп түйеді. Қазақ ауыз әдебиетінің ең аз зерттелген екі саласы – мақал-мәтелдер мен шешендік сөздердің жанрлық табиғаты жөніндегі «Халық даналығы» деп аталатын кітабында Балтабай Адамбаев: «Мақал мен мәтел – егіз жанр, туыс жанр. Дегенмен мағынасына, құрылысына, атқаратын қызметіне қарағанда өзіндік айырмашылықтары бар. Мақал аяқталған бір тиянақты ойды білдіреді, өз алдына тұрып та дербес мағына береді» деген пікір айтады.

«Мақал мен мәтел – қазақ ауыз әдебиетінің бір саласы, халықтың тұрмысын, кәсібін, салтын дүниеге көзқарасын бейнелейтін шағын поэтикалық жанр» деген пікірді де Б.Адамбаевтың осы кітабынан жолықтырамыз.

Осы орайда, мақал-мәтелдерді жанрға бөлуге кеңес заманында шыққан кітаптарда «совет фольклористикасының» тезіне салып бұра тартудың болғандығын ескерте кеткен жөн. «Ескішіл», «ұлтшыл», «феодализмді көксеуші» болып көрініп қалмауды көздеген ғалымдар амалсыз ата-бабадан қалған асыл мұраны да саясаттандырды. Бір бөлегін «үстем тап өкілдерінің жоғын жоқтаған» қылып, енді бір бөлегін «Октябрь революциясына дейінгі кезең, одан кейінгі кезең» деп бөлуге мәжбүр болған. Соған қарамастан кеңес кезеңінде де Ө.Тұрманжанов, С.Сейфуллин, М.Әуезов, М.Ғабдуллин, Б.Шалабаев, С.Нұрышев, М.Әлімбаев, Б.Адамбаев сияқты халқымыздың дарынды ұлдары мақал-мәтелдерді жинақтап, мән-мағынасын ашып, қолдану аясын кеңейтуге ұланғайыр іс тындырды. Ал, жалпы қазақ мақал-мәтелдерін алғаш қағаз бетіне түсіруші ғұлама ғалым Шоқан Уәлиханов болып табылады.

Біздің мақал-мәтелдердің зерттелуі мен оларды жанрларға бөлу, жалпы табиғаты мәселесіне қысқаша шолу жасағандағы мақсатымыз «Сейтен Сауытбековтің оқушыларға арналған мақал-мәтелдері» деп атаған зерттеу мақаламызға апарар соқпақ салу.

Сонымен, о баста қай-қай мақалдың да авторы болғанын айттық. Оны айтушының да осал адам болмағанын, көпті көріп ой түйген көсемдігіне қоса, орақ тілді шешен болғанына тоқталдық. Ендеше, біз мақал-мәтелдерін зерттеу объектісі етіп алған автордың кім болғаны, қадір-қасиеті туралы да бірер ауыз тоқтала кетелік.

1908 жылы Солтүстік Қазақстан облысында дүниеге келген Сейтен Лиманұлы Сауытбеков әуелі сауатын бес жасында, әкесі Лиман молладан ашады. Білікті әке баласын араб, түркі тілдеріне, бірнеше тілге бірден үйретеді. Зерек бала сабақты қиынсынбай тез меңгеріп, игеріп әкетеді. Түрікше, парсыша, арабшаны еркін біліп алған баланы содан кейін барып, совет мектебіне оқуға береді. Бір ғажабы кейін, өмір бойы совет мектебінде, институтта оқып, совет мектебінде 42 жыл қызмет істеп зейнеткерлікке шыққанда да бала кезіндегі оқыған-түйгенін ұмытпаған. Жадын қайта жаңғыртып, тіпті зейнеткер жасында тіпті жаңа тілдерді үйреніп, сол тілдерден қазақ тіліне аударма жасап, он бір жыл Ұлттық кітапхананың сирек кездесетін қолжазбалар қорында табанды қызмет атқарады, 2206 шет тілдеріндегі кітаптардың қай елден, қай жылы, қай баспадан шыққандығы, ол кітап не туралы, қандай мәселеге көтеріледі деген сұрақтарға жауап беріп, түсініктемелер жазып, төрт елі кітап дайындайды.

Сейтен Сауытбеков туралы 1968 жылы жазған «Сейтен сазы» атты мақаласында академик-жазушы Сәбит Мұқанов оның жастарға 15 жасынан білім беру жұмысына араласқанын, жиырмасыншы жылдардың бел ортасында республикадағы сауатсыздық пен шала сауатсыздықты жою жорығына қатысқанын жазады. С.Сауытбековтың сол 15 жасынан бергі ғұмыры ұстаздықпен өтеді. Арада Ұлы Отан соғысына қатысып, оның ауыр күндерін басынан кешіргені бар. 42 жыл ұстаздық еткен Сейтен Сауытбеков 30 жылдан астам Солтүстік Қазақстан облысы, Сергеев ауданындағы «Балуан» ауылындағы орта мектепте директор болады. Бұл тұста осы мектеп бүкіл республикаға танымал болып, оның базасында бірнеше мәрте республикалық семинарлар өтеді. Сондай-ақ, С.Сауытбековтың республикалық «Балдырған» журналына әңгіме, ертегілері, «Жұлдыз» журналына ғылыми мақала, естелік, ел-аузынан жиған деректері, облыстық, аудандық газеттерге очерктері мен поэмалары жарияланып тұрады.

Балуан ауылы мектебінің ел алдындағы абырой-беделі өте жоғары болады. Әрине, 42 жыл ұстаз болған адамның шәкірттерінің де жүздеп саналары белгілі. Ол ел ағасы ретінде ауыл арасының дау-дамайын шешіп, ел іші проблемаларын жоғары жаққа ұшқыр қаламымен де, өткір тілімен де жеткізіп отырады.

Жоғарыда айтқанымыздай, кейін, зейнеткерлікке шыққаннан кейін Алматы қаласына қоныс аударып, әдеби қызметке, аударма ісіне ден қояды. Балаларға арналған «Өс, бөбек!», «Үлес», «Ақ көңіл», «Ақазу арлан» атты кітаптары, «Өртенген өлең» атты деректі повесі, «Тағылым тегі» атты этнопедагогика тақырыбына арналған оқулық кітабы «Жазушы», «Жалын» сияқты орталық баспалардан жарық көреді.

Мұның бәрін тәптештеп, мақала тақырыбына белден басып кірісіп кетпей отырғанымыздың да өзіндік мәнісі бар. Тоқсан жылға таяу ғұмыр кешкен ақын, балалар жазушысы, он бес тіл білген аудармашы, 42 жыл мұғалім болған ұстаз, қарт абыздың жас шәкірттерге арнап мақал-мәтелдер туындатуы әбден лайық еді. Бала психологиясына жетік, мінез-құлқының қалтарысын, әдет-қылықтарын жазбай білетін ұстаз қаламынан туған мақал-мәтелдер арнайы мектеп оқушылары үшін, балалар үшін жазылған. «Жазушының қандайы болса да тақсірет тартады…» деп белгілі әдебиет сыншысы Зейнолла Серікқалиев айтпақшы басынан не бір қилы заманды өткерген, «халқым» деген үлкен жүректі азамат, мейірбан әке, ұлағатты ұстаз қазақтың құнарлы тілін тәрбие ісіне тәлімді пайдаланады. Және «кәсіби мақалдар» демекші, ұстаздық, мұғалімдік ол кісінің кәсібі еді.

Енді, қолымызға жазушының 1974 жылы «Жазушы» баспасынан жарық көрген «Өс, бөбек!» атты кітабын алып, «Нақылдар мен ақылдар» деген бөліміне тоқталайық. Кітаптың идеясы тақырыбында-ақ тұр – бала тәрбиесі, баланы жасынан тәрбиелеп өсіру. Осы идеяны автор әр жанрдағы кітапқа енген шығармалары арқылы өрнектеп ұсынса, бұл бөлімдегі тіпті нақты, әрқайсысын алып, талдап, тәрбие ісіне пайдалана беруге болады.

Өтірікші өсекшімен дос болар,

Жалған айтса, көңілдері хош болар.

Рас. Өтірігі шығып қалып, сыныптары алдында ұятқа батқан баланың адал, турашыл ортадан жасқанып, мұрнының астынан күңкілдеген, жеккөрініштілеу, өсекші балаға жақындап, «пана» іздеп, дос болуы кездеседі. Сөйтіп, оның бойындағы жаман ғадет жойылып кетпей, бір түкпірден қолдау табуының арқасында біраз уақытқа ғана «бұғып» қалады. Мақалдың мақсаты өтірікші баланың өз кінәсін достарының алдында шын мойындап, кешірім сұрап, одан кейін олардың бел ортасында ашық-жарқын, шыншыл болып жүруін құптау. Әйтпесе, өтірікші өсекшімен дос болып опа таппайтынын ескерту. Бұл кінәлі болғанның өзі үшін де, оны тәрбиелеуші мұғалім, ата-ана үшін де ескерерлік жағдай.

Талапты бала талықпас,

Ізденуге жалықпас.

Мектепте тек қана оқу бағдарламасын ғана игеріп, жаңа тақырыпты тек қана оқулықтың бір параграфы төңірегінде ғана біліп қоймай, өз бетімен ізденіп, талаптанудан жалықпайтын балалар болады. Бұл балалар тек қана бағдарламаны игеріп «үздік» атанып жүргендерден ілгерілеу. Бұл бала, мүмкін, болашақ ғалым, қоғам қайраткері. Сондықтан, мұғалімнің ондай баланың ұмтылысын аңғарып, атын бөлек айтып, жаңағыдай мақалдармен ынталандырып отыруы жөн.

Ерке бала – ерсі бала,

Еліктемес көрші бала.

Шынын айта кету керек, халқымызда талай бала отбасында ерке болғандықтың таяғын жеп-ақ жүр. «Жалғыз ұл», деп, «Баланың кішісі» деп, «Атасынан айнымаған» деп, әйтеуір бір сылтау тауып, қазекем баланы бетінен қақпай, қатты еркелетеді. Осындай еркелік баланың бойына сіңіп, мінез-құлқы бұзылып, өзін-өзі де, өзгені де әбігерге салып жүреді. Оның бойына сіңген ерсі қылықтарын қойдыру аса қиынға соғады. Ал оған еліктеу өзге балалар мінез-құлқына да кері әсер етері сөзсіз. Сондықтан, мұғалім ондай ерке баланы кім болса соның жанына отырғыза салмауы ескертіліп тұр. Ондай ерке, ерсі баланың жанына мінез-құлқы бірқалыпты, орнықты, ол баланың ығына жығылып, ыңғайына көнбейтін, ырықты баланы отырғызу керек. Оған еліктеуге болмайды, керісінше көршісіне ол еліктесін, тәртібі жақсы болып, сабағын үздік оқысын, мұғалімнен мақтау естісін. Міне, бір ауыз сөз айтқан уәж осындай.

Әдепті бала әдетті,

Тентек бала әлекті.

Осындай жауап айтылған сөз әдепті баланы қуантса, әдепсіз, тентек баланы ұялтары сөзсіз. Қашан болсын бүйректен сирақ шығарып, бірдеңе бүлдіріп жүретін тентек баланың бетінің отын шығармас па? Ол да бұдан бұлай бойын тартып жүруге ұмтылар.

Тоғышар бос жүруге ынтығар,

Болар бала еңбекке ұмтылады.

Өз болашағына жауапсыз, алтын уақытын босқа өткізіп, елтең-селтең жүретін балаларға бұл мақалды тақтаға жазып тұрып, талдаса, үлкен сабақ болары кәміл. Бүкіл сынып алдында оның атын атамаса да, ол өз мінін өзі көріп, түзелуге ұмтылары кәміл. Ал еңбекке ұмтылған баланың құлшынысы бұрынғыдан да арыта түсер.

Ойланып өзінше ойлы сұрақ қойған,

Зирек бала, ұстазға құлақ қойған.

С.Сауытбековтің осы мақалының да үлкен педагогикалық біліктіліктен туғандығын аңғарамыз. Сабаққа жақсы, ынталы болса да кей бала жуастығына басып, мұғалімге сұрақ қоюға жасқанады. Оны өзінің дұрыс ұқпай қалған білімсіздігі, таяздығынан, немесе, сабақ үстінде тәртіп бұзып, алаңдап отыруынан деп ұғып, өзін кінәлі сезінеді. Ал ақын-ұстаз бұл жерде болашағы бар баланы осы ыңғайсыздық сызығынан ары аттатып, білімге жолын ашып, мінезінің «мүкісін» жойып тұр. Мұғалімге ойлы сұрақ қойған деген ұстаз сөзіне құлақ қойды, зейін қоя тыңдады деген сөз, сондықтан білмегеніңді сұрап алғанның еш әбестігі жоқ. Бұл мақалды жете талдап, айтылған ойды оқушы санасына сіңірудің маңызы зор.

Нашар оқып, оқуға түсе алмаған,

Қанатсыз құс сияқты ұша алмаған.

Мектепте сабақты үздік оқып, сынақтан өтіп, жоғары оқу орнына барып түсу дегеніңіз үлкен бір асудан асу, үлкен табысқа қол жеткізу. Бұл оның ата-анасы үшін де, мектеп мұғалімдері үшін де үлкен қуаныш. Бала өзін тәрбиелеп өсірген ата-анасы мен ұстаздарына осындай қуаныш сыйлауға ұмтылуы керек. Ал, артынып-тартынып барып, оқуға түсе алмай, қайтып келу кімге абырой. Бұл айтылған сөз оқушылардың уақытты зая жібермей, жоғары оқу орнына түсуге ерте қамдануы керектігін алға тартады, ескертеді. Мұны ұққан баланың алда ата-анасы мен ұстаздарының алдында ұятқа қалмауын ойлап, қамдануына бастайды. Тек бұл мақалды оқытып-үйретіп, мән-мағынасын ашып, дер кезінде ұсына білу керек.

Жасында жалыны жоқтың,

Қартайғанда қаруы жоқ.

Демек, жастық шақта жалындап жүріп, өнер-білім жинап, іс тындыру керек. Жастығы жәй кеткен адамның қартайғанда қандай қаруы болмақ. Бұл жерде ақын «қаруы» деген сөзді «білімі, білігі, абыройы, айбары» деген сөздің баламасы ретінде айтып тұр.

Қысылғанда батырың,

Есіне алар атасының ақылын.

Иә, тілазар бала атасының айтқанын сол бойда орындай қоймайды ғой. Бірақ, атасы жәйдан-жәй айтпайды, білгесін айтады. Өмірден көргені бар, көргеннен түйгені бар. Міне, бала сүрініп, маңдайын тасқа соққанда барып, атасының айтқанын есіне алар. Тілазардың ісі осы. Ұятты, ақылды бала атасының айтқанын екі етер ме? Сондықтан, үлкеннің айтқанына өмірден таяқ жемей-ақ, ден қойған дұрыс.

Анасының қарғысын алған,

Атасының алғысын алмас.

Осы тақылеттес мақалдар қазақта бұрын да бар. Ал ақынның бұл мақалы бүгінгі өмірімізге, күнделікті өміріміздегі қисынсыз жағдайларға тым жақын. Әкесі еркелетіп, есіртіп жіберген кейбір балалардың туған анасының да сөзін құлаққа ілмей, қатты қайғыртатыны болады. Сөйтіп, есіріп жүріп анасының қарғысын алғандар, атасының алғысын қайдан алсын. Бұл, тегі, үлкенге де кішіге де қарата айтылған сөз болса керек.

«Өс, бөбекте» бір-бір сөйлеммен берілген мәтелдер де көптеп кездеседі. Бірақ сол қысқа қайырылған сөйлемнің де тәрбие ісінде салмағы орасан.

«Ғылымның ғибраты ғасырға жетер».

Бұл ой «Осы ғылымы түскірдің соңына түсіп қайтем, ол маған не береді, жастық шағым – жалынды шағымды шұқшиып ғылыммен өткізіп қайтем?» дегенде жауап болса керек.

«Аңғырттың арманы – асық».

Алды-артын ойламай, ертеңгі сабаққа дайындалуды ысырып қойып, асық ойнауға асыққан баланы бұл сөз тоқтатпас па?

«Жеңілтек жазым жұмыстың жетегінде жүрер».

Бұл мәтел мінезі жеңіл, ұшқалақ баланың аңғармай әр істің соңында жүріп, ақыры бір пәлеге душар болып қалуынан абайла, дегенді ескертеді. Білмейтін іске бас сұғу қауіпті, жауапкершіліксіз желпеңдеп кірісіп кету жөн емес, дегенді бала құлағына сіңіре беру дұрыс.

«Емтиханда енжардың есі кетер».

Көктемгі мемлекеттік емтиханға дайындықтың басқы кезеңінде осы мәтел көлденең тартылып, қайта-қайта алдынан шыға берсе, небір кер жалқаулар есін жинап, кітап бетін аша бастар-ау.

«Ұмытшақ дегенше, ұқыпсыз де».

Мектепте оқушының «Ұмытып кетіппіні» көп кездеседі. Ал ондай балаға «ұқыпсызсың» десең, орынсыз үлкен кінә тағылардай. Педагог жазушы осы екі ұғымның арасын ашып, шындықтың бетін ашып беріп отыр. Ол бала неге ұмытшақ, өйткені ол ұқыпсыз. Ұқыпты болса ұмытпас еді. Бүгінгі сабақтың дәптерін, оқулығын алып келген болар-ды. Ұмытшақ оқушының ата-анасымен сөйлескенде осы пікір айтылса, немесе, күнделігіне жазылып жіберілсе, екіжақты әсер, тәрбие арқылы оқушының ұқыптылығын арттыруға ықпал етуге болар.

«Ұғымсыздық – ұшқалақтықтың қырсығы» дейді ұлағатты ұстаз. Бұл мұғалімдік бақылаудан туған мәтел. Мәселен, мұғалім жаңа тақырыпты бар өнерін салып, еңбектеніп, баяндап шықты. Бар бала сабақты түсінді, бір-ақ бала ұқпай қалды. Неге? Өйткені, ол ұшқалақ. Байыз тауып отыра алмай, алаңдады, жан-жағына қарады, өйтті-бүйтті, әйтеуір зейін қойып тыңдамады. Сондықтан да жаңа сабақты ұқпады емес пе? Демек, ол ұғымсыз, сабақ қонбайтын, ақылы шолақ емес, мінезі орнықсыз, ұшқалақ бала. Оның осы мінезін түзеу керек.

Міне, біз әйгілі педагог, тоқсан жасаған абыз ақын Сейтен Сауытбековтің мектеп жасындағы балалар үшін арнайы жазған мақал-мәтелдерінің бірқатарына тоқталдық. Сырттай қарағанда қарапайым ғана көрінетін туындыларының әрқайсысының астарында айшықты ой, мұғалімге әдістемелік көмек, ісіне пайда боларлық пікірлер жатқанын аңғартуға күш салдық. Ал, оның осы тақылеттес толып жатқан мұраларын сабаққа, тәрбие ісіне біліктілікпен, шығармашылықпен пайдалана білу әр мұғалімнің өз ісі болмақ.

М¦ЃАЛІМ – МЄЊГІ Н¦РДЫЊ ЌЫЗМЕТШІСІ
Оразбекќызы Р.Р.,- КМУ жанындаѓы кµпсалалалы

колледждіњ педагогика жєне этнопедагогика

пєнініњ оќытушысы
Аты елге мєшћ‰р, ±стаз, балалар жазушысы, Ќазаќ ССР-іне ењбегі сіњген м±ѓалім, аќын, суретші, соѓыс ардагері, шыѓыс тілдерін зерттеуші- Сейтен Лиман±лы Сауытбековтыњ шыѓармашылыќ ењбектерін оќи ж‰ріп, шєкірттерге оќыта ж‰ріп, терењ ойѓа ќалдым. Кењес ‰кіметініњ жµн-жосыќсыз араласу салдарынан, ќазаќ ±лтыныњ кµптеген салт-дєст‰ріне сызат т‰сіп, кейбіреуі жойылып та кете жаздаѓаны ешкімге де жасырын емес ќой. Ал, Сейтен ±стаз болса, халыќ педагогикасын шєкірттерініњ бойына берік сіњіруші к‰рескер, ќайраткер, дарынды т±лѓа болѓанын барлыќ ±стаз ќауымын с‰йсіндіруі керек деп есептеймін.

Халќымыздыњ сан ѓасырлар бойы µзін-µзі саќтап келген тєлім-тєрбиелік ќаѓидаларын ќайта ж‰зеге асырып, білім-тєрбие саласына ±тымды ендіре білу ‰шін, алдымен жаќсы оќушы даярлайтын - м±ѓалім т‰зелу керек. ¦стаздардыњ барлыѓын дерлік, ќай пєнніњ болсын этнопедагогикалыќ даярлыќтан µткізіп, ќолдарына сертификаттар берілуі ќажеттігі туындаса, єдістемелек ж±мыстар ж‰йесінде барлыќ сабаќ кезењінде халыќ педагогикасына байланысты элементтер ќолданылуы ±стаздарѓа міндеттелсе ѓана, мемлекетіміз ±сынып отырѓан, жеке т±лѓа, яѓни, µзіндік кµзќарасы мен т±жырымы бар, ел, µлке тарихын білетін ±лтжанды, логикалыќ ой-µрісі жоѓары, кµптілде ауызша-жазбаша сµйлеу мєдениеті , танымдыќ кµзќарасы ќалыптасќан ѓылыми-шыѓармашылыќ ж±мыспен айналысатын, салауатты µмір салтын насихаттайтын, єлемдік жєне ±лттыќ мєдениет пен µнер саласында ой-µрісі кењ, этнографиялыќ зерттеу ж±мысын білетін, ±шќыр ойлы, жаны с±лу, тєні таза, µнер салаларыныњ бірін игерген, мамандыќты тањдай білетін, ќорыта айтќанда ортада ќабілетті, уаќыт талабына сай шыњѓа шыќќан ынталы ±рпаќ даярлау болса. М±ндай шєкіртті даярлайтын ±стаз жоѓары адамгершіліктіњ ‰лгісі, білімін ‰немі кµтеріп отыратын, лаулаѓан жалын иесі жєне ќарапайым жылы лебізімен µзін сыйлата біліп ±лттыќ келбеті мен рухы жоѓары, ана тілінде тілі таза, ділі кіршіксіз, этнопедагогиканы с‰йіп ќ±рметтейтін болуы ќажетті деп есептеймін.

Ќоѓам осындай ±стаздарды даярлау ‰шін к‰ресу керек. Оќу сапасы, білім біліктігі, ±рпаќ тазалыѓына ќол жеткізу ‰шін, алдымен м±ѓалімді мыќты етіп даярлау ќажеттігі µз-µзімен кµрініп т±р. Ќазаќтыњ дєст‰рлі отбасы жєне отбасылыќ ќарым-ќатынастарѓа, ќыз бала, ер бала тєрбиесі, жыныстыќ тєрбие ќолѓа алынуы ќажетті.

Ќазаќтыњ некелесу єдет-ѓ±рпы µрескел б±зылѓандыќтан, жастардыњ арасындаѓы ќателіктер, µмірлерініњ б±зылуы алдын-ала тєрбие ж±мысын жандандыру, некелесу дєст‰рі, отбасындаѓы єйелдер жаѓдайы, ерлердіњ отбасындаѓы алар орны, кµп єйел алу салты, т.б. саналарына сіњірілуі міндетті. Ќазаќ халќыныњ 555-ден аса ырым-тиымдарынан алдымен ±стаздар хабардар болуы керек. Тіпті, µзге ±лттардыњ Ќазаќстандыќ патриотизмін оятып, негізгі ±лт – ќазаќ халќыныњ салт-дєст‰рінен информациясы болуы ќажет.

Таза ќазаќ менталитетіндегі білімді, мєдениетті ±рпаќ даярлау жолында шаршамай, шыѓармашылыќпен ж±мыс жасап, ±лтымызѓа д±рыс ењбегімізді сіњіріп, шындыѓында да аѓартушы ±стаз екенімізді єрќайсысымыз ќоѓамѓа, халыќќа, шєкірттерімізге дєлелдей білейік демекпін.

СЕЙТЕН ТАЃЫЛЫМДАРЫ НЕГІЗІНДЕ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОЌУШЫЛАРЫНА ЭТНОЭКОЛОГИЯЛЫЌ ТЄРБИЕ БЕРУДІЊ ЄДІСТЕМЕЛЕРІ
Ќ±рсабаев М.Ќ.,- Кµкшетау университетініњ доценті
Бастауыш сынып оќушыларына сабаќ ‰рдістерімен ќатар этноэкологиялыќ тєрбие беру табиѓат ќ±былыстарын танып-білуге жєне ќорѓауѓа деген сезімдерініњ ќалыптасуына єсерін тигізетінін ѓалымдар дєлелдеп отыр. Осы орайда Сейтен Сауытбеков шыѓармаларын пайдаланудыњ мањызы зор. Шыѓармашылыќ ж±мыстыњ басын «Сейтен Сауытбеков жєне жас ±рпаќ » атты тест с±раќтары бойынша бастаѓан жµн. Тест с±раќтары мынадай таќырыптарды негізінде т‰зілгені д±рыс:

Рет саны	С±раќтар	1-ші жауап	2-ші жауап	3-ші жауап	4-ші жауап	5-ші жауап	Д±рыс жауап
1	С.Л.Сауытбеков ќай жылы д‰ниеге келді	1903	1907	1910	1908	1909	4
2	СЛ..Сауытбеков Ќазаќстан ныњ ќай облысында ж±мыс атќарды	Аќмола облысы	Ќостанай облысы	Шыѓыс Ќазаќ стан облысы	Ќара ѓанды облысы	Солт‰стік Ќазаќстан облысы	5
3	«Таѓылым тегі» кітабы ќай жылы жазылды	1992	1994	1990	1996	1991	2
4	С.Сауытбековты «¦стаздар дыњ ±стазы» деп атаѓан жазушы	Ѓ.М‰сірепов	С.М±ќанов	М.Ж±ма баев	С.Сейфуллин	Н.Ќ±лжа нова	2
5	Солт‰стік Ќазаќстан облысы, Шалаќын ауданы, Балуан орта мектебіне С.Сауытбековтыњ есімі ќай жылы берілді,	1997	1998	2003	2000	2001	3
6	С.Л.Сауытбеков ќандай шет тілдерін мењгерді	Аѓыл шын	Ќытай	Француз	Неміс	Араб-парсы	5
7	С.Л.Сауытбеков	Аѓарту шы	Жазушы	¦стаз	Аќын	Ѓалым	Барлыѓы д±рыс
8	«Таѓылым тегі» кітабы	Пєн оќулыѓы	Ѓылыми ењбек	Маќалалар жинаѓы	Ќазаќ этнопедагогикасына арналѓан шыѓарма	Поэзия лыќ шыѓарма лар	4
9	Экология таќырыбына арналѓан Сауытбеков ертегісін кµрсет	Ќосбар маќ	Ќуат	Керім д‰р	Ќара ќауырсын жєне асыл ќасиет	Аќазу арлан	4
10	Б‰ркіт ќалай тіл ќатады (С.Сауытбековтыњ кітабы бойынша)	С±њќылдайды	Шыќылыќтайды	Шањќыл дайды	Сыњќл дайды	Ќаќылыќ тайды	3
11	Жылќы ќалай ‰н шыѓарады.	Мекіренеді	Пысќырады	¤кіреді	Боздайды	Кісінейді	5
12	Бµдене ќалай тіл ќатады.	Ысќыра ды	Уілдейді	Бытпылыќ тайды	Пырылдай ды	Шаќыра ды	3
13	«Кµкті ж±лма» деген сµздіњ маѓынасы.	Жануарлар д‰ниесін ќорѓау	‡й жануар ларын ќорѓау	¤сімдік жамыл ѓысын ќорѓау	¤зен-су бассейндерін ќорѓау	Жер ќойнауын даѓы байлыќ тарды ќорѓау	3
14	«Адамныњ аѓзалары» атты таќырыпты ќай сабаќта ќолдануѓа болады.	Валеоло гия	Ана тілі	Ќазаќ тілі	Бейнелеу µнері	Шетел тілі	1

Аталмыш тестология ‰лгісінде берілген ±сынысты сыныптан тыс ж±мыстарда пайдаланѓан абзал. Тест с±раќтары «Таѓылым тегі» кітабы негізінде ќ±ралу барысында, мектептегі пєн оќулыќтарын пайдаланѓан тиімді.

Ќазаќтыњ тыйым сµздері негізінде ќ±ралѓан С.Сауытбеков шыѓармаларын бастауыш сыныптардаѓы тєрбие ж±мыстарында ж‰зеге асыру б‰гінгі тањда аса ќажет. Тыйым сµздер - этнофилософиялыќ ±ѓымдармен астарласып келетіні шындыќ.

Сондыќтан ол д‰ниелерді жас ±рпаќтыњ танымдыќ-интеллектуалдыќ жєне мінез-ќ±лыќ ерекшеліктеріне сай ќ±растыру, талай тер тµгуді ќажет ететін шаруа.

Тыйым сµздер таќырыбы ана тілі сабаѓында кµрініс тауып, оќушыларѓа ±лттыќ тєрбие беруде тамаша кµмекші ќ±рал бола алады.

Дегенмен, тыйым сµз дєст‰рлерін сыныптан тыс ж±мыстарда пайдаланудыњ тиімді екенін м±ѓалімдер тєжірибелері кµрсетіп отыр. Тєрбие ж±мысын жоспарлау кешенді ж‰ргізілуі шарт.

Оныњ негізгі компоненттері болып - оќушыларѓа ќосымша тапсырмалар беру, сабаќтыњ таќырыбымен ±штастыру жєне берген тапсырмалардан нєтиже шыѓару болмаќ.

Осы таќырыпќа байланысты мынадай тапсырма беруге болады:

1. С.Сауытбековтыњ тыйым сµздеріндегі экологиялыќ мєні бар сµздерді топќа бµліп алу.

а) µсімдік жамылѓысына байланысты таќырыптар (фитоэкология).

Мысалы «кµкті ж±лма», «малды терекпен айдама», «жалѓыз аѓашты кеспе».

є) Адам экологиясына байланысты ±ѓымдар (антропоэкология).

Мысалы «дємге ќарап жµтелме», «ата-анањды ќ±рметте», «‰лкен адамныњ сµзін бµлме», «кісіге ќиянат жасама», «кем болма кењ бол», « тізењді ќ±шаќтама», «шашыњды жайма».

б) Геоэкология таќырыбына байланысты ±ѓымдар.

Мысалы: « отты шашпа», «айѓа ќарап ќолыњды шошайтпа»,

в) Зооэкология таќырыбына байланысты ±ѓымдар. Мысалы: «малды теппе», «мал ќораѓа дєреттенбе», «аќты тµкпе», «малды ќ±р ќол айдама», «жайдаќ атќа отырып жарыспа».

г) Гидроэкология таќырыбына байланысты ±ѓымдар.

Мысалы: « су ішкен ќ±дыѓыња т‰кірме», « шелектегі суѓа аузыњды малма», «т‰нде суѓа барма».

ѓ) Орнитоэкология таќырыбына байланысты ±ѓымдар.

Мысалы: «ќ±с ±ясын б±зба», «аќќуды атпа», «нан т‰йірін ‰й ќ±старына бер»

2-ші тапсырма

а) Жоѓарыда аталѓан алты баѓыт бойынша єр сыныптан алты кішігірім микротоптар ќ±ру.

є) Єр топќа шыѓармашылыќ тапсырмалар беру (альбомдар жасау, тыйым сµздіњ маѓынасы туралы єжесініњ єњгімесін тыњдау жєне жазып келу) .

б) Єр т‰рлі баѓыттар бойынша ойын-сайыстар ±йымдастыру.

в) С.Л.Сауытбековтыњ «Таѓылым тегі» кітабы бойынша сахналыќ ќойылымдар µткізу

Оќушыларѓа этноэкологиялыќ тєрбие беруде техникалыќ ќ±ралдарды пайдаланѓан жµн. Ќазіргі мектеп практикасында ол єдістемелерге байланысты мол тєжірибелер жинаќталѓан. Сондыќтан практика ж‰зінде мынадай ж±мыстар атќаруѓа болады.

1. Жабайы ањдар мен ‰й жануарларыныњ дауыстары жазылѓан аудиотаспалыќ ‰ндерді тыњдау.

2. Ќ±стардыњ ‰ндері жазылѓан аудиотаспаларды пайдалану.

3. Табиѓат ќ±былыстары (жел, боран, жањбыр, найзаѓай, кµшкін, µрт т.б.) бейнеленген аудио-видео таспа материалдарын пайдалану.

4. М±хит толќыны жєне су аѓысы туралы аудио-видео таспа материалдарын пайдалану.

5. Экологиялыќ таќырыптарѓа арналѓан мультипликациялыќ фильмдер шыѓару жєне пайдалану.

Осы орайда біздер, экологиялыќ таќырыптарѓа арналѓан С.Сауытбековтыњ «Жануарлар былай ‰н шыѓарады» атты мультипликациялыќ фильмдерді ѓылыми зерттеу ж±мыстарына пайдалану арќылы балалардыњ ќызыѓушылыќ дењгейлерін байќадыќ. Ол шыѓармашылыќ єрекеттер мынадай кµріністермен µрнектелді:

а) Экологиялыќ мультфильмніњ маќсаты:

- Оќушыларѓа халыќтыњ табиѓатты ќорѓау дєст‰рлері негізінде этноэкологиялыќ тєлім-тєрбие беру;

- ќоршаѓан орта мен жануарлар д‰ниесін терењ оќып-тануѓа жєне ќорѓауѓа деген жоѓарѓы сезімдерін ќалыптастыру;

- Жас ±рпаќтыњ этноэкологиялыќ білім мен тєрбиеге деген ерекше ќ±штарлыѓыныњ артуына жаѓдай туѓызу;

- Бастауыш сыныптарда экология мен табиѓатты ќорѓау таќырыптарына жаќын пєн сабаќтарындаѓы д‰ниелерді байланыстыра отырып, балаларѓа кешенді т‰рде этноэкологиялыќ тєрбие берудіњ жолдарын іздестіру;

є) Ќосымша маѓл±маттар:

- компьютерлік технологияныњ соњѓы жетістіктерін пайдалана отырып, экологиялыќ таќырыпќа арналѓан балалар фильмдерін шыѓару жєне оќу-тєрбие ж±мыстарында пайдалану;

- жас ±рпаќ санасында экологиялыќ мєдениет сезімін ќалыптастыру;

б) Негізгі іс-єрекеттер:

- « Жануарлар былай ‰н шыѓарады» атты мультипликациялыќ фильмді ±жымды т‰рде кµріп-тамашалау;

- Мультипликациялыќ фильмді оќушылармен бірлесе отырып талдау;

- Аталмыш фильмнен алѓан єсері жµнінде єр баланыњ пікірін білу жєне баѓалау;

Аталмыш ±сыныстарды басшылыќќа ала отырып, тєрбие ‰рдістерін шыѓармашылыќ т±рѓыда ±йымдастыру айтарлыќтай эффекті беретіні аныќ.

¤йткені, тапсырманы орындау жєне экологиялыќ фильмді кµру арќылы эксперименттік топтарда мынадай кµрсеткіштер аныќталды:

а) Экспериментке дейінгі кµрсеткіш

Эксперименттік топтар	Тµменгі дењгей	Орта дењгей	Жоѓарѓы дењгей
Т-1	16,2 %	21,3 %	31,4 %
Т-2	14,3 %	19,5 %	28,7 %

є) Эксперименттен кейінгі кµрсеткіш

Кµрсеткіштер ішіндегі жоѓарѓы дењгейдіњ біртіндеп µсуі - оќушылардыњ экологиялыќ мєселелерге назар аудара бастаѓаныныњ белгісі дер едік. Ол жетістіктерге ќол жеткізуіміз - жоѓарыда айтылып µткен міндет-маќсаттарды ойдаѓыдай атќарудыњ нєтижесінде деп білеміз. М±ѓалімдер аталмыш маќсаттарды ж‰зеге асыруда тек ќана, наќты ±сыныстармен шектеліп ќалмай, оќушыларѓа ќосымша тапсырмалар беруді дєст‰рге айналдырѓан жµн. Тапсырма мµлшері мен оќушыныњ жауапкершілік дењгейі жас ерекшеліктерге байланысты талап етілуі тиіс. Сондыќтан, оќушылардыњ жас ерекшеліктеріне ќарай этноэкологиялыќ тєрбие беру Т±жырымдамасы жасалѓаны шарт.

РАЗВИТИЕ И МОДЕРНИЗАЦИЯ ХУДОЖЕСТВЕННОГО ОБРАЗОВАНИЯ В ОМСКОЙ ОБЛАСТИ

Амиргазин К.Ж.,- доктор педагогических наук,

профессор, Российская Федерация г. Омск
Среднее профессиональное образование в России имеет давнюю историю и традиции. Уже в глубокой древности на территории России существовали простейшие формы и методы профессионального обучения. В Древней Руси было хорошо налажено производство различных бытовых предметов, оружия и украшений, что подтверждают археологические и этнографические раскопки. В курганах и городищах археологи и сегодня еще находят гончарную посуду, ножи, наконечники, топоры, ювелирные изделия и т.д..

Значит, были ремесленники, обладающие соответствующими профессиональными знаниями и навыками, неоходимыми для обработки природных богатств.

Если представить себе многоликую картину населения современной России, очень разные природные и климатические условия жизни народа, то можно понять, на какой основе сформировался быт людей, как и почему сложился определенный характер жилища, одежды и весь предметный мир, которым пользуется человек.

Особенности человеческой жизни в ходе социально-исторического развития привели к созданию своеобразного искусства каждого народа живущего на территории России и теперь сохраняющего тот неповторимый национальный характер и колорит, который определяет внешний облик предметного мира, выражает его индивидуальную сущность, глубокое внутреннее содержание, связанное с диалектикой современной жизни.

Сегодня обсуждая с Вами роль декоративно-прикладного и народного искусства в развитиии художественного образования на Омской земле в Сибири, необходимо подчеркнуть следующее:

• 
  для последовательного развития и модернизации художественного образования необходимо изучать опыт народных мастеров, художественных промыслов региона;
  
• 
  процесс дальнейшего развития художественных традиций, преемственность мастерства, художественных промыслов и декоративного-прикладного искусства требует научно-этнографического исследования, поисков подлинно народных традиций, создания оптимальных условий для творчества, а также организации эффективной системы профессиональной подготовки кадров;
  
• 
  забота о сохранении, развитии и преумножении традиций, подготовке мастеров декоративно-прикладного искусства, подготовке молодежи к трудовой деятельности и мобилизации финансовых средств на совершенствование учебно-методической базы непрерывного художественного образования и воспитания подрастающего поколения определяется основными задачами региональной программы развития образования.
  

В начале 90-х годов 20 века изменения политической и социально-экономической системы России привели к разрушению старой системы управления и потребовали создать новые управленческие, а вместе и с тем и образовательные структуры. Нарушение хозяйственных связей, сокращение федерального бюджета финансирования, задержки заработной платы привели к ухудшению материально-технического оснащения и учебно-методического обеспечения образовательного процесса в начальном профессиональном образовании.

Выход из сложившийся ситуации был найден в реформировании и реорганизации профессионального училища в колледж. Получив возможность определять направления своего развития, колледж открыл новые специальности с учетом потребности в кадрах регионального рынка труда.

С января 2003 года ПУ-66 реорганизовано в ГОУ СПО «Омский художественно-промышленный колледж». В настоящее время это современное художественное учебное заведение, пока единственное в регионе, обеспечивающее студентам высокий уровень художественного образования по специальностям: 0512 «Живопись», 0515 «Декоративно-прикладное искусство и народные промыслы», 0514 «Дизайн» (по отраслям).

Здесь действует непрерывная многоуровневая система профессиональной подготовки : НПО-СПО-ВПО. В системе НПО обучаются 450 учащихся; 100 студентов - в системе СПО; сегодня наши выпускники составляют 20% от общего числа студентов факультета искусств ОмГПУ.

Введение новых специальностей СПО потребовало создания новых кабинетов, оснащения новым оборудованием и привлечения опытных педагогических кадров. Для осуществления актуальных задач колледж распологает большим арсеналом средств.

Перспектива дальнейшего развития колледжа педагогическому коллективу видится в совершенствовании многоступенчатой и многопрофильной подготовки специалистов. Совершенствование учебно-материальной базы колледжа, а именно, создание ювелирной мастерской, керамического цеха, стекольного производства, кузнечного дела, сувенирного цеха, лаборатории ландшафтного дизайна, строительство выставочного зала, музея и библиотеки, использование сетевых информационных технологии в учебном процессе, внедрение системы дистанционного обучения.

Педагогическим коллективом колледжа ведется серьезная работа по модернизации качества профессионального-образовательного процесса. Созданы новые структуры: художественный совет, возглавляемый членом Союза художников России М.А.Герасимовым, выставочный комитет, экспертная комиссия. Их деятельность направлена на совершенствование профессиональной подготовки специалистов художественного профиля, решение организационно-творческих задач и стимулирование самостоятельной творческой деятельности обучающихся.

Гарантией качественной подготовки специалистов являются высокопрофессиональные кадры колледжа. В коллективе – 2 доктора наук, 3 профессора, 5 членов Союза художников и 2 члена Союза дизайнеров России, 9 соискателей ученых степеней.

Концепция модернизации российского образования на период до 2010 года, одобренная Правительством РФ, и делает ставку на развитие личностных, и в первую очередь творческих качеств человека, формирование у него механизмов для саморазвития и самоопределения. Сегодня в профессиональный пласт подготовки специалиста любой отрасли вкладываются далеко не только профессиональные знания, но и базовые навыки, где креативные и творческие качества занимают одно из первых мест.

Несомненно, что формирования опыта исследовательской и творческой деятельности студентов по всем направлениям образовательного процесса является актуальной задачей для коллектива сотрудников колледжа.

Региональная система художественного образования ориентирована на максимальное удовлетворение запросов региона, как в номенклатуре специальностей, так и в уровне их подготовки. Важное значение приобретает в наше время социальные задачи, как многоступенчатое повышение образовательного уровня специалиста, вовлечение молодежи в учебную и трудовую деятельность.

Развитие любого учебного заведения невозможно без новых идей, подходов, моделей, педагогических технологий, без совместной работы ученых, педагого-практиков, обучающихся и родителей. Для координации этой работы был создан Региональный научно-методический и творческий центр по художественного образования, председателем которого является министр образования Омской области В.Я.Никитин.

Каждая инновация требует апробации, проверки временем. Создание нового опыта, поиск оптимальных решений, научно-исследовательская, опытно-экспериментальная и творческая деятельность, научнвй анализ существующей теории и практики образования, реформирование и развитие колледжа – вот основные направления его деятельности.

Качество среднего профессионального художественного образования является одной из самых актуальных проблем на сегодняшний день. Отсутствие единой концептуальной, информационной, научной и методической базы заставляет нас рассматривать вопрос об организации, в качестве эксперимента, регионального научно-методического центра по развитию непрерывного художественного образования для определения стратегии его развития.

Основными целями и задачами регионального научно-методического центра являются:

1. 
   Проведение региональных дней творчества среди студентов (СПО, НПО);
   
2. 
   2. Организация и проведение курсов повышения квалификации педагогических и руководящих работников образовательных учреждений системы непрерывного художественного образования;
   
3. 
   Проведение методических семинаров для преподавателей художественных, общеобразовательных школ и колледжей;
   
4. 
   Развитие системы дополнительного художественного образования в регионе;
   
5. 
   Внедрение в образовательный процесс современных педагогических и информационных технологии;
   
6. 
   Проведение маркетинговых исследований рынка образовательных (интеллектуальных, компьютерных) услуг и рынка труда;
   
7. 
   Формирование системы профессиональной ориентации выпускников художественных школ, школ искусств, основной и средней общей школы;
   
8. 
   Создание модели профильного обучения на старшей ступени общеобразовательной школы в комплексе «школа-колледж»;
   
9. 
   Развитие интеграции образовательных учреждений общего, начального, среднего и высшего профессионального образования для реализации основных и дополнительных образовательных программ;
   
10. 
    Организация и проведение конференций, выставок, ярмарок и других культурно-просветительских, научно-исследовательских и творческих мероприятий в области художественного образования;
    

Таким образом, наш центр осуществляет научно-методическое обеспечение ОХПК, а также изучает потребности других образовательных учреждений и заинтересованных организаций в научно-методических и практических разработках, производственно-технических, экспертных и других работах, направленных на усовершенствование, как отдельных звеньев, так и системы художественного образования в регионе.

Очевидно, что формирование такой структуры невозможно без союза единомышленников. Хочется надеяться, что результатом сегодняшней встречи станет обсуждение концепции РНМЦ, определение его учредителей и установление партнерских отношений со всеми заинтересованными лицами

ХАЛЫЌ ПЕДАГОГИКАСЫ ДЄСТ‡РЛЕРІН ЌАЗАЌ МЕКТЕПТЕРІНІЊ ОЌУ-ТЄРБИЕ ПРОЦЕСІНДЕ ПАЙДАЛАНУДЫЊ ШАРТТАРЫ
Сєдуаќасов Є.,- Ы.Алтынсарин атындаѓы

Ќазаќ білім академиясы, педагогика ѓылымдарыныњ кандидаты, Алматы

Қазақтың хаықтық педагогикасы дәстүрлерінің әлеуметтік мәнін, оның өзіндік мазмұны ме тәрбиелік мүмкіндіктерін саралай келе, қазіргі қазақ мектептерінің оқу-тәрбие процесінде оны пайдаланудың шрттары мен білім берудің басты принциптерін анықтап алудың маңызы зор.

Қазіргі таңдағы қазақ мектебінің оқу-тәрбие процесінде білім берудің басты принципі – халықтық педагогика дәстүрлерін кешенді түрде ендіру болып табылады, ол үшін халықтық педагогика дәстүрлерін пайдаланудың мына шарттарын басшылыққа алудың маңызы зор деп ойлаймыз:

1. Ұлтқа, ұрпаққа қажетті білім беру.

2. Мектептің, білім мазмұнының ұлттық табиғаты мен дербестігі сақтау, қамтамасыз ету.

3.Түрі-ұлттық,мазмұны-µркениеттік оќу-тєрбие процесін ќ±ру.

4.Халықтық педагогиканың ынтымақтастық, сабақтастық, үздіксіздік қағидаларын басшылыққа алу.

5.Халықтық педагогиканың ХАУАС-ИМАНИГҮЛ- ЖӘУӘНМӘРТЛІК атты тәрбие қағидаларын білім мазмұнына ендіру.

6. Барлық ғылым-білім пәндерінің генезисін қазақ тілінің құнарында көктету.

7.Тәрбие мен білімнің өміршеңдігін халықтық педагогиканың бұлжымас қағидаларымен шендестіру.

8.Білім – тәрбие мазмұнының халықтық педагогика дәстүрлері үрдісіндегі ұлттық философия, ұлттық идеология саясатын жүргізу.

9.Халықтық педагогика дәстүрлері арқылы шынайы демократиялық көпсалалы «ДӘСТҮР» мектебінің құрылымын жасау.

Сондықтан, алдымен өмір сүріп отырған мектептің білім беру мазмұнына көңіл аударып көрелік. Қазақстан Республикасында жалпы білім беретін мектептер білім мазмұнының тұжырымнамасында былай деп көрсетілген: «Қазіргі мектептің білім мазмұны деп- жеке адамның ой-өрісін, дене тәрбиесін, оқушылардың адамгершілік-эстетикалық қабілеттерін, олардың өзіндік мінез-құлықтарын дамытуды, жалпы адамзаттық және мәдени дәстүрлерге араласа білуге тәрбиелеуді қамтамасыз ететін, сондай-ақ өз бетімен өмір сүруге дайындайтын ғылыми білім, практикалық іскерлік және дағды жүйесін түсінеміз» - делінген.

Осы заманғы мектеп құрылымының білім мазмұны тұжырымдамасының методологиясы таным процесінің философиялық теориясынан, жеке тұлға болмысын түсінуге бағытталған іс-әрекет туралы ілімнен, түрлі оқу пәндерін оқытуға диалектикалық тұрғыдан қарау, сөйтіп тұтас педагогикалық процесс теориясының негізгі қағидаларынан келіп шығады.

Дейтұрғанмен, қазақтың халықтық педагогикасы дәстүрлерінің үлгі үрдістерінсіз, оның бай мұраларынсыз нағыз қазақ мектебін жасау мүмкін емес. Классикалық педагогика методологиясы негізінде жасақталған қазіргі ғылым-білім пәндеріне ұлттық нәр, өң беретін, оқу-тәрбие процесінің ұлттық үрдістерін қалыптастыратын халықтық педагогика дәстүрлері екені анық. Сондықтан білім берудің ұлттық философиясын, ұлттық идеолоиясын, ұлттық мазмұнын айқындап, ұлттық методологиялық тұғырнамасын жасау қажет.

К.Д. Ушинский, В.Я. Стоюнин, Ы. Алтынсариндер негізін қалаған ұлттық мектептердің, ХХ ѓасырдыњ басында А. Байт±рсынов, Х. Досм±ханбетов, М. Дулатов, Ж. Аймауытов М. Ж±мабаевтар арасындаѓы ќазаќ мектебініњ µріс ала алмай кењес заманында тынысыныњ тарылѓаны бєрімізге аян.

К. Д. Ушинский "орыс мектебін орыс мектебі ќылу туралы ењбегінде: "... неліктен біздіњ балалар алдымен орыс тілін біліп алмай латын, неміс, француз тілінде етістікті жіктеу мен зат есімді септеуді ‰йренуге тиіс? - Дей келе, "...Швейцария, Германия, Англия, Америка елдерінде білім беру 3 т‰рге бµлінеді: ќажетті, пайдалы, ±намды. Соныњ ішінде ±лттыќ білімніњ негізінде - ќажетті білім алынады. Ќажетті білім баланыњ жанына алдымен негіз болып ±ялауѓа тиіс. Ал пайдалы жєне ±намды білім ќаншалыќты ќызыќты болѓанымен, оѓан ±лттыњ психологиясы тєуелді болмауы керек. Єр адамѓа µз ана тілінде сµйлей білу, оќи білу, жаза білу, µз Отанын тани білім алынуы тиіс "- дей отырып, ±лттыќ орыс мектебініњ ќандай болуы керек екендігін дєлелдеген еді. ( К.Д. Ушинский. Педагогические сочинения в6 т., 1988г.,496 с., сост. С.Ф.Егоров)

Демек, µркениетті елдердегі білім берудіњ басты шарты - ќажетті білім беру екендігі, ±лттыќ м‰ддеден туындайтындыѓы, ±лттыќ маќсат-м±ратќа баѓышталатындыѓы айќындалады. Єсіреќызыл, ќажетсіз білімніњ ±лт мєдениетін ќожыратып, єдет-ѓ±рпы мен салт-дєст‰ріне н±ќсан келтіретінін, ±лтќа жат моральдыќ-этикалыќ ‰рдістерді ќалыптастыратынын баѓамдауѓа болады. Сонымен ќатар К.Д. Ушинский "пайдалы" жєне "±намды" білімге ќызыѓушылыќтыњ басќа ±лтќа тєуелді ететінін кµрсетіп, космополиттік білімніњ залалды соќпаќтарынан саќтандырѓан. (Б±л да сонда)

"Шыѓыс жолбарысына" айналѓан Сингапурдаѓы экономикалыќ ѓажайыптыњ атасы Ли Куан Ю: "Біз батыстыњ моральдыќ ќ±ндылыќтарын ойланбастан ќабылдайтын болсаќ, ќоѓамымызды ±стап т±рѓан ќ±діретті к‰штен айрыламыз ",- деп есептейді. (Ж. Наурызбаев. ¦лттыќ мектептіњ ±лы м±раты. Алматы 1995 ж. ,75-бет). Ал, моральдыќ ќ±ндылыќтардыњ мектепте егілетінін, оќу-тєрбие процесініњ мазм±нына т‰бегейлі µзгеріс енгізетіндігін пайымдау ќиын емес. Ќандай да болмасын халыќтыњ ќоѓамдыќ ќ±діретті к‰ші-±стыны, оныњ ±лттыќ моралінде, єдет-ѓ±рпы мен салт-дєст‰рінде екендігін, ол халыќтыќ педагогиканыњ дєст‰рлі ‰рдістері арќылы берілетінін жадыда ±стау, одан айнымау басты шарт.

Біз, шартты т‰рде ќазаќ мектебіне ќажетті білім мазм±ны есебінде мына баѓыттарды ±станѓанды жµн деп есептейіз:

1.Жас ±рпаќтыњ ±лттыќ генезисіне ана тілініњ ш‰райлы да, ќ±нарлы дєнін егіп, ауыз єдебиеті мен фольклорыныњ, классикалыќ жазба єдебиетініњ єлем таныѓан н±сќаларын терењ оќыту. Бµтен тілдердіњ ассимиляциялыќ зардаптарынан саќтап, ќазаќ тілі мен єдебиетініњ ќ±нарлы философиясына ќаныќтыру.

2.Ќазаќ халќыныњ ѓасырлар бойы ќалыптасќан халыќтыќ педагогика дєст‰рлерініњ ±лттыќ философия, ќазаќ тарихы, адам-ќоѓам, логика, риторика пєндерін ендіру арќылы данышпандыќ мектебін ќайтадан ќалпына келтіру.

3.Ѓылым-білім пєндерін терењ мењгертудіњ алѓышарты есебінде жасµспірімніњ сезімталдыќ (хауас) ќасиетін дамытатын фольклорлыќ музыка, ±лттыќ бейнелеу µнері, ќолданбалы ќолµнері пєндерініњ эстетикалыќ ќажеттілік мањызын арттыра т‰су, оларды оќу мазм±нына кењінен ендіру.

4.Ќазаќ халыќтыќ педагогикасыныњ басты принципі тєрбие процесін ізгілендіру(жауанмєртлік), адами ќасиетердіњ негіздерін – этика (єдеп), эстетика (сымбат) пєндері арќылы беру.

5.Жасµспірімніњ физиологиялыќ даму процесіне кешенді ыќпал ететін ±лттыќ ойындар, дене шыныќтыру, хореография, аэробика, гимнастика сабаќтарыныњ пєрменділігін ќалыптастыру.

6.¤нер мен мєдениеттану сабаќтары – ќазаќ жєне д‰ниеж‰зі халыќтарыныњ кµркем мєдениеті, єдебиеті мен музыкасы пєндерін ендіру арќылы жасµспірімніњ руханиятын ізгілендіру, байыту.

7.Жаратылыстану пєндері мен экологиялыќ тєрбие шараларыныњ интеграциялыќ баѓдарламасын ендіріп, жасµспірімніњ д‰ниетанымын ізгілендіру, иманиг‰л (с‰йіспеншілік) ќасиеттерін оятып, дамыту.

8.Ќазіргі заман талабына сай математика-информатика, экономика, социология пєндеріне де белгілі дєрежеде білім мазм±нынан орын беріліп, саралап, даралап оќытылуы тиіс.

Міне, осылайша ќазаќ мектебініњ білім мазм±нына, оныњ ±лттыќ табиѓатына сай келетін ењ ќажетті баѓыттарды белгілей отырып, алдымызѓа ќойѓан маќсатымызды іс ж‰зіне асырмаќпыз.

В.Я. Стоюнин: «...Мектептіњ «жансыз», «дєрменсіз» болуыныњ басты себебі мектептіњ ±лттылыѓы мен дербестігіњ жоќтыѓында жєне оныњ космополиттік баѓытты ±стануында. Мектеп ќ±рѓанда оныњ сол халыќтыњ µмірімен, отбасыныњ дєст‰рімен тыѓыз байланыста болуын ќарастыру ќажет, ќоѓамдыќ институттардыњ талабына сай ќ±ру керек. ...Мектептіњ баѓыты сол ±лттыњ мінезі мен жалпы тєрбие баѓытына тєуелді болуѓа тиіс» - деп жазды . (К. Ќожахметова. Мектептіњ ±лттыќ тєрбие ж‰йесі 1997ж 6-бет) Автор ќандай да болмасын басќа ±лттыњ ыќпалындаѓы мектептіњ мєњг‰рттік жолѓа т‰скендігін сол кездіњ µзінде – аќ дєделдеген болатын.

Отарлау мен бодандыќтыњ б±ѓауында болѓан, советтік кезењдегі єсіреќызыл интернационалдырылѓан, ќазаќ мектептерініњ орыстандырылуы мен аралас ( орыс-ќазаќ) мектептерініњ етек алуы ±лттыќ мектептердіњ ±лттылыѓын жойып, дербестігінен айрылуына єкеліп соќќандыѓы белгілі. Ж±маѓали Наурызбаевтыњ ж‰ргізген зерттеулеріне ќараѓанда 1994 жылы Республикамызда барлыѓы 6311 оќушыны, 2840 орыс мектебі 1033,9 мыњ оќушыны, ал 299 орыс-ќазаќ аралас мектебі 1200 мыњ оќушыны ќамтыѓан. (¦лттыќ мектептіњ ±лы м±раты 1995ж 166-б). Ірі ќалалар мен ж±мысшы поселкаларында ќазаќ мектептерініњ ашылмауы немесе жабылып ќалуына байланысты, жоѓары оќу орындарында оќытудыњ орыс тілінде ж‰ргізілуіне байланысты ќазаќ халќы µз балаларын орысша оќытуѓа мєжб‰р болды. Сонымен, кемінде 1,5 млн ќазаќ баласы жыл сайын орысша оќыды. Ќазаќша оќып ж‰рген аралас мектептіњ шєкірттері ±лттыќ дербестігінен айрылып, орыстандырылды.

Демек, оќу-тєрбие процесініњ мазм±нын айќындаудыњ келесі шартыныњ бірі- оныњ ±лттылыѓы мен тєуелсіздігі болып табылады. ¦лттыќ мектептіњ тєуелсіздігі оныњ ±лттылыѓында, халыќтыќ педагогика дєст‰рлері мазм±нына ќ±рылуында, ±лттыќ менталитет ќалыптастырылуында.

«Ќазаќтыњ таѓдыры, келешегі, ел болуы да мектептіњ ќандай негізге ќ±рылуына ќабысып, ‰йлесетін негізде ќ±ра білсек, келешегімізге тайынбай-аќ серттесуге болады. Сондай негізге ќ±ра алмасаќ келешегіміз к‰њгірт» деп жазды Маѓжан Ж±мабаев. (шыѓармалар Алматы , 2-т, 318-бет). Аќынныњ «жанымызѓа ќабысатын, ‰йлесетін» деп отырѓаны біздіњ діттеп отырѓан мектебіміздіњ де ±лттыќ м‰ддесін мењзегендей. Ќазаќтыњ ±лттыќ м‰ддесі бµтен ±лттыњ ыќпалынан арылу, ќайта т‰леу, д‰ниеж‰зі µркениетіне сіњісу жєне Ќар Барысыныњ кейпіне келу. Азаматтыќ тектілік, рухани тазалыќ, ѓылым-білімге алѓырлыќ, ±лттыќ тєкєппарлыќ, іскерлік пен батылдыќ, баѓаланбас б±лалыќ ‰десінен шыѓу болмаќ. Демек, ±лттыќ м‰дденіњ мектеп м‰ддесіне айналуы немесе мектеп м‰ддесініњ ±лттыќ т±ѓырнамаѓа айналуы. Сµйтіп, т‰рі - ±лттыќ, мазм±ны - µркениеттік мектеп жасау.

Т‰рі - ±лттыќ деп отырѓанымыз - оќыту мен тєрбиелеу мазм±ныныњ ќазаќ халыќтыќ педгогикасы дєст‰рлерінде ќ±рылуы, ѓылым-білім пєндерініњ тек ќазаќ тілі ќ±нарында кµктеуі, ±лттыќ тєрбиеніњ дербестігіне кепілдік беру, бµтен ±лттардыњ ыќпалынан ада оќу-тєрбие процесін ќ±ру, сµйтіп жасµспірім бойында ќазаќи менталитет ќалыптастыру.

Мазм±ны - µркениеттік деп отырѓанымыз – д‰ниеж‰зілік ѓылым-білім, мєдениет жєне техникалыќ µркениет жетістіктерін ќазаќ мектебіндегі ќазаќи ±лттыќ менталитет топыраѓында кµктете отырып, µркениетті білім беру. Сµйтіп, ќазаќи этноформаныњ ќ±нарында дамыѓан ±лтжанды униформа т±лѓасын ќалыптастыру.

Ќоѓам мен мектеп, мектеп пен ата-ана, м±ѓалім мен шєкірт, ата-ана мен бала арасындаѓы ынтымаќтастыќќа, сабаќтастыќќа, ‰здіксіз тєрбие нысанасына, оныњ ±лттыќ ±стынына баса назар аударып, наѓыз демократилыќ – унитарлыќ мектеп жасау. Оќу –тєрбие процесін отбасынан бастап ‰здіксіз демократилыќ нысанда ќалыптастыру.

Ынтымаќтастыќ педагогикасы туралы кµп жылдардан бері талмай айтылып келе жатќанымен, ол шынайы педагогикалыќ ынтымаќтастыќќа жеткізе алмады. Оныњ себебі - ±лттыќ нысанда, халыќтыќ педагогика дєст‰рінде ж‰ргізілмеуінен десек ќателеспейміз. ¤йткені, отбасы тєрбиесі тек ќана отбасы иелерініњ шаруасы, балабаќшадаѓы тєрбие оныњ тєрбиешілерініњ шаруасы, ал мектептегі оќу-тєрбие ж±мысы ±стаздардыњ шаруасы – деген кµзќарастаѓы іс ж‰зінде ќалыптасып ќалѓан б±л ќ±рылым тєрбиеніњ ‰здіксіздігін ќамтамасыз етудіњ орнына бір-бірінен алшаќтап, ќожыратып жіберді. Мєселен: бір отбасында д‰ниеге келген 2-6 жастардаѓы 4 баланыњ балабаќшада бір-бірінен ажыратылып, жас ерекшелігіне байланысты тєрбиеленуі тиіс деген принциппен єр т‰рлі топтарѓа жіктелуі, олардыњ отбасындаѓы ‰йелмендік(кµп балалы) тєрбиесініњ тєркіленуіне єкеліп соќты. Отбасындаѓы ‰йелмен-с‰йелмен, бір-біріне ќамќоршы, жыласа уататын, жыѓылса кµтеретін, мейіріммен ойнататын, ділі бар, тіні бар , єдеті мен ѓ±рпы бар, таным-наным, сенім-±ѓымдары бірдей, ата-анасыныњ мінез-ќ±лќын жалѓастырушы б‰лдіршіндердіњ ынтымаѓын б±зып, бµтен балалардыњ, бµтен отбасында ќалыптасќандардыњ «ортаќ» єдет-ѓ±рпына, мінез-ќ±лќына тоѓытылуыныњ шынайы мейірімділікке єкелмейтінін, керісінше ќатігездік пен тоѓышарлыќќа душар ететінін кµріп-біліп ж‰рміз. Балабаќшадаѓы 2 жасар Ержанныњ басќаны менсінбейтін, менменшіл, µз бауырларына ќатігез болып бара жатќанын ата-анасыныњ тањырќаѓаннан басќа амалы жоќ. Б‰лдіршіндердіњ µз отбасынан бір сєтке ажырап шыѓуы м±њ екен балабаќшадаѓы тєрбиешілердіњ жеке басына табынушылыќ душар болатынын сезе бермейді. Ата-ананыњ µзі ќалаптастырѓан отбасы тєрбиесініњ ендігі жерде адыра ќалѓанын байќаймыз. Б±л процесс мектептіњ бастауыш кластарына барѓанда одан ары жања т‰рде ‰дей т‰седі. Жеке басќа табынушылыќтыњ жања формасы пайда болып, шєкірт µзін оќытып ж‰рген бастауыш кластыњ м±ѓалімінен басќаны менсінбейтін, мойындамайтын, м±ѓалім культініњ ќ±лына айналады. ¦стазы ±лаѓатты да білімді, наѓыз педагог болса ќ±ба-ќ±п, кері жаѓдайда тєлімсіздіктіњ ќатерлі соќпаќтарынан аман ќалуы екіталай. Міне, сондыќтан да педагогикалыќ ынтымаќтастыќтыњ берік байлау отбасы тєрбиесінен басталуы тиіс.

Бастауыш сыныпта ќалыптасќан м±ѓалім культініњ «±жымдыќ ынтымаќтастыѓы» ортањѓы сыныпќа барѓанда «бµтен» педагогтардыњ ынтымаќтастыѓымен сабаќтастыќ таба алмауыныњ салдарынан жасµспірім бастауыш сыныптаѓы «µз» ±стазын «саѓыну» ауруына шалдыѓады. Б±л саѓыныш шєкірттіњ оќу ‰лгерімі мен тєрбиелік дењгейіне, тіпті психологиялыќ ахуалына теріс єсер етпей ќалмайды. Сауалнамалар мен тесттер кµрсеткендей басты себеп: пєн м±ѓалімдерініњ педагогикалыќ ынтымаќтастыѓын мойындамаушылыќ екендігі айќындалды. Сабаќќа немќ±райдылыќпен ќараушылыќ, ‰й тапсырмасын мезгілінде орындамаушылыќ, бастауыш сыныпта ќалыптасќан ±жымшылдыќтыњ ыдырай бастауы, єсіресе ќыздардыњ арасында к‰шті байќалды.

Педагогикалыќ ынтымаќтастыќ тєрбиеніњ сабаќтастыѓына, ал тєрбиеніњ сабаќтастыѓы – тєрбиеніњ ‰здіксіздігіне жетелейді. Б±л – ќазаќ мектебініњ оќу-тєрбие мазм±нындаѓы халыќтыќ педагогикалыќ мањызды шарт. Маѓжан Ж±мабаев армандаѓан тєрбие ќылудыњ шешуші факторы.

Демек, біздіњ ойымызша отбасы тєрбиесін халыќтыќ педагогика дєст‰рлерініњ ќаѓидаларына сєйкес балабаќша, бастауыш мектеп, орта мектеп жалѓастыруы тиіс. Кењестік педагогиканыњ б±лжымас принципі – оќыту мен тєрбиені «бірт±тас» ж‰йеде ж‰ргізгендігі барлыѓымызѓа аян. Оныњ мєні – білім беруді коммунистік тєрбиемен ±штастыру екендігі.

жүктеу/скачать 2.05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: