ЖОЃАРЃЫ БІЛІМ ОЌУЛЫЌТАРЫНДАЃЫ ЌАЗАЌ ТЕРМИНОЛОГИЯСЫ ТУРАЛЫ

ЖОЃАРЃЫ БІЛІМ ОЌУЛЫЌТАРЫНДАЃЫ ЌАЗАЌ ТЕРМИНОЛОГИЯСЫ ТУРАЛЫ

Қ. Қабдиұлы.,- техника ѓылымдарыныњ кандидаты, доцент, «Кµкше» университеті

Ќазіргі қолданыста жүрген бұндай терминдерді 3 топқа бөліп қарауға болатын секілді. Бұның 1-тобы қазақ тілінде анық қалыптасқан, тұрақты аудармасы бар техникалық терминдер. Мысалы, вал-білік, клещи-тістеуік, плоскогубцы–балықауыз, щипцы-шымшуыр, прибор–аспап, самолет-ұшақ, аэропорт-әуежай, космос-ғарыш т.б. көптеген осындай техникалық термин сөздері бүгінгі қазақ тілінде әбден қалыптасып, тұрақты қолданылып жүр. Оларды ұстаздар қауымы өз оқулықтарымен дәрістерінде кеңінен пайдаланып жүргендіктен бұған шәкірттері де әбден жаттығып, құлақтарына сіңісті болып кетті деуге болады.

“Техникалық термин жасауда ана тіліміздің барша байлығын сарқа пайдалану керек”– деген ќаѓиданыњ жүзеге аса бастағанын соңғы жылдары анық байқауға болады. Б±ѓан бір ѓана мысал ретінде «Автоматика» пєні бойынша ќолданысќа ене бастаѓан контакт-т‰йіспе, схема-с±лба, датчик-сезгіш, привод-жетек т.б. кµптеген жања терминдерді айтуѓа болады.

Тіл мамандарының мәліметіне қарағанда, қазақ тіліндегі терминологиялық лексиканың жалпы саны бүгінде 100 мыңнан асады екен. Бірақ, бір қызығы оның шамамен тек жартысына жуығы ғана ресми т‰рде бекітілген екен де, ал қалғаны бекітілмеген термин атаулар екен. Сонда, лексикалық қордың жартысы ғана пайдаға асып жатыр деген сөз. Яғни, бейнелеп айтсақ, техникалық терминология саласында жазылып, айтылып жүрген дүние ќоржынымыздаѓы асыл азыќтыњ тек бір басы екен де, екінші басы жабулы к‰йінде єлі ќозѓалмай жатыр екен. Ол терминдердің ішіндегі ұтымды, оњтайлылары ғана қазақ қауымының тіл сүзгісінен өтіп, өміршеңдігін көрсетіп, қолданысқа біртіндеп сіңісіп келе жатқаны анық.

Лингвистикалыќ зерттеулердіњ нєтижесіне қарағанда біздің тілімізде барлыѓы бір миллиондай мағыналық бірлік бар дейді. Олай болса наѓыз тіл байлығы деп осыны айтса керек. Сондықтан тіліміздің потенциалдыќ мүмкіндігі, єсіресе, инженер-техникалыќ салада әлі толық игеріліп болѓан жоқ деуге болатын сияќты. Біраќ, бұл жерде айтпақ болып отырған негізгі ойымыз - терминді ана тілімізге аудару барысында “Пуризм” ‰рдісінен, яѓни, әсіре қазақшалаудан аулақ болғанымыз жµн дер едік.

Осы орайда, µткен ѓасырдыњ 70-жылдары µзім куєсі болѓан бір жайѓа тоќтала кеткім келеді. Ол кезде мен Моњѓолия мемлекетініњ азаматы ретінде сол елде т±ратын едім. Сонда моњѓолдар µз тілдерініњ мызѓымас тазалыѓын саќтау жолында шектен тыс талпыныстарѓа барып инженер-техникалыќ терминдерді былай ќойѓанда, тіпті орта мектептердегі пєндердіњ атына дейін моњѓол тіліне аударып алѓан еді. Мысалы, математика-тооны ухаан (есеп ѓылымы), физика-бодисын з‰й (заттар ќ±рылымы), география-газар з‰й (жер реті), биология- байгалын шинжлэл (табиѓат зерттеу), астрономия-одон орны судлал (ж±лдыз ж‰йесін баќылау) т.б. Біраќ, уаќыт µте келе олар б±л ќадамныњ ќате болѓанына, д‰ниеж‰зі бойынша мойындап, ќолданып отырѓан халыќаралыќ терминдерді µз тілінен аластатуѓа талпыну, сµйтіп, µз тілін басќалардан оќшаулау оќушылардыњ білім дењгейіне кері єсер етуі м‰мкін екеніне кµздері жетіп, барлыќ оќулыќтарды, баспа материалдарын ќайта µзгертуге мєжб‰р болѓан еді. Ќазаќ тілі б±ндай ќателікке бармасы аныќ, біраќ оны біліп, есте саќтап ж‰ру артыќ болмайды, єрине. Техникалық терминдердің 2-тобын шет тілдердегі техникалық терминнің мағналық жағын, немесе құрылымдық жєне логикалыќ ерекшеліктерін талдай отырып өз тілімізге сµзбе-сµз аударған терминдер құрайды. Мысалы, «Теориялық механика» пєнінде қолданылатын орыс тіліндегі “ползун” терминінің мағынасы ползать-ењбектеу етістігінен алынған. Ағылшындар “slider” дейді, ол сырғанау мағнасын (slide-скользить) білдіреді. Осы айтылған ж‰йе бойынша қазақша “сырғақ” деп аталып жазылса. Сонымен қатар орыс тіліндегі “шатун” терминінің мағынасы шатать-шайќау, тењселту, бұлғақтату етістігінен алынғандықтан, оны қазақша “бұлғақ” деп атап жүрміз. Ал, осы бµлшектерді біріктірген жалпылама «кривошипно-коромысловый механизм» тіркесін аѓылшындар «crank-and-rocker mechanism» десе, ондаѓы кривошип-айналма, коромысло-к‰йенте деп алып, µз тілімізге “айналмалы к‰йенте механизмі” деп аударсаќ. Єрине, б±л келтірілген терминдер єзірге тек ±сыныс ќана.

Лингвист мамандар бұны калька тәсілі деп атап термин жасау практикасында кеңінен қолданады. Осындай балама-калькалар ішінде термин түпнұсқасының сыртқы кескін-келбетіне байланыстырып атау да кездесіп жатады. Мєселен, электрондық пошта адресіндегі бұралған @ белгісін ағылшынша “єт белгісі” деген маѓнадаѓы “at-sign” десе, неге екені белгісіз орыстар оны “собачка” деп атайды. Бір ќызыѓы осы “собачка” термині «Теориялық механика» пєніндегі орысша «храповой механизм» бµлшегінде де ќолданылады жєне оны біз ќазаќша «тиек» деп аударып ж‰рміз. Ал, @ белгісін қазақша “айќұлақ” деп атасаќ деген ±сыныс айтылѓан. Сыртқы кескініне қарап қойған өте бір дұрыс, ұтымды термин. Сонымен қатар ағылшындар “keyboard”, орыстар “клавиатура” дейтін компьютерлік терминді “перне тақта” деп, ал мониторда бір көрініп, бір жоғалып тұратынына қарап “курсор” деп аталатын терминді қазақша “жылтылдақ” деп атайыќ деген ±сыныс аќпарат ќ±ралдарыныњ бірінде айтылып ќалды. Міне, осы келтірілген мысалдардың барлығы калька тәсілін пайдалану арқылы ана тіліміздің мүмкіншілігін арттыруға болатынын дәлелдейтіндей. Ал, енді осы тєсілмен орыс және халықаралық терминдерге балама ретінде ұсынылып жатқан кµптеген жаңа атауларды бұл арада тізбелеп толық келтірудіњ ќажеті жоќ болар деп есептеймін. Бєріне уаќыт тµреші.

Қазақ тіліндегі оқулық, басылымдардағы техникалық терминдердің 3-тобын халықаралық, немесе ұлтаралық терминдер құрайды. Терминология дәстүріне бай шет тілдердің терминдік өрнек–үлгілерін өз ана тілімізге оңтайлы да үйлесімді енгізіп, пайдалану мәселесі ерекше мањызѓа ие болып отыр. Б±л жерде алдымен сол интернационалдыќ термин атауларды қазақшалаудың қажеттігін анықтап алу мәселесі туындайды. Мысалѓа, “Сызба геометрия” пєнінде кескін-келбетті бейнелеу ќаѓидасын шєкірттерге аныќ т‰сіндіру ‰шін эпюр, проекция, координата, октант, перпендикуляр, фронталь, форма тєрізді бірќатар халыќаралыќ терминдерді аудармай, сол ќалпында пайдалануѓа тура келеді.

Басќа бір мысал, кµпшілікке белгілі “двигатель” деген орыс тіліндегі термин бар, ол двигать–қозғау, қозғалту деген мағнадан бастау алатыны белгілі. Ал, осы атауды тура қазақшалап “қозғалтқыш” деген термин қолданатын болсақ, оны көпшілік қауым мүлде ќабылдамауы мүмкін. Себебі, тіршіліктегі қолданыста ондай термин жоқ, оның орнына тура “мотор” деп атайды. Бұл терминді немістер, француздар, испандар т.б. еуропа елдері қалыпты қолданатындықтан оны халыќаралыќ термин ретінде ќарап біз де “мотор” деп қолдана берсек әркімге де түсінікті, єрі ќолайлы екені белгілі.

Шет елдермен, жат тілдермен жақындасып ғаламдану процесі жүріп жатқан бүгінгі жағдайда қазақ тілінде баламасы жоқ, аударуға келмейтін техникалық терминдерді сол қалпында алып қолданудан басқа амал жоқ. Б±л ретте “Марризм” сырќаты тілімізді µлтіреді деп, яѓни д‰ниеж‰зіндегі барлыќ тілдер жалѓыз тілге келіп тоѓысады да, басќасыныњ бєрі жойылып кетеді деп ќауіптенуге ешбір негіз жоќ.

Аударуѓа келмейтін интернационалдыќ терминдерді сол шетел тіліндегі ќалпында емес, ќазаќ тілініњ фонетикалыќ ерекшеліктеріне ‰йлестіре ќалыптастырса терминніњ µміршењдігі арта т‰сер еді. Сµз реті келгенде осы айтылѓан т±жырымѓа мысал ретінде кезінде моњѓол тілінен ќазаќ тіліне кµптеп еніп, етене сіњісіп кеткен малаќай (моњѓолша малгай), ноќай (нохой), ноян (ноëн), сайын дала тіркесіндегі сайын (сайын-жаќсы, жайлы) секілді кµптеген сµздерді айтуѓа болар еді. Жалпы ќазаќ жєне моњѓол тілдерініњ этимологиясын осы екі тілді бірдей жетік мењгерген тіл мамандары терењдете зерттесе талай ќызыќ жањалыќтар ашылар еді, шіркін.

Сонымен ќатар техникалыќ терминдерді ќалыптастыру барысында ќазаќша жазба т‰рде орыс тілініњ жазба нормасын б±лжытпай ќабылдау тіліміздіњ ±лттыќ болмысына н±ќсан келтіретіні туралы кезінде ѓ±лама ѓалымдарымыз ескертіп айтќан еді. Осы орайда жапондардыњ техникалыќ терминдерді, тіпті жалпы шетел тілініњ кірме сµздерін жапон тілінде жазып келтіру тєсілі ќызыќ. Жапондар шетел сµздерін µз тілінде жазѓанда арнайы єріп катакананы ќолданады жєне катаканамен жазылѓан термин сµз жапон тілініњ фонетикасына сай айтуѓа ќолайлы, ыњѓайлы т‰рге келіп µзгеріске енеді. Єрі оныњ кірме сµз екені сыртќы жазылу келбетінен-аќ бірден кµрініп т±рады. Сонда егер ќазаќ жазуы болашаќта латын єріпіне кµшетін болса терминологияныњ емле мєселесі туындайтынын болжау ќиын емес секілді.

Сөз соңында, белгілі шындықты қайталайтын болсақ, қай тілде болмасын тума термин болмайды, терминнің бәрі де сол тілдегі қарапайым сөздер. Оларды термин етіп қолданып, белгілі бір логикаѓа сай код ретінде пайдаланып отырған өзіміз. Тек оның мағнасы анық, тұлғасы ықшам, айтуға және жазуға ыңғайлы, “ќысќа, єрі н±сќа” болса болғаны. Сондықтан, техникалық термин атауды өз тілімізден алып жасасақ та, немесе оны дайын күйінде сырттан алып қабылдасақ та, осы талапқа сай келсе болғаны. Яғни Ұлы Абайдың сөзімен айтсақ:

“Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп,

Теп–тегіс, жұмыр келсін айналасы”, - деген сөз.
Ќатысты басылымдар тізімі

1. 
   Єбдуєлі Ќайдаров, Ќазаќ терминологиясына жањаша кµзќарас, Алматы, «Рауан», 1993, 41бет.
   
2. 
   АН СССР, Как работать над терминологией (основы и методы), М., «Наука», 1968, 75 стр.
   
3. 
   Монголын ШУ Академии, Монгол хэлний товч тайлбар толь, Улаанбаатар, УХЭХ, 1966, 912 хуудас.
   
4. 
   Лаврентьев Б.П. и др., Современный японско-русский словарь, М., «Живой язык», 1998, 694 стр.
   
5. 
   Ќани Ќабди±лы, Башëныњ «баќасы», ”ZAMAN Ќазаќстан” газеті, 1997, №31(204), 16-бет.
   

государственного университета

Цикл общепрофессиональных дисциплин включает в себя: историю искусств, академический рисунок, академическую живопись, академическую скульптур и моделирование, технический рисунок и начертательную геометрию, дисциплин по выбору – организация предпринимательской деятельности, традиционные промышленные ремесла.

Цикл специальных дисциплин – история декоративно- прикладного искусства и народных промыслов. Курсовая работа менеджмент, маркетинг, теория и методика декоративно – прикладного искусства, композиция. Дисциплина по выбору: пластическая анатомия, шрифты, музееведение, национальных костюм, народный орнамент, национальные сувениры.

Цикл дисциплин специализации – композиция в ДПИ, курсовая работа, специальный рисунок, живопись, материаловедение и основы выбора материала из металла, дерева, кости, камня, кожи, меха, ткани, дизайн интерьера, дизайн изделий ДПИ, экспертиза художественных изделии.

В течение 3,4 и 5 курсов студенты выполняют композиции в материале. Творческие мастерские работают факультативно по всем направлениям специализации.

Во вводном курсе композиции студенты выполняют графические работы по следующим темам:

1. 
   Простой метрический ритм.
   
2. 
   Возрастающий ритмический ряд из элементов одного размера с сокращающим интервалов.
   
3. 
   Убывающий ритмический ряд из элементов одного размера с увеличением интервалов.
   
4. 
   Р. р из элементов разной величины с одинаковым интервалом.
   
5. 
   Р. р. из элементолв разной величины с разными интервалами.
   
6. 
   Усиление (ослабление ) ритма посредствам.
   
7. 
   Устойчивая симметричная композиция с использованием 2-3 –х основных геометрических фигур с контрастным отношением к фону.
   
8. 
   Усилить композицию с использованием: цвета, тона, фактуры.
   
9. 
   Изменить устойчивую симметричную композицию в динамическую, трансформируя существующие композиционные связи.
   
10. 
    Разработать 3 вида симметричных композиций, используя такие способы преобразования как поворот, зеркальное отражение и перенос.
    
11. 
    Стилизация растительной или зоологической формы.
    
12. 
    Композиции на тему спираль Архимеда, логарифмическая спираль.
    
13. 
    Подобие,тождество.
    
14. 
    Контрасты (формы, цвета, фактуры).
    
15. 
    Ритмы (форм, цвета, фактуры).
    
16. 
    Соотношение форм в композиции (притяжение, отталкивание, диалог).
    
17. 
    Линейная ритмическая композиция на преобладание контрастных отношений ( статистическая, динамическая).
    
18. 
    Линейная ритмическая композиция с преобладанием гармонических отношений.
    

1. 
   спектр цветов.
   
2. 
   гармонический ряд дополнительных цветов ахроматической точкой.
   
3. 
   единовременный и последовательные контрасты.
   
4. 
   цвет при освещении цветным светом.
   
5. 
   нюансные, среднеконтрастные и контрастные цветовые сочетания. Желательно эти темы разработать в заданиях по курсу академической живописи.
   

Академический рисунок и академическая живопись преподается на протяжении 5- ти курсов с экзаменами во всех семестрах. Программы курсов идентичны программам художественно-промышленной академии.

На Ү – ом курсе студенты проходят дизайн интерьер - 102 часа и дизайн изделий ДПИ –34 часа со сдачей экзаменационной работы. Программа «Дизайна интерьера» изучает: сущность интерьера, критерии усообразности, социально-историческую обусловленность интерьера, все архитектурные стили как те-хай-тек, вьюжн, минимализм, неоромантизм, неклассицизм, ките. Рассматриваются проблемы стили и моды. Много внимания уделяется современным материалам и технологиям. На ҮІ курсе студент проходит производственную практику в течение 10 недель. Обучение завершается дипломной работой по избранной студентом теме в течениие 20 недель и с защитой ее в июне месяце. По желанию студент имеет возможность получить дополнительную специализацию по курсу: педагогические теории и системы, психологии, психологии обучения и воспитания, психология художественного восприятия творчества, новых информационных технологий в учебном процессе, методики преподования ИЗО «ДПИ, безопасности жизнедеятельности.

Две недели в зимних семестрах (1,3,5,7,9) и и две недели в весенних семестрах (2,4,6,8,10) студенты прохоят соответственно музейную практику.

В связи с требованием времени разрабатывается программа компьютерного дизайна и 3-х мерного проектирования с использованием компьютерных технологий. В последние годы в рамках договоров о культурном соотрудничестве в СПГУТД прошли выставки «Дизайн в Швеции» научные конференции с участием представителей высших художественных учебных заведении Голландии и Финляндии.

Я по тебе скучаю…

Я по тебе скучаю…