Жеке және заңды тұлғалармен ұсынылған жаңа жетілдірілген ветеринариялық препараттардың, жемшөп қоспалардың ғылыми-техникалық құжаттарына келісімі бойынша

Жеке және заңды тұлғалармен ұсынылған жаңа жетілдірілген ветеринариялық препараттардың, жемшөп қоспалардың ғылыми-техникалық құжаттарына келісімі бойынша

Нұсқауышы

1. Жаңа жетілдірілген ветеринариялық препараттардың, жемшөп қоспалардың ғылыми-техникалық құжаттары келісімінің осы Нұсқауышы (бұдан әрі-Нұсқауыш), Қазақстан Республикасы 10 шілде 2002 жылғы «Ветеринария туралы» Заңының 8-баптың 46-6)-тармақшасына және 25-баптың 13)-тармақшасына сәйкес жасалынған.

3. Ветеринария саласындағы құзырлы мемлекеттік орган, Қазақстан Республикасы ветеринария саласының заңдылығына сәйкес ветеринариялық препараттардың, жемшөп қоспалардың ғылыми-техникалық құжаттарының келісімін жүргізеді.

1) ветеринариялық препараттар – малтегі, өсімдік немесе шығу тегі синтетикалық заттар; ауруды алдын алуға, ауруды анықтауға, мал ауруларын емдеуге, олардың өнім беруін арттыруға, дезинфекция, дезинсекция және дератизация жүргізуге арналған, және де малдарға парфюмериялық немесе косметикалық заттар ретінде қолданылуға арналған;

2) микроорганизмдердің штаммдарының паспорты – микроорганизмнің идентифицикациялаушы (айырушы) штаммдарының негізгі ерекшелік қасиеттері жазылған, анықталған үлгідегі құжат, идентификация және бекітілген тәртіп бойынша сақтауға қаланғаннан кейін және толтырылғаннан кейін жүргізілген жұмыстарға берілетін паспорт;

3) ветеринариялық препаратты, жемшөп қоспалардың қолдануға (пайдалану) арналған нұсқауыш - ветеринариялық препаратты жемшөп қоспалардың қолданудағы (пайдаланудағы) тәртіптерге міндетті талаптарды анықтайтын ереже;

4) тіркеу куәлігі – ветеринария саласындағы құзырлы органмен ветеринариялық препаратқа жемшөп қоспалардың берілген, анықталғагн үлгідегі құжат; ветеринариялық препараттарды мемлекеттік тіркеуге (қайта тіркеуге) алынғанын және Қазақстан Республикасы ветеринариялық препараттарының жемшөп қоспалардың Мемлекеттік реестріне (бұдан әрі-Реестр) енгізіліп бекітілгенін растау мақсатында берілетін құжат.

5) ветеринариялық препараттың сериясы (партиясы) – бірмезгілдегі дайындау процессінде және бірыңғай тәртіптегі жағдайда алынған, бір ыдыста араластырылған, бір жұмыс циклінде қорапқа салынған, өз сериясының нөмірін және өндірістік бақылау нөмірін алған, және препараттың сапасын куәләндіретін анықталған үлгідегі бір құжатпен жазылған, ветеринариялық препараттың белгілі бір анықталған мөлшері;

6) ветеринариялық препараттың жемшөп қоспалардың ғылыми-техникалық құжаттамасы (бұдан әрі-ҒТҚ) – міндетті тәртіптегі енгізілетін құжаттардың пакеті: ветеринариялық препараттың жемшөп қоспалардың техникалық тәртібі; қолданудың (пайдаланудың) нұсқауышы; ветеринариялық препаратты жемшөп қоспалардың дайындаудың және бақылаудың нұсқауышы;

7) техникалық тәртібі (технические условия-ТУ) (бұдан әрі-ТТ) –мемлекеттік стандарттау жүйесінің талаптарына сәйкес келуін, және ветеринариялық препараттың жемшөп қоспалардың сапасын тексеруге ҒТҚ енгізілген, комплекстік тәсілдерді анықтайтын нормативтік құжат;

8) жаңа ветеринариялық препарат жемшөп қоспалар – Қазақстан Республикасында бұрын өндірілмеген, қолданылмаған және тасымалдап әкелінбеген препарат;

9) жетілдірілген ветеринариялық препарат жемшөп қоспалар – сәйкестік тіркеу сынақтарынан кейін Реестрге енгізілген, оны дайындаудағы құрамдық бөліктері, өндіру технологиясы өзгерген, қасиетіне және де басқа тәсілдермен оны қолданылуына (пайдалану, сақтау) немесе қолдануындағы көрсеткішіне әсер етуге қабілетті ветеринариялық препарат жемшөп қоспалардың;

10) ҒТҚ сараптамасы – Қазақстан Республикасы ветеринариялық нормативтерінің талаптарына сәйкестігін анықтау мақсатында, мемлекеттік тіркеуге (қайта тіркеуге) ұсынылған ветеринариялық препараттың жемшөп қоспалардың ҒТҚ зерттеу процедурасы;

11) штамм - морфологиялық және биологиялық қасиеттері бірдей микроорганизмдердің генетикалық біртуысты культурасы;

12) иммуногендік – ауру туғызушы агенттердің (микроорганизмдердің) және олардың өмір-тіршілік өнімдерінің әсеріне организмнің қарсы тұру қабілеті;

13) жемшөп қоспалары - жануарлардың рационында жетіспейтін қоректендіргіш және минералдық заттар мен дәрумендердің көздері ретінде пайдаланылатын органикалық, минералдық және (немесе) синтетикалық текті заттар.

6. Басқа елдерде өндірілетін және қолданылатын препараттар, жемшөп қоспалары егерде осы препарат Қазақстан Республикасының аумағында өндірілетіні арнайы құжаттармен негізделетін болса және құжаты заңдылықтағы анықталған тәртіппен толтырылған жағдайда және өндірушіге қызметтің осы түрімен айналысуға құқық берілген болса, ветеринариялық препараттың жемшөп қоспалары ғылыми-техникалық құжаттамасы келісімінің нәтижелері оң шешілгені болып саналады.

8. Тапсырыс (өтініш) келесі құжаттардан тұрады:

1) ветеринариялық препараттың жемшөп қоспалары ҒТҚ келісімін алуға ветеринария саласындағы құзырлы органның атына, препаратты жасап шығарған ұйымның жетекшісі немесе препаратты жасап шығарған жеке тұлғаның қолы қойылған өтініш ұсынылады;

2) препаратты жасап шығарған ұйымның жетекшісі бекіткен немесе препаратты жасап шығарған жеке тұлғаның қолы қойылған ветеринариялық препаратты жемшөп қоспалары дайындау және бақылау нұсқауышы;

3) препаратты жасап шығарған ұйымның жетекшісі немесе препаратты жасап шығарған жеке тұлғаның қолы қойылған ветеринариялық препараттың жемшөп қоспалары техникалық тәртібі;

4) ветеринариялық препаратты жемшөп қоспалары қолдану (пайдалану) нұсқауышы;

5) микроорганизмдердің өндірістік және бақылаудағы штаммдарының паспорттары.

9. Ветеринариялық препараттың жемшөп қоспалары жекелеген (компонентері) қоспалары (жеке: ветеринариялық препаратты дайындауға/бақылауға қолданылатын микроорганизмдердің штаммдары, препаратты дайындау технологиясы/тәсілі, оны қолдану тәсіл/әдісі/пайдалану) патентпен қорғалған жағдайда, онда ветеринариялық препаратты жасап шығарушы ұйым/жеке тұлға Қазақстан Республикасы Патенттеу заңына сәйкес, ветеринариялық препараттың жемшөп қоспалары (компонентін) патентиемденушісімен лицензиялық келісім-шарты болуға тиіс, мұның нотариальды расталған көшірмесі тапсырыста (өтініште) қоса беріледі.

1) бірінші парақ – келісім және бекіту атрибуттары, құжаттың және ветеринариялық препараттың жемшөп қоспалары толық атауы, және де (қажет жағдайда) осы Нұсқауыш орнын алмастыратын құжатты көрсету.

2) 1 бөлім – «Жалпы бөлім» - препараттың толық және қысқаша атаулары, препараттың негізгі әер етуші заты және оның мақсаттылық қолданылуы туралы ақпараттар.

3) 2 бөлім – «Ветеринариялық препараттың жемшөп қоспалары әсер етуші затының негіздеріне түсінік және сипаттама беру» - қолданылған микроорганизмдердің вакциналық және бақылаудағы штаммдары (вакциналар, диагностикалық және емдік қан сарысулары және басқаларын дайындаған жағдайда) туралы, химиялық заттардың құрылымы және қасиеттері жөнінде (химиялық-фармацевтикалық препараттар дайындаған жағдайда) және т.б. ақпараттар.

4) 3 бөлім – «Көмекші материалдарды, қоректік орталарды және ерітінділерді алу технологиясы және дайындау» ақпаратынан тұрады:

ыдыстарды дайындау және бақылау;

резеңке заттарын дайындау және бақылау;

құрал-саймандаоды дайындау және бақылау;

реакторларды, приборларды және жабдықтарды дайындау және бақылау;

ерітінділерді, қоректік орталарды, клеткалар культурасын және басқаларын дайындау және бақылау;

қолданылатын шикізаттарды және материалдарды спецификациялау;

5) 4 бөлім – «Ветеринариялық препаратты жемшөп қоспалары дайындау технологиясы» ветеринариялық препаратты дайындау және бақылаудағы барлық процедуралар, операциялар және стадиялар туралы толық сипаттама жазуынан тұрады:

аралық және соңғы өнімдерді алу және бақылау (себу/егу материалдары, аналық култура, тұқымды көбейту, жартылай фабрикаттар, өндірістік сериялары және б.);

бөліп құю/фасовкалау процедураларын сипаттап жазу;

препаратты лиофильді кептіру технологиясын және оны тығыздап жабуды сипаттап жазу (құрғақ лиофильденген препарат болған жағдайда);

ветеринариялық препаратты жемшөп қоспалары этикеткалау (көлемдері көрсетілген ампулалар, флакондар);

ветеринариялық препаратты жемшөп қоспалары қораптау (ыдыстары көрсетіледі);

ыдыстарды маркировкалау;

ветеринариялық препаратты жемшөп қоспалары сақтау тәртібі.

6) 5 бөлім – «Өндірістік қалдықтарды залалсыздандыру және одан әрі іске қолдану».

7) 6 бөлім - «Микроорганизмдердің бақылаулық штаммдарымен жұмыс».

8) 7 бөлім - «Қауіпсіз жұмыстың және ветеринариялық препаратты жемшөп қоспалары өндірудегі ветеринариялық-санитарлық тәртіптің ережесі».

9) 8 бөлім - «Өндірістік процесстерді есепке алу (ветеринариялық есепке алу және есеп-қисаптардың үлгілері тапсырылады)».

10) 9 бөлім - «Қолданылатын жабдықтар және приборлардың спецификациясы, және де ветеринариялық препаратты жемшөп қоспалары өндіру кезінде қолданылған жануарлардың спецификациясы».

11. Ветеринариялық препараттың жемшөп қоспалары техникалық тәртіптері мемлекеттік стандарттау жүйесінің (МСЖ) талаптарына сәйкес толтырылуы тиіс және келесі бөлімдерден тұрады:

1) 1 бөлім – «Ветеринариялық препаратқа жемшөп қоспалары техникалық (технологиялық) талаптары келесілерден тұрады:

ветеринариялық препараттың жемшөп қоспалары сыртқы түрі (түсі, тығыздығы);

ветеринариялық препараттың жемшөп қоспалары дәрілік үлгісі (таблетка, судаерігіш ұнтақ, сұйық, мазь, эмульсия, және б.);

фасовкалау үлгісі/ ветеринариялық препаратты жемшөп қоспалары ыдыстарға құю (ампулалар, флакондар және б. олардың көлемдері);

ерігіштік қабілеті (құрғақ/лиофильденген ветеринариялық препараттар жемшөп қоспалары үшін-еріткіштің түрі, еру уақыты);

бөгде заттардың, зеңдердің, ерімей қалған шөгінділер (ерігеннен кейінгі-құрғақ препараттар үшін);

вакумның болуы (құрғақ және лиофильденген препараттар үшін);

қораптардың бүтіндігі және тығыздап жабылуы;

сутегі иондарының көрсеткіштері.

2) 2 бөлім - «Ветеринариялық препаратқа биологиялық (биохимиялық, биофизикалық) талаптар» келесілерден тұрады:

1 куб. см. (микроорганизмнің титры) өміршең спецификалық микроорганизмдердің жалпы мөлшері, ветеринариялық препараттың әсер етуші затының негізін құраушы спецификалық химиялық заттардың концентрациясы және б., және де препараттың басқа компоненттерінің концентрациясы (ветеринариялық препараттардың барлық түрлері үшін);

препараттың стерильдігі/бөгде микрофлоралармен контаминациясы (ветеринариялық препараттардың барлық түрлері үшін);

белгілі ортада препараттың негізін құрайтын микроорганизмнің өсуінің типтілігі/ біртуыстығы, оның колониясының морфологиясы, қозғалғыштығы, капсула түзу мүмкіншілігі, түрлі-түсті қатардың сипаттамасы, оның клетка культурасындағы цитопатиялық әсер етуі (ветеринариялық препараттар үшін тірі микроорганизмдер негіз болып табылады, бұндай кезде соңғы параметр тек тірі вирустық препараттрға қатысты болады);

микроскопиядағы мазоктық картина/морфологиясы, электрондық микроскопияны қоса есептегенде (ветеринариялық препараттар үшін тірі және өлтірілген микроорганизмдер негіз болып табылады);

сезімталдықтың, спецификаның шеттері/шамалары (диагностикада немесе ветеринариялық-санитарлық сараптауда қолданылатын ветеринариялық препараттар үшін);

электрофорез, хроматографирования, фильтрлеу (ультрафильтрацияны қосқанда), элюирования/элюции, возгонкалар және ветеринариялық препараттағы әсері бар заттарды басқа физикалық және химиялық тәсілдермен анықтаудың нәтижелері (химиялық-фармацевтикалық препараттар, антибиотиктер, витаминдер, гормондар, және б. биололгиялық белсенді заттар);

зиянсыздығы/реактогенділігі (барлық ветеринариялық препараттар үшін);

қалдық вируленттігі (өлтірілген инактивті микроорганизмдерден тұратын ветеринариялық препараттар үшін);

емдік/терапевтік эффектісі бар (малдарды емдейтін препараттар үшін);

иммуногендігі (малдарды жұқпалы/індеттерден алдын алуға және емдеуге арналған ветеринариялық препараттар үшін);

әртүрлі температуралардағы ветеринариялық препараттың жарамдылық мерзімі (барлық ветеринариялық препараттар үшін).

3) 3 бөлім - «ветеринариялық препаратты жемшөп қоспалары бақылау үшін қолданылатын шикізаттарға, материалдарға және жануарларға қойылатын талаптар (олардың спецификациясы)».

4) 4 бөлім - «Қораптауға және маркировка жасауға қойылатын талаптар (олардың спецификациясы)».

5) 5 бөлім - «Қауіпсіздікке қойылатын талаптар».

6) 6 бөлім - «Қабылдау ережелері».

7) 7 бөлім - «Бақылау тәсілдері», қоса берілгенде:

ветеринариялық препаратты жемшөп қоспалары бақылауға сериясынан сынақ алу тәсілі;

осы Нұсқауыштың 11 тармағының 1) және 2) тармақшаларында көрсетілгендей, ветеринариялық препараттың жемшөп қоспалары әрбір параметріне жеке бақылау тәсілдері, қоса берілгенде:

1) Аппаратурасы, материалдары және реактивтері.

2) Сынаққа дайындау.

3) Сынақты өткізу.

4) Нәтижелерін өңдеу.

5) Есептерді өлшеу.

8) 8 бөлім – «Тасымалдау және сақтау», анықтайтыны:

көлік түрі;

тасымалдау температурасы;

тасымалдаудың ерекше тәртіптері (қажет жағдайларда);

препаратты сақтау тәртібі.

9) 9 бөлім – «Қолдануға көрсеткіш».

10) 10 бөлім - «Өндіруші-ұйымның гарантиялары».

11) Қосымша:

Нормативтік құжаттардың тізімі, оларға техникалық тәртіпте сілтемелері болады.

Техникалық тәртіпке түсіндірмелі жазба.

12. Ветеринариялық препаратты жемшөп қоспалары қолдануға арналған Нұсқауыш келесі құрылымынан тұрады:

1) бірінші парақ бекіту атрибуттарынан тұрады, құжаттардың толық атауы және (қажет жағдайда) орнына осы нұсқауыш алмастырылатын құжат көрсетіледі.

2) 1 бөлім - «Жалпы тәртіптері» - препаратты қысқаша сипаттау, оның шығарылу үлгісі, препаратты этикеткалау және маркировкалау туралы мағлұматтар, қораптау, сақтау және тасымалдау тәсілдері, істен шыққан немесе қолданылмаған/соңына дейін толық қолданылмаған ветеринариялық препаратты жою әдістері.

3) 2 бөлім - «Ветеринариялық препаратты қолдану тәртібі» толық ақпараттардан тұрады:

Ветеринариялық препаратты қолданар алдындағы дайындық процедуралары туралы:

ветеринариялық препаратты пайдалануға/қолдануға құқылы тұлғаның квалификациясын анықтау (ветеринариялық маман);

препаратты қолданудағы шектеуші клиникалық/физиологиялық симптомдарының тізімі бар, ветеринариялық препаратты қолданар алдындағы мал бастарын алдын ала клиникалық тексеру процедурасы;

ветеринариялық препаратты қолданудағы шектеуші эпизоотиялық жағдайлардың тізімі бар, ветеринариялық препаратты қолданар алдындағы эпизоотологиялық жағдайдың талдауы;

ветеринариялық препаратты қолданудағы шектеуші басқа факторлардың тізімі – табиғи, климаттық жағдайлар, малдарды антибиотиктермен өңдеу кезеңіндегі және ветеринариялық препаратты қолданар алдындағы басқа препараттармен және басқалары.

Ветеринариялық препаратты қолдану үшін құрал-саймандарды қолдану тәртібі (құралдардың түрлері, оларды стерильдеу және сақтау әдістері).

Ветеринариялық препаратты егуге орын дайындау тәртібі (асептика және антисептика тәртіптері талап ететін, түгін қырқу).

Малдарды дайындау тәртібі.

Ветеринариялық препаратты қолданудағы процедуралар туралы, қоса берілетіндері:

ветеринариялық препаратты егу орыны (диагностикаға және ветеринариялық-санитарлық сараптауға қолданылатынынан басқалары);

ветеринариялық препаратты қолдану тәсілі;

ветеринариялық препаратты қолдану реттілігі;

бір бас малға арналған ветеринариялық препараттың көлемі және дозасы, оның түріне, жынысына, жасына, салмағына, қолдану тәсіліне және басқа факторлерге байланысты (диагностикаға және ветеринариялық-санитарлық сараптауға қолданылатынынан басқалары):

Ветеринариялық препаратты еріксізден қолдануға арналған тағайындаулар туралы;

Ветеринариялық препаратты қолданғаннан кейін малдарды ұстау және пайдалану туралы, малдарды келесі басқа ветеринариялық препараттармен өңдегенге дейін;

Иммунитеттің басталу мерзімі және ветеринариялық препаратты қолданудың әртүрлі тәсіліндегі оның ұзақтығы;

Ветеринариялық препаратқа малдардың реакциясы, ветеринариялық препарат егілген жерге реакциясын қосқанда және малдың жалпы температуралық және клиникалық реакциясы, және де олардың интенсивтігі және ұзақтығы;

Ветеринариялық препаратты қолдану нәтижесіндегі мүмкін болатын асқынуларды болдырмау шаралары туралы (асқыну себептері, олардың түрлері, интенсивтілігі және ұзақтығын қосқанда);

Ветеринариялық препаратты қолданғаннан кейін малдардың иммундық фонын анықтау тәсілдері туралы (зертханалық зерттеулердің тәсілдерін және заттарын толығымен көрсетіп жазу арқылы);

Ветеринариялық препарат қолданылған малдардың шикізаттарын және өнімдерін қолдану туралы (ветеринариялық препаратты қолданғаннан кейінгі шикізаттың және өнімнің түрі немесе оларды қолдану кезеңі көрсетіледі);

Ветеринариялық препаратты қолданудағы ветеринариялық есепке алудың үлгілері және есеп-қисап берудің тәртібі туралы;

Ветеринариялық препаратқа реакцияны есепке алу, ветеринариялық препаратты қолданғаннан кейінгі малдарда болатын асқынулардың себептерін анықтау процедуралары, немесе оның тиімсіздігі және ветеринариялық препаратқа рекламация дайындау туралы.

13. Өндірістік және бақылаулық штаммдарына берілетін паспорттар бекітілген үлгідегі осы Нұсқауыштың қосымшасына сәйкес беріледі

14. Құзырлы мемлекеттік орган:

1) осы Нұсқауыштың 8 және 9 тармақтарында көрсетілгендей (тапсырыс-өтініштің толықтығы), тапсырыс- өтінішінде көрсетілген құжаттардың толықтығын тексереді;

2) осы Нұсқауыштың 10,11,12 және 13 тармақтарында көрсетілгендей, тапсырыс-өтініштердің талаптарға сәйкес толтырылуын тексереді.

15. ҒТҚ келісіміне құжаттарды қараудың нәтижесіне бойынша, ветеринария саласындағы құзырлы мемлекеттік орган келесі шешімдердің бірін шығарады:

1) ҒТҚ келісімдеуге жолдау туралы;

2) ветеринариялық препаратқа жемшөп қоспалары ҒТҚ келісімдеуге қарсылық білдіру және қарсылықтың себебі көрсетілуі тиіс.

16. Ветеринариялық препаратқа жемшөп қоспалары ҒТҚ келісімдеуі келесілерден тұрады:

1) ветеринариялық препараттың жемшөп қоспалары ҒТҚ сараптамасын ветеринария саласындағы жоғарыквалификациялы мамандар жүргізеді;

2) ветеринариялық препаратты жемшөп қоспалары апробациялау.

17. Ветеринариялық препараттың жемшөп қоспалары ҒТҚ сараптамасы ветеринария саласындағы жоғары квалификациялы мамандармен ветеринария саласының құзырлы мемлекеттік органының шешімінің келісімімен, эксперттерді нақты және сараптаманың атқарылу мерзімін көрсете отырып жүргізіледі (1 айдан артық емес уақытта). Сараптаудың нәтижелері бойынша эксперттер құзырлы органға мәліметтерден тұратын эксперттік қорытынды тапсырады:

1) ветеринариялық препаратты жемшөп қоспалары қолданудың актуальдігі туралы;

2) ветеринариялық препараттың жемшөп қоспалары халықаралық ұсыныстарға және стандарттарға сәйкес келуі туралы;

3) ветеринариялық препараттың жемшөп қоспалары аналогтары туралы;

4) ветеринариялық препараттың жемшөп қоспалары артықшылығы және жетіспеушілігі туралы (қажет жағдайда эксперттер тапсырыс-өтініш берушілерден ветеринариялық препараттың жасап шығарылуы, модификациясы, жетілдірілуі туралы ғылыми-зерттеу жұмыстары бойынша есеп-қисап талап етуге құқылы). Ветеринария саласының құзырлы мемлекеттік органының атына жіберілген эксперттік қорытындысы келесі сипаттардан тұруға тиіс:

ветеринариялық препараттың жемшөп қоспалары ҒТҚ келісімдеуге ұсынылады;

ветеринариялық препараттың жемшөп қоспалары ҒТҚ келісімдеуге ұсынылмайды, нақты себептері көрсетіледі.

18. Сараптама және апробация нәтижелері алынғаннан кейін құзырлы мемлекеттік орган:

оң нәтижесі кезінде, ветеринариялық препараттың жемшөп қоспалары ҒТҚ келісімдеме береді;

теріс нәтижесі кезінде, ветеринариялық препараттың жемшөп қоспалары ҒТҚ келісімдеме бермейді және оның себептері нақты көрсетіледі.

Заңды және жеке тұлғалар ұсынған жаңа,

жетілдірілген ветеринариялық препараттардың

ҒТҚ келісімдеме алу Нұсқауышына қосымша

Мекеменің штампы

және оның мекен-жайы

2. Осы штамм кімнен, қашан және қай малдан алынған

3. Осы штамм қай мекемеден алынған және алынған күні

4. Осы уақыттағы өндірістік немесе мұражайлық штаммдар

5. Мекемеде штамманы сақтау тәсілі

(________________қоректік орта)

_________________________________________________________________

6. Қоректік орталарға кезеңдік қайта себулер
_________________________________________________________________

7. Дақылды-биохимиялық қасиеттері

8. Серологиялық қасиеттері

9. Зертханалық жануарлардың биологиялық қасиеттері

10. Штамманың сәйкес түрін малдар арқылы егу (саны және күні)

11. Штамм туралы қосымша мәлімет