Жұмыс бағдарламасы мамандықтың Мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты 08. 322 және роәК-ң 2006 жылғы 22 маусымындағы хаттамасымен бекітілген оқу типтік бағдарламасы негізінде әзірленді

КЕЛІСІЛГЕН

ОҮЖжӘҚБ бастығы ___________ Варакута А.А. 20__ж. «_____»_______

20__ж. «___»______________ №____ хаттама

Өсімдіктер физиологиясының өсімдіктердің өнімділігін арттыруға, ауылшаруашылық өнімдерінің сапасын жасартуға бағытталған тәсілдер жүйесі үшін теориялық негіз ретіндегі мәнін, сондай ақ оның биотехнологиямен байланысын негіздеу қажет.

Осы пәнді меңгеру нәтижесінде студенттерде:

• 
  осы пәннен алған білімдерін өздерінің мамандығына байланысты дайындығын толықтыру үшін және іс әрекеттеріне пайдалана білуі қажет. Ол үшін тиісті физиологиялық ғылыми зерттеулердің әдістерін жеткілікті деңгейде меңгеруі керек.
  
• 
  зертханалық сабақтардың барысында студенттер клеткалардың осмос қысымын анықтауын, транспирацияның, фотосинтездің, тыныс алудың қарқындылығын анықтауды, хлорофилді бөліп алуын және оның физика-химиялық қасиеттері мен мөлшерін анықтауды, минералдық элементердің өсімдіктердің өсуі мен дамуына әсерін, өсу жөне төзімділік процестерінің көрсеткіштерін анықтауда практикалық машықтарды иемдену қажет;
  

Осы пәнді меңгеру үшін төмендегі пәндерді меңгеру кезінде алынған білім, икемділік және машықтар қажет: химия, физика, биологиялық химия, генетика, молекулалық биология, т.б.

Пәнді меңгеру кезінде алынған білім, икемділік және машықтар келесі пәндерді меңгеру үшін қажет: өсімдіктер биотехнологиясын, экологиялық биотехнологияны, азық түлік биотехнологиясын, генетикалық инженерияны.

4 Пәннің мазмұны

4.2 Пән тақырыптарының мазмұны

Өсімдіктер физиологиясының зерзаты. Молекулалық, экологиялық

Өсімдік клеткаларының құрылымдық бөліктері: ядро, пластидалар, митохондриялар, рибосомалар, вакуоль, эндоплазмалық тор, Гольджи аппараты, микротүтіктер, пероксисомалар т.б. Клетка органоидтарының физиологиялық қызметтеріне байланысты құрылымдық ерекшеліктері. Компартментация — клеткада өтетін метаболизм процестерінің жекеленуі. Клетка қабығы, химиялық құрамы және құрылысы. Ультрақұрылымы және физикалық қасиеттері. Плазмодесмалар. Протопластар. Протопластарды бөліп алу. Өсімдік клеткаларының құрылысы мен атқаратын қызметін зерттеу үшін протопластарды пайдалану. Протопластарды биотехнологияның объектісі ретінде қолдану.

Протоплазманың құрамы мен қасиеттері (өткізгіштік, түтқырлық, тітіркенгіштік). Цитоплазма мен органоидтардың қозғалысы. Мембрана клетка құрылысының негізі. Биологиялық мембраналардың құрылысы және физико-химиялық қасиеттері. Мембраналар атқаратын қызметтері Заттардың мембрана арқылы тасымалдануы.

3 тақырып. Өсімдіктегі су алмасуы

Судың өсімдік тіршілігіндегі маңызы, молекулалық құрылысы және қасиеттері. Өсімдік клеткасында судын алмасуы. Клеткадағы оның түрлері. Өсімдік клеткасына судың ену заңдылықтары. Осмос биоколлоидтардың бөртуі. Осмостық қысым. Судың потенциалы. Плазмолиз және деплазмолиз құбылыстары.

Судың өсімдік денесінде жылжуының жолдары және механизмдері. Өсімдікке судың тамыр арқылы сіңуі. Тамыр қысымы - төменгі қозғағыш күш. Судың сіңуіне сыртқы жағдайлардың әсері.

Транспирация - жоғарғы қозғағыш күш. Жапырақтың ролі: устьицелік және кутикулалық транспирация. Транспирацияның маңызы және көрсеткіштері. Сыртқы жағдайлардың транспирацияға әсері. Транспирацияның тәуліктік жоне маусымдык, өзгеруі. Әртүрлі экологиялық топтағы өсімдіктердің су алмасудағы ерекшеліктері. Су алмасудың реттелуі және өсімдіктер өнімділігі.

Фотосинтез және оның маңызы туралы жалпы ұғым. Фотосинез туралы ілімнің даму тарихы. Фотосинтез - күннің энергиясын химиялық байланыстардың энергиясына айналдыру процесі.

Жапырақ - фотосинтез процесі жүзеге асатын негізгі мүше. Хлоропластардың құрылысы мен құрамы, клеткада пайда болуы. Хлоропласт пигменттері: хлорофилдер, фикобилиндер, каротиноидтар. Олардың химиялық, физикалық ерекшеліктері, спектрлік қасиеттері, хлоропласттың күйлері. Синтезделу жолдары. Бактериородопсин.

Фотосинтездің жарық сатысы. Фотосинтездегі алғашқы процестер. Пигменттердің жарықты сіңіруі. Пигменттер электрондарының қозуы. Қозу энергиясының пайдалану жолдары. Фотосинтездік бірлік. Реакция орталығы. Антеналық жиынтығы мен реакция орталығының пигменттері. Реакция орталығында энергияның өзгеруі.

I және II фотожүйелері. Екі фотожүйенің бірлесіп қызмет атқаруы жөнінде түсінік. Электрондардың айналымсыз тасымалдануы. Электрондар мен протондар тасымалдану тізбегі. Электрондардың айналымды тасымалдануы. Фотосинтездегі оттегінің бөлініп шығуы. Фотофосфорлану процесінің зерттелуі.

Күннің энергиясын пайдалану үшін биотехнологияның мүмкіңдіктері. Фотосинтез барысында сутекті бөліп алу жөне сол үшін жекеленген хлоропластар мен бактерияларды пайдалану. Күннің энергиясын пайдалану үшін галофилдік бактерияларды қолдануы.

Фотосинтездің қараңғы сатысы. Фотосинтездің алғашқы өнімдері және олардың айналуын зерттегенде қолданылған қисыны мен әдістемесі. Кальвин циклінің (С₃ — жолы) реакциялары. Карбоксилдену, тотықсыздану. жөне регенерация сатылары. Фотосинтездің С₄ - жолы (Хэтч-Слэк циклі). Көмірқышқыл газының С₃ - жөне С₄ - жолдарымен ассимиляциялану ерекшеліктері және олардың экологиялық маңызы. Жасаң шөптер тұқымдастарындағы органикалық қышқылдар метаболизмі. Жарықтағы тыныс алу реакциялары, маңызы.

Фотосинтездің экологиясы. Жарықтың, температураның, сумен қамтамасыз етуі, минералдық қоректенуі, өсімдіктің жасының фотосинтезге әсері. Әр түрлі экологиялық топтарына жататын өсімдіктердің фотослнтездегі ерекшеліктері. Фотосинтез және түсім. Фотосинтездің тиімділігін арттыру үшін гендік инженерияның мүмкіндіктері.

Тыныс алу туралы жалпы үғым. Өсімдік тіршілігінде тыныс алу процесінін маңызы. Тыныс алу мен ашу процестерінің байланыстылығы. Митохондриялар, ультрақұрылымы, қызметі және пайда болуы.

Тыныс алуға пайдаланылатын заттар және тыныс алу коэффициенті.
Тыныс алуға пайдаланылатын заттардың тотығу жолдары. Гликолиз, негізгі сатылары, маңызы. Ди- жене трикарбон қышқылдар циклі (Кребс циклі).

Глиоксилаггық циклі. Тотығудың пентозофосфаттық жолы. Тыныс алудың өсімдік организмінің басқа функцияларымен байланыстылығы.

Тыныс алу процесіндегі электрондар тасымалдану тізбегі жөне оның құрамы: дегидрогеназалар, флавопротеидтер, убихинон, цитохромдар.Митохондриядағы электрондар тасымалдану тізбегінің құрылысы. Тотыға фосфорлану процесінің механизмдері. Субстрат деңгейіндегі және митохондрияда электрондар тасымалдану тізбегінде өтетін тотыға фосфорлану. Митчеллдің хемиосмостық теориясы. Тыныс алуға сыртқы жағдайлардың әсері. Тыныс алу қарқындылығының онтогенездік өзгерісі.

6 тақырып. Өсімдіктердің минералдық қоректенуі

Өсімдіктерге минералдық элементтердің қажеттілігі және олардың мөлшері. Макроэлементтер, микроэлементтер. Иондардың өзара әрекеттесуі: антогонизм, синергизм, аддитивтілік әсері. Іn vitro өсірілетін клеткалар үшін қоректік орталар. Иондардың өзара әрекеттесуі. Топырақтың өсімдіктердің қоректенуіне байланысты ерекшеліктері.

Жеке элементтердің физиологиялық маңызы. Азот, маңызы және табиғаттағы айналымы. Өсімдіктер үшін азоттың көздері. Нитраттардың тотықсыздануы. Аммиактың ассимиляциялану жолдары. Амин қышқылдары мен амидтердің түзілуі. Аминдену. Молекулалық азоттың игерілуі және сол процесті жүзеге асыра алатын организмдер. Молекулалық азоттың тотықсыздану механизмдері. Молекулалық азоттың биологиялық игерілуінің тиімділігін артгыру үшін гендік инженерияны қолдану жолдары.

Фосфор. Клеткадағы фосфорлы қосындылардың маңызы. Фосфордың өсімдіктер үшін көздері, клеткаға енуі жөне зат алмасу процестеріне қосылуы. Күкірт, өсімдіктер үшін көздері. Негізгі күкіртті қосындылар, олардың зат алмасудағы маңызы. Сульфаттың тотықсыздануы. Күкірттің өсімдікте ассимиляциясы. Калий, кальций, магний жөне темір элементтердің физиологиялық маңызы. Олардың өсімдікке енуі жөне метаболизмге қосылуы.

Микроэлементтердің физиологиялық маңызы туралы ілімнің қазіргі кездегі деңгейі. Жеке микроэлементтер — бор, марганец, мыс, мырыш, молибден және кобальттың физиологиялық маңызы.

Иондардың клетка қабығы және мембраналары арқылы сіңу механизмдері. Диффузиялық сіңу жөне адсорбция. Ырықты және ырықсыз, метаболиттік сіңу туралы жалпы үғымдар, механизмдері. Иондардың апопластық және симпластық тасымалдану жолдары.

Минералдық тынайтқыштар, оларды қолданудың физиологиялық негіздері. Негізгі минералдық және органикалық тыңайтқыштар. Өсімдіктердің минералдық қоректенуі және түсім.

7 тақырып. Өсімдіктердің өсуі және дамуы

Өсу және даму деген ұғымдардың анықтамасы. Барлық тірі организмдерге тән өсу зандылықтары. Өсімдіктер өсуінің ерекшеліктері. Өсу, морфогенез және даму процестерінің байланыстылығы.

Өсу мен дамудың реттелу принциптері. Өсімдіктің өсуі мен дамуын реттейтін ішкі факторлар. Фитогормондар: ауксиндер, гиббереллиндер, цитокининдер, абсциз қышқылы, этилен. Гормондардың синтезделу жолдары мен орындары, физиологиялық қасиеттері. Өсуді тежейтіи фенолдық заттар. Өсуді реттейтін жасанды заттар.

Өсімдіктің өсуі мен дамуын реттейтін сыртқы факторлар. Фитохром жүйесі. Фотопериодизм. Яровизациялау. Өсудің ырғақтылыгы және мерзімділігі.

Өсімдік клеткасының онтогенезі. Клетканың бөлінуі. Клетка қабығынын түзілуі. Протоплазманың өсуі. Клетканың созылып өсуі. Клетка қабығының өсуі. Клетканың дифференциялануы және оның негіздері. Гендердің дифференциялды активтелінуі. Морфогенез механизмдері. Компетенция, детерминация, полярлылық құбылыстары. Клетканың орналасқан орнының әсері.

Клетканың тотипотенттік қасиеті. Өсімдік регенерациясы. Іn vitro және іn vivo отетін регенерация жолдары. Өсімдіктің жекеленген клеткаларын, ұлпаларын және мүшелерін жасанды орталарда өсіру. Оларды өсімдіктің даму биологиясының мәселелерін шешу үшін пайдалану.

Өсімдік мүшелерінің өсуге байланысты өзара әрекеттестіктері -үйлесімділік (корреляция). Өсімдіктің өсуі мен дамуының коррелятивтік жылдамдануы немесе тежелуі. Жоғары сатыдағы өсімдіктердің өмірінің сатылары. Дамудың жастық сатысы қартаю және құру сатысы. Өсімдік мүшелерінің қалыптасуы, химиялық және физикалық факторлардың әсері. Өсімдік гүлдерінің, жемістерінің және басқа азықтық бөліктерінің түзілуі, пісіп жетілуі. Жапырақтардың түсуі. Бүршіктер мен ұрықтардың тыныштық кезеңіне өтуі.

Өсімдіктің өсуіне байланысты қимыл-қозғалыстар. Тропикалық және настиялық (икемдеушілік) қимылдар, олардың физиологиялық негіздері.

Өсімдіктердің қоршаған ортаның қолайсыз жағдайларына төзімділігі - тіршілік жағдайларына бейімделушілік белгілері. Өсімдіктердің қолайсыз температуралық жағдайларына төзімділігінің физиологиялық негіздері, қуаншылыққа төзімділік. Өсімдіктердегі шынығу процестері, физиологиялық негіздері. Өсімдіктердің қоректік ортаның (топырақтың) тұздылығына төзімділігі. Өсімдіктердің індетті (патогенді) микроорганизмдер әсеріне төзімділігінің физиологиялық негіздері. Өсімдіктердегі иммунитет құбылысы, түрлері және факторлары. Ауру өсімдіктің физиологиясы. Өсімдіктердің қоршаған ортаның қолайсыз жағдайларына төзімділігін арттырудағы гендік инженерияның мүмкіндіктері.

Өсімдіктер физиологиясының зерзаты. Молекулалық, экологиялық

Өсімдік клеткаларының құрылымдық бөліктері: ядро, пластидалар, митохондриялар, рибосомалар, вакуоль, эндоплазмалық тор, Гольджи аппараты, микротүтіктер, пероксисомалар т.б. Клетка органоидтарының физиологиялық қызметтеріне байланысты құрылымдық ерекшеліктері.

Транспирация - жоғарғы қозғағыш күш. Жапырақтың ролі: устьицелік және кутикулалық транспирация. Транспирацияның маңызы және көрсеткіштері. Сыртқы жағдайлардың транспирацияға әсері. Транспирацияның тәуліктік жоне маусымдык, өзгеруі. Әртүрлі экологиялық топтағы өсімдіктердің су алмасудағы ерекшеліктері. Су алмасудың реттелуі және өсімдіктер өнімділігі.

I және II фотожүйелері. Екі фотожүйенің бірлесіп қызмет атқаруы жөнінде түсінік. Электрондардың айналымсыз тасымалдануы. Электрондар мен протондар тасымалдану тізбегі. Электрондардың айналымды тасымалдануы. Фотосинтездегі оттегінің бөлініп шығуы. Фотофосфорлану процесінің зерттелуі.

Күннің энергиясын пайдалану үшін биотехнологияның мүмкіңдіктері. Фотосинтез барысында сутекті бөліп алу жөне сол үшін жекеленген хлоропластар мен бактерияларды пайдалану. Күннің энергиясын пайдалану үшін галофилдік бактерияларды қолдануы.

Тақырып 5 Өсімдіктердің тыныс алуы

Тыныс алу процесіндегі электрондар тасымалдану тізбегі жөне оның құрамы: дегидрогеназалар, флавопротеидтер, убихинон, цитохромдар.Митохондриядағы электрондар тасымалдану тізбегінің құрылысы. Тотыға фосфорлану процесінің механизмдері. Субстрат деңгейіндегі және митохондрияда электрондар тасымалдану тізбегінде өтетін тотыға фосфорлану.

Жеке элементтердің физиологиялық маңызы. Иондардың клетка қабығы және мембраналары арқылы сіңу механизмдері. Диффузиялық сіңу жөне адсорбция. Ырықты және ырықсыз, метаболиттік сіңу туралы жалпы үғымдар, механизмдері. Иондардың апопластық және симпластық тасымалдану жолдары.

Өсімдік мүшелерінің өсуге байланысты өзара әрекеттестіктері -үйлесімділік (корреляция). Өсімдіктің өсуі мен дамуының коррелятивтік жылдамдануы немесе тежелуі. Жоғары сатыдағы өсімдіктердің өмірінің сатылары. Дамудың жастық сатысы қартаю және құру сатысы. Өсімдік мүшелерінің қалыптасуы, химиялық және физикалық факторлардың әсері. Өсімдік гүлдерінің, жемістерінің және басқа азықтық бөліктерінің түзілуі, пісіп жетілуі. Жапырақтардың түсуі. Бүршіктер мен ұрықтардың тыныштық кезеңіне өтуі.

Өсімдіктердегі иммунитет құбылысы, түрлері және факторлары. Ауру өсімдіктің физиологиясы. Өсімдіктердің қоршаған ортаның қолайсыз жағдайларына төзімділігін арттырудағы гендік инженерияның мүмкіндіктері.

1. 
   Өсімдіктер тканьдерінің моносахаридтер мен полисахаридтерді сапалық анықтау.
   
2. 
   Белоктар мен липидтерге сапалық реакциялар.
   
3. 
   Тамыр қысымы. Гуттация процесіне сыртқы жағдайлардың ықпалы.
   

1. 
   Жапырақ ауданы бірлігіндегі устьицалық клеткалардың санын анықтау.
   
2. 
   Жасыл жапырақтың пигменттерін хроматография әдісімен қағазға және Краус әдістерімен бөлу.
   
3. 
   Хлорофилл - мен каротиннің оптикалық қасиеттері. Пигменттердің флуоресценциясы мен спектрлерді жұтуын зерттеуі
   

1. Тұқымдардың өнуі кезіндегі тыныс алу процесінде құрғақ затын жоғалтуы.

1. 
   Плазмолиз түріне К⁺ мен Са⁺⁺ иондарының әсері.
   
2. 
   Вакуольге заттардың енуі. Вакуолдың ішіндегілерді тірі кeзінде бояу (метилен көгімен, нейтраль қызылымен).
   

1.Өсу қозғалыстары: өскіндердің фототропизмі мен тамырлардың геотропизмі.

1. 
   Төменгі температурада қанттың цитоплазмаға қорғаныштық әсері.
   

1. 
   Өсімдіктердің ыстыққа төзімділігін (Ф.Ф. Мацков бойынша) анықтау.
   

1. Фотосинтез - биоэнергетиканың негізі.

2. Жарық энергиясының өсімдіктердегі органикалық заттар энергиясына өзгеруі.

3. 
   Өсімдіктердің өсуі мен дамуы.
   
4. 
   Жоғары сатыдағы өсімдіктер онтогенезінің кезеңдері.
   
5. 
   Өсімдіктердің өсуіне сыртқы орта факторларының әсері.
   
6. 
   Тамыр қысымы.
   

8.Әртүрлі экологиялық топтағы өсімдіктердің су режимінің ерекшеліктері.

9.Минералдық элементтердің өсімдіктерде кездесу мелшері.

10.Азот. Биосферадағы азоттың айналысы. Азоттың өсімдіктер үшін тиімді түрлері. Ауадағы азотты фиксациялау (бекіту).

11 .Өсімдіктердің реттеуші жүйелері.

12.Жарық энергиясын таңдап, сіңіруі және оның біртіндеп электрлік, химиялық және биологиялық энергияларға (макроэнергиялық байланыстарға) айналуы.

13.Аммиакты ассимиляциялау жолдары.

14.Хлоропластар пигменттері фоторецепторлар екендігі. Олардың химиялық табиғаты мен фотоактивтілігі арасындағы байланыстылық.

15.Биологиялық мембраналар және олардың атқаратын қызметтері.

161.Өсімдіктердің тыныс алуы жөніндегі А.Н.Бах пен В.И.Палладиннің теориялары.

17.Өсімдіктер қимылы. Өсімдіктер қозғалысының түрлері.

18.Өсімдіктердің қорғану тетіктері (механизмдері). Өсімдіктердің төменгі қолайсыз температураларға төзімділігі.

19.Өсімдіктер клеткасының түрлі иондарды сіңіру тетіктері (механизмдері).

20.Микроэлементтер (марганец, бор, молибден, кобальт, мыс және т.б.)

21.Фосфор. Өсімдіктер үшін тиімді фосфордың түрлері.

22.Эукариоттар фотосинтездік системасының пигменттері. Хлорофилдер, каротиноидтер, олардың құрылысы мен атқаратын қызметтері.

23. Хлорфилл молекуласы агрегациясындағы (топтасуы) магний атомының орны мен оның спектрдың қызыл сәулесін сіңірудегі маңызы

24.Өсімдіктер клеткасыңың субклеткалық құрылымдары.

25.М.С.Цветтің хроматографиялық әдісімен бвлініп алынған а мен б хлорофилдері.

26.Күкірт. Биосферадағы күкірттің айналымы. Күкірттің өсімдіктер үшін тиімді түрлері.

27.Фотосинтездің фотохимиялық фазасы.

28.Өсімдіктердің қалпына келу (регенерация) жолдары.

29.Ауруларға қарсы өсімдіктер төзімділігі

30.Судың осмостық турде сіңірінуі.

31.Гликолиз.

32.Фотосинтез экологиясы.

33.Ди- және трикарбон қышқылдарының циклы (Кребс циклы).

34.Тотығу аркылы фосфорилдену. Митчелл теориясы.

35.Фотосинтездің - С₃ және С4 жолдары.

36.Ксилемалық транспорт. Ксилемді шырынның құрамы. Флоэмалық транспорттың тетігі (механизмі).

37.Тропизмдер.

38.Жасыл өсімдіктің космостық рөлі.

39.Реттеудің гормондық системасы.

40.Фотосинтездің екі фазасы.

41.Глюкоза тотығуының пентозофосфатшқ жолы.

42.Қанттың тікелей тотығуы.

43.Су потенциалы.

44.Мембрандық потенциалдың - электрлік және химиялық компоненттері.

45.Әртүрлі экологиялық топтарға жататын өсімдіктердің осмостық потенциалын өлшеу әдістері.

5 Әдебиеттер тізімі

Негізгі:

1. 
   Қалекенұлы, Ж. Өсiмдiктер физиологиясы:оқулық.[2-басылым, толықтырылған, өңделген].-Алматы:Қазақстан жоғары оқу орындарының қауымдастығы,2004.-456 б.
   
2. 
   Арыстанова, Ш. Е. Өсiмдiктер физиологиясы:оқу құралы.- Көкшетау: Келешек- 2030, 2008.- 116 б.
   
3. 
   Әлжанова Р. М., Жақсылықова А.К., Зотиков В.И. Өсiмдiктердің қоректену физиологиясы: Ауылшаруашылық оқу орындарының студенттерiне оқу құралы ретiнде ұсынылған.-Астана,2001.-179 б.
   
4. 
   Якушкина, Н. И. Физиология растений:учебник для вузов.-М.:ВЛАДОС,2005.-464 с.
   
5. 
   Ермакова, И. П. Физиология растений:учебник для студ. вузов, обучающихся по биолог. спец.-2-е изд., испр.- М.:Академия,2007.-635 с.
   
6. 
   Жапарова Б.Н.Өсiмдiктер физиологиясы: экология маман. күндiзгi оқу формасындағы студ. үшiн зертханалық жұмыстарды орындауға арналған әдiстемелiк нұсқау/ Павлодар:С.Торайғыров атындағы ПМУ,2005
   
7. 
   Медведев С.С. Физиология растений. Изд-во СПбГУ, 2004.
   

1. 
   Кузнецов, В. В. Физиология растений:учебник для вузов.-М.:Высш. шк.,2005.-736 с.
   
2. 
   Пильщикова, Н. В. Физиология растений с основами микробиологии:учебник для сред. спец. учеб. заведений.-М.Мир,2004.-184 с.
   
3. 
   Нұрғалиев Ж.Н., Нұрғалиева Қ.Ж. Қалыпты физиология бойыншы практикум:Оқу құралы.-өңделiнген,толықтырылылған 2-шi басылымы.-Алматы:Қазақ университетi,2004.-125б.
   

Мамандық(тардың) жұмыс оқу жоспарынан көшірме

Нысан ПМУ ҰС Н 7.18.3/32

Кафедра меңгерушісі ______ Исимбеков Ж.М. 20__ж. «___» ________

Жұмыс оқу жоспарының келісу парағы

Нысан ПМУ ҰС Н 7.18.3/35

пәнінің жұмыс оқу бағдарламасының келісу парағы