«Жоғары сатыдағы өсімдіктер систематикасы»

1.2. Комарницкий Н.А., Кудряшов Л.В., Уранов А.А. Систематика растений. М., 1975

1.3 Б.М.Силыбаева, Ж.К. Байғана, Н.Ш. Карипбаева, В.В. Полевик Жоғары сатыдағы өсімдіктер систематикасы Семей-2010ж
Дәріс 12. Раушангүлділер тұқымдасы Қалақайгүлділер тұқымдасы Қалампырлар тұқымдасы
Блок 3 Даражарнақтылар тұқымдастары

13 тақырып. Даражарнақтылар класы.

Дәріс жоспары:

1. Даражарнақтылар класына жалпы сипаттама.

2. Систематикасы.

3.Астық тұқымдастары.

Астық тұқымдасы дара жарнақтылар класының ішіндегі ең үлкені, оған 7,5-10 мың және 700 дей туыс жатады . Олардың ішінде космополит түрлері құрлықтардың барлығында кең таралған болып келеді. Астық тұқымдасы көп жағдайда шалғындар мен шөлейт жерлердің табиғи өсімдіктер жабынында басым болады .Тамаққа пайданылатын және малға азық болатын өсімдіктер ретінде оларды халық шаруашылығындағы маңызы аса зор. Тіршілік формалары негізінен көп жылдық және бір жылдық шөптесін өсімдіктер . Тұқымдастың ағаш тәрізді өкілдері өсетін тропикалық және субтропикалық аймақтарда тіршілік формалары алуан түрлі болып келеді.Өркеннің көлбеу орналасқан бөліктерінің ұзындақтарына қарай өсімдіктерді түптенген ,сирек түптенген және тамыр сабақты деп бөледі. Олар негізінен шашақ тамырлы, сабақтары буыннан және буын аралықтарынан тұрады. Астық түқымдасының сабақтары әрбір буын аралығының түп жағындағы клеткалардың бөлінуінің нәтижесінде ұзындыққа өседі. Мұндай өсуді қыстырма меристемелар арқылы өсу деп атайды.

Көптеген астық тұқымдасының, мысалы бидайдың, қарабидайдың, атқонақтың ,сабағының буын аралығының іші қуыс, ал буындары улпалармен толтырылған болып келеді. Мұндай сабақты сабан деп атайды. Ал кейбір астық тұқымдастарының буын аралықтары да улпалармен толтырылған болып келеді.

Жапырақтары кезектесіп орналасады және екі қатар түзеді .Астық тұқымдасының жапырақтары, әдетте жіңішке, ұзын, параллель жүйкеленген болып келеді және олардың қынапшасы болады. Қынапша дегеніміз трубка тәрізді болып келген жапырақтың кеңейген түп жағы. Қынапша сабақты оның буынынан жоғарырақ орап тұрады,одан жапырақ кетеді.Астық тұқымдасында қынапша буынаралығында туп жағында орналасқан,және төменгі бөлінетін клеткаларды қорғап тұрады .Астық тұқымдасы осы ерекшелігімен басқа тұқымдасы басқа тұқымдастарға жататын өсімдіктерден ажыратылады. Жапырақ тақтасының қынапшасынан кететін жерінде пленка тәрізді өскіні немесе тілшесі болады.Ол сабақпен қынапшаның арасынан судың өтуіне мүмкіндік бермейді.Астық тұқымдасының ұсақ, көріксіз гүлдері жай гүлшоғырын-масақтарын түзеді. Олар өз кезегінде күрделі гүлшоғырын-күрделі масақ, сыпырғы түзеді.Астық тұқымдасының барлығы дерлік әрбір масағынаң түп жағында екі масақтың қауызы болады. Масақтарындағы гүлдердің саны әртүрлі астық тұқымдасында бірдей емес ,біреуден бірнешеуге дейін барады. Астық тұқымдасының көпшілігінде әрбір гүлдің 2-ден гүлдік қауызы, 2 гүлдік пленкасы ,3 аталығы және1 аналығы болады .Соңғысының, яғни екінші бетіне аналығының сыртын қалың түктер қаптаған екі отырмалы ауызы болады. Гүл түйіні жоғарғы , барлық уақытта бір ғана тұқым бүрі болады. Масақшасының және гүлінің құрылыстары сызба-нұсқа және диаграмма түрінде берілген.

Гүлінің формуласы:↑Р(2)+2А3G(2).

Астық тұқымдасының жемісі дән деп аталынады. Ал дән дегеніміз бір тұқымды жеміс, онда жемістің қабымен дәннің кебегі бірігіп кетіп отырады. Дәнде эндосперм ұрықты қоршап жатпайды, ол оған бүйір жағынан жанасып ,қалқанша деп аталатын жалғыз тұқымжарнағына тікелей тиіп тұрады. Мәдени жағдайда себілетін астық тұқымдастарының дәндерін аз мөлшерде тұқым деп атайды. Ал көп мөлшерде тонналап немесе центнерлеп жиналған дәндерін астық деп атайды. Тұқымдасты үш тұқымдас тармағына бөледі :бамбук тәрізділер, қаңырбас тәрізділер,тары тәрәздәлер. Біздің флорада соңғы екі тұқымдастармағының өкілдері көптеп кездеседі.Олардың ішінде астық беретін мынадай дақылдар ерекше құнды:бидай,қарабидай,жүгері, арпа.Шырмауықтар тұқымдасы. 1500дей түрлері бар. Дүние жүзінің тропиктері мен субтропиктерінде,аздап екі ендіктің де қоңыржай климат облыстарында өседі .Негізінен шөптесін өсімдіктер, сиректеу буталар немесе ағаштар . Жапырақтары кезектесіп орналасады, тұтас , қалақты немесе қауырсынды тілімделген ,қосалқы жапырақшалар болмайды.Жапырақтары мен сабақтарында сүтті шырындарды бөліп шығаратын клеткалары болады. Гинецейі 2жеміс жапырақшасынан тұрады, гүлтүйіні жоғарғы жемістері қауашақ тәрізді, жаңғақша тәрізді. Тропикалық және субтропикалық елдерде, сиректеу қоңыржай климатты облыстарда өсетін 200 дей түрі бар.Түрлерінің көп кездесетін орталығы Жер орта теңізі жағалауы. Өмірлік формалары бұталар ,жартылайбұталар, көп жылдық және біржылдық шөптесін өсімдіктер.

Жемістері қауашақ тәрәзді. Қоңыржай климатты зонада далалық шырмауық атпа тамырлы көпжылдық шөптесін өсімдік .Сабағы шырмалып өсетін және 100-120 см ге дейін ұзындыққа жетеді. Гүлдері ақ немесе ақшылдау ,ашық қызғылт түсті болып келеді және аздап жағымды иіс шығарады.Егістіктің аса қауіпті күресуге қиын арамшөбі, кейде егілген астықтың сабағының жатып қалуына әкеліп соқтырады,сүтті шырындарының көп болуына қарамастан оның ірі қара мал жақсы жейді.Шырмауық гүл туысының 300 дей түрі бар. Бір жылдық жіне көп жылдық шөптесін өсімдіктер, негізінен тропикалық елдерде өседі.Батат шырмауық гүлін крахмал беретін түйнектер үшін себеді. Түйнектері жанама тамырларында пайда болады. Оның шыққан жері орталық Америка, егілген жерлері Орта Азия мен Кавказ.

Қолданылатын әдебиеттер: 1.1 Әметов.Ә.Ә.Жоғары сатыдағы өсімдіктер систематикасы. Алматы. 2000.

1.2. Комарницкий Н.А., Кудряшов Л.В., Уранов А.А. Систематика растений. М., 1975

1.3 Б.М.Силыбаева, Ж.К. Байғана, Н.Ш. Карипбаева, В.В. Полевик Жоғары сатыдағы өсімдіктер систематикасы Семей-2010ж
Дәріс 14. Лалагүлділер тұқымдасы. Астықтұқымдастар тұқымдасы.Қияқөлеңдер тұқымдасы
Қолданылатын әдебиеттер: 1.1 Әметов.Ә.Ә.Жоғары сатыдағы өсімдіктер систематикасы. Алматы. 2000.

1.2. Комарницкий Н.А., Кудряшов Л.В., Уранов А.А. Систематика растений. М., 1975

1.3 Б.М.Силыбаева, Ж.К. Байғана, Н.Ш. Карипбаева, В.В. Полевик Жоғары сатыдағы өсімдіктер систематикасы Семей-2010ж
Дәріс 15. Өсімдіктердің экологиялық топтары мен тіршілік формалары.
Қолданылатын әдебиеттер: 1.1 Әметов.Ә.Ә.Жоғары сатыдағы өсімдіктер систематикасы. Алматы. 2000.

1.2. Комарницкий Н.А., Кудряшов Л.В., Уранов А.А. Систематика растений. М., 1975

1.3 Б.М.Силыбаева, Ж.К. Байғана, Н.Ш. Карипбаева, В.В. Полевик Жоғары сатыдағы өсімдіктер систематикасы Семей-2010ж
Тәжірибелік сабақтардың қысқаша мазмұны .
Тақырып 12. Мүктәрізділер және плаунтәрізділер бөлімі.

Сабақтың мақсаты: Көкек зығырының құрылысын зерттеу. Түйреуіш тәрізді және селагинелл плаундарының құрылыстарындағы даму кезеңдеріндегі ерекшеліктері ажырату.

Кәдімгі көкек зығырының, түйреуіш тәрізді және селагинелл плаундарының гербарийге салынған үлгісі. Морфологиялық сипаттама жазу. Сипаттаманы мына үлгі бойынша жүргізеді.

1. Гаметофит

а) өркеннің өсуінің формасы: тік, көтеріңкі, төселіп;

б) сырт кескіні: ағаш тәрізді, бұта тәрізді, тармақталған;

в)жапырақ: жалпақ, толқындалған,

2. Спорогон

а) орналасқан жері: гаметофиттің жоғарғы жағында, бүйірінде;,

б)қақпашасы: суреті

Қолданылатын әдебиеттер: Әметов.Ә.Ә. Ботаника. Алматы. 2000 ж.

В.Г.Хржановский, С.Ф. Пономаренко. Практикум по курсу общей ботаники. Москва. 1989г.
Тақырып 13. Қырыбуынтәрізділер және папортниктәрізділер бөлімі Сабақтың мақсаты: Егістік қырықбуынның құрлысы ерекшеліктерімен, даму кезеңдерімен танысу. Папоротник тәрізділер өкілі-еркек папоротник қурылысындағы және даму кезендерідегі ерекшеліктері мен танысу.

1.Гербарийға споралы масақтары бар өсімдіктерді жинап салады. 2.Морфологиялық сипатамалар жасау үшін мына схеманы пайдаланады.

3.Суреттерін салып белгілерін жасау.

1.Өсімдік.

а) Өркендері бар: бірдей, спора түзетіп өркендерінің спора түзбейтін өркендерінен айрмашылықтары.

б) Өркендерінің пайда болуы, спора түзейтін, спора түзейтін споралар.

2. Өркен.

а) өмірінің ұзақтығы: бір жылдық, көпжылдық,

б) бұтақтану дәрежесі, бұтақтанбайтын, екі рет бұтақтанбайтын,

в) Сабақтағы қырларының саны

3. Жапырақ қынапшасы:

а) формасы: варонка тәрізді, целиндр тәрізді.

б) орналасуы: бір – бірінен қашықтау, бір – біріне жақын

в) жапырақтарының тістерінің формасы.

4. Спора түзетін масағы.

а) төбетей, үшкір, доғал.

Қырықбуынның 2-3 түрін сипаттап жазып анықтайды.

Егістік қырықбуыны А-вегетативті өскін;Б-спорасы бар өскін; 1-тамыр сабақ; 2-спорасы бар масақ; В,Г-қырықбуынның буынаралық аймағынан жасалған көлденең кесіндісінің сызба-нұсқасы; 2-өткізгіш шоғы; 2-сабақтың орталық қуысы.

1-Толық қалыптасқан өсімдік, ұлу тәрізді ширатылған жас жапырақтарымен; 2-жапырақтың бір бөлігі, сыртын жамылғы қаптаған сорусымен (с-сорус); 3-жапырақтың сорус арқылы жасаған көлденең кесіндісі (ж-жамылғы); 4-спорангий сақинасымен.

1. Қырықбуын спораларының дамуы.

2. Қырықбуындардың ерекше белгілері.

3. Егістік қырықбуынның көктемгі – жазғы өркендерінің арасындағы айырмашылықтар.

4. Қырықбуындардың классификациясы.

5. Қырықбуындардың табиғаттағы маңызы.

6.Папоротник тәрзділерің жынысты және жыныссыз көбеюі

7.Попоротник тәрзділерді басқа жоғары споралылардан айырмашылығы неде.

8.Папоротник сорусының, гаметофитінің құрылысы.

9.Спораның құрылысы .

Қолданылатын әдебиеттер: Әметов.Ә.Ә. Ботаника. Алматы. 2000 ж.

В.Г.Хржановский, С.Ф. Пономаренко. Практикум по курсу общей ботаники. Москва. 1989г.

Кеппешөпке Қосжарнақтылар класы. Сарғалдақтар, Көкнарлар, Қалампырлар, Раушангүлділер, Бұршақгүлділер, Алқагүлдер қатарлары, Лалагүл тұқымдастарын салады.

Морфологиялық ерекшеліктеріне байланысты сипаттамалар төмендегі ссхемалар бойынша жүргізіледі.

1)Өсімдік

а)Ағаш , бұта,шөптесін өсімдік (көп,бір жылдық)

б)Қос жарнақты, дара жарнақты.

2)Тамыр системасы.

А)Кіндік,қосалқы,аралас тамырдан тұрады.

Б)Формасы:кінік тамырлы,шашақ тамырлы тармақталған тамырлы.

3)Сабақ

б)бұтақталған,бұтақталмаған.

в)такті,түксіз

4)Жапырақ

а)жай жапырақ:сағақты,отырмалы,қынапшалы.

б)жапырақтары шеті формасы:тұтас ,ара тәрізді,тиісті.дөңес.

в)күрделі жапырақтар,қосалқы жапырақшалары жоқ,қосалқы жапырақшалары бар,жапырақтары кезектесіп,қарама –қарсы ,топтасып, жертаған түзеді.

5)Гүл шоғыры.

а)Күрделі симподиальды: монохази , дихази, тирс.

Б)Күрделі моноподиальды: күрделі масақ, күрделі шатыр, сыпырғы, қалқанша, собық.

6)Гүл

а)актинаморфты,зигоморфты

7)Жемісі

б)Біріккен топтама,біріккен тұқымша, біріккен жаңғақша, біріккен сүйекті жеміс. Осы морфологиялық белгілері арқылы анықтауыштар жәрдемінде анықталынады, нәтижеде тұқымдас, туыс,түрдің латын тіліндегі және қазақша аттары жазылады.

в)Суреттерін салу және талдау

1-сурет . Күйдіргі сарғалдақ: А-өсімдіктің жалпы көрінісі; Б-жемісінің жалпы

пішіні және ұзынынан кесіндісі; В-гүлінің ұзынынан кесіндісі; Г-күлтесі; Д-аталық; Е-көпбөлікті апокарпты геницей; Ж-аналық; З-гүл диаграммасы;


2-сурет. Бұршақ: 1-гүлдеп тұрған өсімдіктің сабағы; 2-піспеген жемістер; 3-гүлі; 4-гүлдің кесіндісі; 5-күлтелері (ж-желкен, е-ескек, қ-қайықша); 6- андроцей; .-тұқымның құрылысы

3-сурет .Май інжігүлі:А-жалпы көрінісі,Б-гинецей,В-түйіннің көлденең кесіндісі,Г-гүлдің ұзыннан кесіндісі,Д-аталық,Е-гүл диаграммасы,,Ж-жеміс жидек,З-гүл құрылысының схемасы:1-негізгі өсі(әрқашан вегетативтік өркен)

4-сурет. Жұмсақ бидай:А-гүлшоғыр күрделі масақ,2-масақша,3-аналық және лодикул,4-жеміс дәнек,5-жапырақ (а-тілше,б-құлақша).

1. Тұқымдастардың құрамына кіретін негізгі туыстар мен түрлер қандай.

2. Тұқымдастардың өкілдерінің вегетативтік және репродуктивтік органдарының құрылысы қандай

3. Тұқымдастардың өкілдерінің шаруашылықтағы маңызы қандай.

4.Лалагүл өсімдіктері қандай белгілері бойынша даражарнақтылар қласына жатады.

5.Лалагүл тұқымдасына қандай өсімдіктер жатады

6.Гүлдерінің ерекшеліктері

7.Пиязшықтарының ерекшеліктері

8.Жергілікті жерде лалагүл өсімдіктерінің қандай түрі өседі

Қолданылатын әдебиеттер: Әметов.Ә.Ә. Ботаника. Алматы. 2000 ж.

В.Г.Хржановский, С.Ф. Пономаренко. Практикум по курсу общей ботаники. Москва. 1989г.

БІЛІМ АЛУШЫНЫҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ ТАҚЫРЫПТАРЫНЫҢ ТІЗІМІ

15 Қосжарнақтылар класының тұқымдастары: күрделігүлділер, крестігүлділер.

Қолданылатын әдебиеттер:

1. Негізгі әдебиеттер:

1.1 Әметов.Ә.Ә.Жоғары сатыдағы өсімдіктер систематикасы. Алматы. 2000.

1.2. Комарницкий Н.А., Кудряшов Л.В., Уранов А.А. Систематика растений. М., 1975

1.3 Б.М.Силыбаева, Ж.К. Байғана, Н.Ш. Карипбаева, В.В. Полевик Жоғары сатыдағы өсімдіктер систематикасы Семей-2010ж

1.4. Шостаковский С.А. Систематика высших растений. М., 1971.

2 Қосымша әдебиет

2.1.Иллюстративный определитель растений Казахстене. В 2-х Т., 1969; 1972.

2.2 Гордеева Т.Н. и др. Практический курс систематики растений. М., 19ұ6.

2.3 Нестерова С.Г. Практический курс систематики высших растений. Алматы, 2001.