Кафедра балкарского языка

1. 
   Бош сёз тутуш деп неге айтадыла?
   
2. 
   Къош сёз тутуш деп неге айтадыла? Аны бош сёз тутушдан къалай айырыргъа боллукъду?
   
3. 
   Тюрк тил билимде къош сёз тутушланы юслеринден къаллай оюмла тюбейдиле?
   

Отузунчу жылда туу, юйге бар, эки къапчыкъ ун, беш адам, билими бар адам, терезени кёзю, устаз жазгъанны окъу, терк кел, биз барлыкъ жол, сенден тамата, сен жазгъан къагъыт, жолну оз, бешеулен ючюн ишле, темир эшик, таудан эннген малла, терек бутагъы, бизге бериллик дерс, манга иги, сизден алгъан китабым, мени ючюн ишле, тюкеннге дери бар, манга окъургъа керекли роман, сени амалтын кечикдим, былайдан сизге дери жол, ала кибик жашла, тойгъанлыкъ эт, келечини бети.

І
Элде Мухарбий кибикле дагъыда бар эдиле. Аланы къарыусузлагъа зорлукъ этиулерин хар кимден да Солтан-Герий алгъа эслеп тебиреген эди. Солтан-Герий, заманны ёте баргъанына кёре, мазаллыдан мазаллы бола бара эди. Къарылгъач къанатыча къап-къара чачы, кенг, ачыкъ мангылайы, анасына ушаш узун къара кирпиклери, аланы тюбюнден уялчагъыракъ, алай а жулдузча жютю жаннган, талгъырыракъ кёзлери аны жигитлигине шагъатлыкъ этедиле, деп алай айтыучу эдиле. Алгъа тургъан мазаллы кёкюреги, кенг жауурунлары, гиртчи шаугютлю, къаты сюекли билеклерине къарасанг, ташдан сыгъып суу чыгъарыр дер эдинг. Солтан-Герийни кесини жарлы тенглери бек сюйюучю эдиле. Ол огъай эсенг, къызлары болгъан кишиле, къатынла да, ичлеринден: «Игисагъан, бу жаш бизни къызны тилесе эди», - деучю эдиле.

(«Солтан-Герий» деген жомакъдан)

ІІ

Эртте-эртте бир элде къатыны бла бир киши жашап болгъанды. Аланы эки жашлары, бир къызлары болгъанды. Къызчыкъны аты Налмасхан эди. Аланы жашаулары элни ичинде жашагъанладан барындан да къарыусуз болгъанды. Ол кёп жылланы жалда туруп, жалгъа бир тайчыкъ келтирген эди. Ол тайчыкъны оруну жер тюбюнде болгъанды. Налмасханчыкъны атасы болмаса, ол эшикни киши ачалмаучу эди. Аны, тайны элтип, суу ичириучю бир энчи кезлеучюгю бар эди. Жашай тургъан дунияда, ауруу тийип, Налмасханчыкъны атасы ёлген эди, къатыны уа бууазлай къалгъан эди. Ол, ёле туруп, Налмасханчыкъны эшикге кёп чыгъара турмагъыз деп, осуят этген эди. Атасы да ёлюп, бир бёлек заман жашагъандан сора, анасы Налмасханчыкъгъа: «Къызым, эрикген да болурса, энчи кезлеучюгюнге да бир барайыкъ», - деп эшикге чыкъгъан эдиле. Экиси да кезлеуню къатына жетгенлей, кёкден бир зат шууулдап келип, къызны сермеп алып кетгенди. Анасы, къызны атасы ёле туруп айтхан сёзлерин да эсине тюшюрюп, жиляп юйюне келген эди. Къызны эки къарындашы да жарашдырылып, Налмасханчыкъны излей кетдиле.

1. 
   Ахматов И.Х. Къарачай-малкъар тилни синтаксиси. Окъуу пособие. Нальчик, 2011.
   
2. 
   Ахматов И.Х. Вопросы теории словосочетания и предложения в тюркских языках. Нальчик: Эльбрус, 2006.
   
3. 
   Грамматика карачаево-балкарского языка. Нальчик: Эльбрус, 1976.
   

.

Темагъа соруула:

1. 
   Бош айтым деп неге айтадыла?
   
2. 
   Парадигма деп неге айтадыла?
   
3. 
   Айтымны парадигмасын къалай ангыларгъа боллукъду?
   
4. 
   Къарачай-малкъар тилде айтымны къаллай парадигмалары боладыла?
   

1. Кюн Тейриси кюнню жаратханды. 2. Сууланы болдургъансыз – чайпалатмагъыз! 3. Алмостула сёлеше билмей элле, Сатанайны бир да эриши кёрмей элле. 4. Не этериксе бу бёрю эмчекни? 5. Уллу сёлешме да, уллу къап (Нарт сёз). 6. Андан ары этеригинги билирсе, сора къара, не болгъанын кёрюрсе. 7. Май къазанланы къайнатхын. 8. Кюнюнг ахшы болсун, Къызыл Фук! 9. Нарт Ёрюзмек жел атына миннгенди. 10. Не болдунг, не кёрдюнг сый-адетден! 11. Суусабына Нарт Борада битген арпадан бла Хумалан орамында битген кючлю хумаллакдан этилген сыраны къашхюсюн ичиргенди. 12. Къарашауай деди: «Энди не этейик? Ол отдан да кюймей къалай ётейик?». 13. Ол басса, этмеймиди сыртын жауур? 14. Жат, тынчай бир кесек, тынгыла манга! 15. Ата журтунга хайыр келтириучю болгъун.

Къар жауады –

Баям, кюн бузула турады –

Сен дерсге барлыкъ ушайса –

Ол элге ингиликге жетерик болур –
3-чю иш. Бу айтымланы хапарчылары этимни къайсы айырмасындан къуралгъандыла. Аланы хар тюрлю айырмагъа салып кёрюгюз. Айырма парадигма айтымланы форма-магъана жаны бла къалай тюрлендиргенин айтыгъыз.

Мен тамбла Москвагъа учарыкъма –

Къыз суда жууунады –

Мазан жашын тюкеннге чапдырды –

Чегемге бу жолну барылады –

Тау этекле бузлашадыла –

1. 
   Ахматов И.Х. Структурно-семантические модели простого предложения в современном карачаево-балкарском языке. Нальчик: Эльбрус, 1983.
   
2. 
   Ахматов И.Х. Къарачай-малкъар тилни синтаксиси. Окъуу пособие. Нальчик, 2011.
   
3. 
   Кетенчиев М.Б. Структурно-семантическая организация простого предложения в карачаево-балкарском языке. М.: Поматур, 2010.
   

1. 
   Тюрк тил билимде бек алгъа бош айтымланы форма-магъана жаны бла ким тинтип башлагъанды? Ол адам къаллай илму ишле жазгъанды?
   
2. 
   Къарачай-малкъар тилде ат айтымланы форма-магъана жаны бла ким тинтгенди? Аны илму ишлерини атларын айтыгъыз.
   
3. 
   Фразеологиялы айтымланы форма-магъана жаны бла энчиликлерине жораланнган монография ишни атын айтыгъыз. Аны автору кимди?
   
4. 
   Орун магъаналы айтымланы тинтген алимни айтыгъыз. Аны илму ишлерини энчиликлери недеди?
   

Тема бла байламлы энчи жазыу ишле:

1. 
   Къарачай-малкъар тил билимде этим хапарчылы айтымланы тинтилиулери.
   
2. 
   Къарачай-малкъар тил билимде ат хапарчылы айтымланы тинтилиулери.
   
3. 
   Къарачай-малкъар тил билимде фразеологиялы айтымланы форма-магъана жаны бла тинтилиулери.
   
4. 
   Къарачай-малкъар тил билимде эки баш членли айтымланы тинтилиулери.
   
5. 
   Къарачай-малкъар тил билимде бир баш членли айтымланы тинтилиулери.
   

1. 
   Ахматов И.Х. Проблемы семантического анализа простого предложения. Нальчик, 1979.
   
2. 
   Ахматов И.Х. Структурно-семантические модели простого предложения в современном карачаево-балкарском языке. Нальчик: Эльбрус, 1983.
   
3. 
   Ахматов И.Х. Вопросы теории словосочетания и предложения в тюркских языках. Нальчик: Эльбрус, 2006.
   
4. 
   Додуева А.Т. Структура и семантика предложений с предикатами движения в карачаево-балкарском языке. Нальчик: Эльбрус, 2003.
   
5. 
   Кетенчиев М.Б. Формально-семантические модели предложений в современном в современном карачаево-балкарском языке. Конспект лекций. Нальчик, 1993.
   
6. 
   Кетенчиев М.Б. Структура и семантика именных предложений в карачаево-балкарском языке. Нальчик: Книга, 2000.
   
7. 
   Кетенчиев М.Б. Структурно-семантическая организация простого предложения в карачаево-балкарском языке. М.: Поматур, 2010.
   
8. 
   Хуболов С.М. Предложения с моновалентными предикатами-фразеологическими единицами в карачаево-балкарском языке. – Нальчик, 2002.
   

1. 
   Къарачай-малкъар тилни болуш системасына жораланнган къаллай илму ишле бардыла, аланы кимле жазгъандыла?
   
2. 
   Эбзеланы Ф.П. болушлагъа не кёзден къарайды?
   
3. 
   Къарачай-малкъар тилни грамматикаларында бла окъуу пособиялада болушла къалай тинтиледиле?
   

Кёкню, Жерни да иесини былай ушагъыусуз халда кёрюннгени ючюн дунияда не тюрлю ишге да сансыздан къарагъан акъ таула окъуна уялгъандан къызардыла. Олсагъатлай окъуна дуния къудуретли болду, жарыкъ болду: жылына келген кюн таякълада жуууна, чыпчыкъла жырладыла; кёзлени къаматханына да уллу эс бурмай, гюлле кюн таба бурулуп ачыладыла; орунларындан чыгъып, юслерин-башларын къагъып, итле, керилип, кюн тууушда жатадыла. Кюн таякъла Балкъызны кирпиклери бла хычыуун ойнайдыла. Аланы ол дауурларына тёзалмай, ынна кеси келеди да, экисин да будуман этип тюеди. Ынна кеси келсе уа, ол бек алгъа, ариу айтып, къубултуп, тургъузургъа кюрешиучюдю, артда уа, болмагъандан сора, неда дыгъыл этип кюлдюрюп, жууургъанын сыйырып, неда ойнап, чачындан тутуп, тёшегинден жууургъаны бла бирге атып окъуна ийиучю эди.

(«Минги Тау» деген журналдан)
2-чи иш. Бу айтымлада орун магъаналы болушланы табыгъыз, аланы форма-магъана жаны бла энчиликлеринден толу хапар айтыгъыз.

Ол кюн Балкъыз да халкъгъа къошулду. Алгъа эки-юч атлам этип, Балкъыз ол ортада тургъан жигитге аякъны узатды. Суусапдан кюйюп барама деген Олег эди ансы, бизни хатабыз жокъду. Ол къыралда ас халкъ тынч-ырахат жашап турады. Керти эсе уа, биз да эшитгенбиз: огъурлу булгар ханны юйюне батыр жигитле Эдил суу тийресинден да, Аланияны кёк тауларындан да, Булгарияны кенг ёзенлеринден да жюрюгенлерини юслеринден. Атлы бла Жигит, къонакъладан, кесибизни жашладан да бир къауумун алыгъыз, Балкъызны, аны тенг къызларын да алып, тебирегиз. Жолда-къолда сакъ болугъуз, кесигиз да къарангы болгъунчу къайтыгъыз, ансы бу арт заманда къачакъламы дейсе, башха хыличи адамла асыры кёп болуп барадыла.

(«Минги Тау» деген журналдан)
3-чю иш. Суратлау литературадан онушар айтым жазып алыгъыз. Алада болушланы табыгъыз, форма-магъана жаны бла энчиликлерин белгилегиз.
Литература

1. 
   Ахматов И.Х. Структурно-семантические модели простого предложения в современном карачаево-балкарском языке. Нальчик: Эльбрус, 1983.
   
2. 
   Ахматов И.Х. Вопросы теории словосочетания и предложения в тюркских языках. Нальчик: Эльбрус, 2006.
   
3. 
   Грамматика карачаево-балкарского языка. Нальчик, 1976.
   
4. 
   Додуева А.Т. Структура и семантика предложений с предикатами движения в карачаево-балкарском языке. Нальчик: Эльбрус, 2003.
   
5. 
   Кетенчиев М.Б. Структурно-семантическая организация простого предложения в карачаево-балкарском языке. М.: Поматур, 2010. 274 с.
   
6. 
   Эбзеева Ф.П. Функционально-семантический потенциал формально-совпадающих падежей в карачаево-балкарском языке. Нальчик, 2005.
   

1. 
   Къарачай-малкъар тилни синтаксисине къаллай монографияла жораланнгандыла, аланы кимле жазгъандыла?
   
2. 
   Ахматланы И.Х. болушлагъа не кёзден къарайды?
   
3. 
   Кетенчиланы М.Б. болушлагъа не кёзден къарайды?
   

Къулбайланы юйюрлери Павлодар областьны Лазовский районуну Константиновка элине тюшген эди. Анда совет немецлиле жашай эдиле. Ишлерге къолларындан келген эр кишилени бла тиширыуланы барысы да урунуу фронтда эдиле. Аны себепли жер сюрюрге, урлукъ себерге элде адам табылмай эди. Бригадир, келип, кёчгюнчюледен бир кесек да ийменирек болуп, болушлукъ тилегенде, ала сейир окъуна этген эдиле. Ол жолда арыгъанлары кетмеген адамлагъа ишге чыгъыгъыз дерге бети чыдамагъанын айтханына кёчгюнчюле анга ыразы окъуна болдула. Къулбайланы Алий а, аны къатына жууукълашып, былай айтды: «Сиз къайры десегиз, мен ары барыргъа хазыр кишиме». Анга ингушлу къоншусу Хусейин Бозиев да къошулду.

(Занкишиланы Хусейинни «Ёмюрледе да эсден кетерик тюйюлдю» деген очеркинден)
2-чи иш. Бу айтымланы окъугъуз. Алада тюбеген болуш формала айтымны магъанасына не къошханын белгилегиз.

Жашла бюгюн Алмалыда чалгъы чаладыла. Ол алайда отлагъан малла Солтанны малларыдыла. Сени бюгюн школгъа чакъырлыкъдыла. Атлыла жолну суху оздула. Бу ишде мен жаланда санга ышанама. Бизни юйюбюз къызыл кирпичден къаланнганды. Ол менден иги кесекге таматады. Бизни жашчыкъла математикадан бек игидиле. Ол билгич къатын а жарагъа бек уста болгъанды. Бу китапла сизгедиле. Сени къоншунг Азамат Хасанияданды. Мени эгечим бюгюн Нальчикдеди. Нальчикден Чегемге автобус бла барылады.

1. 
   Ахматов И.Х. Структурно-семантические модели простого предложения в современном карачаево-балкарском языке. Нальчик: Эльбрус, 1983.
   
2. 
   Ахматов И.Х. Вопросы теории словосочетания и предложения в тюркских языках. Нальчик: Эльбрус, 2006.
   
3. 
   Грамматика карачаево-балкарского языка. Нальчик, 1976.
   
4. 
   Додуева А.Т. Структура и семантика предложений с предикатами движения в карачаево-балкарском языке. Нальчик: Эльбрус, 2003.
   
5. 
   Кетенчиев М.Б. Структурно-семантическая организация простого предложения в карачаево-балкарском языке. М.: Поматур, 2010. 274 с.
   
6. 
   Эбзеева Ф.П. Функционально-семантический потенциал формально-совпадающих падежей в карачаево-балкарском языке. Нальчик, 2005.
   

1. 
   Синтетика болушла деп къаллай болушлагъа айтадыла?
   
2. 
   Аналитика болушла деп къаллай болушлагъа айтадыла?
   
3. 
   Аналитика-синтетика болушла деп къаллай болушлагъа айтадыла?
   

Аллай кюнлени биринде Чёпеллеу, урушда жулкъуннган хораз кибик, сюрюне келип, отоугъа кирди. Отоуну ортасында тохтап, аны хар мюйюшюне мудах кёзлерин къаратады. Сол къабыргъада къолан кийиз тагъылыпды. Чёпеллеу уучу, урушчу болмаса да, къабыргъадагъы кийизде, быргъылары да жерге айланып, къошкъулакъ, уллу къара къама, хар уясында жерленнген окъла сугъулгъан патронташ, эки да уллу къынгыр къочхар мюйюз тагъылыпдыла. Кечеги къалауурлукъгъа баргъанда, Чёпеллеу къошкъулакъны бир бирде бир алады, ансы анда къалгъан керекле, музейдеча, тынчайып жатадыла. Бюгюн бютюнда аланы бирин да къолуна алыргъа жюреги тартмайды.

Чёпеллеу, келе-келип, кийиз тюбюнде созулгъан кётюртмеге таянды. Ол, эки къолун жумдурукъ этип, жастыкъ орунуна башы тюбюне салды. Тышындан къарагъан адам Чёпеллеуню къалкъып тургъан сунар эди.ары кирип келген Ханбийче да, аны жукълап тургъан сунуп, тышына шош чыгъып кетди. Алай ол тышына чыгъа туруп, Чёпеллеуню къарамы нёхюню аркъасына чанчыла эди.

(Кациланы Хабуну «Къошкъулакъ атылды» деген хапарындан)

1. 
   Ахматов И.Х. Структурно-семантические модели простого предложения в современном карачаево-балкарском языке. Нальчик: Эльбрус, 1983.
   
2. 
   Ахматов И.Х. Вопросы теории словосочетания и предложения в тюркских языках. Нальчик: Эльбрус, 2006.
   
3. 
   Грамматика карачаево-балкарского языка. Нальчик, 1976.
   
4. 
   Додуева А.Т. Структура и семантика предложений с предикатами движения в карачаево-балкарском языке. Нальчик: Эльбрус, 2003.
   
5. 
   Кетенчиев М.Б. Структурно-семантическая организация простого предложения в карачаево-балкарском языке. М.: Поматур, 2010. 274 с.
   
6. 
   Эбзеева Ф.П. Функционально-семантический потенциал формально-совпадающих падежей в карачаево-балкарском языке. Нальчик, 2005.
   

1. 
   Къарачай-малкъар тилни бойсуннган къош айтымларына жораланнган къаллай илму ишле бардыла, аланы кимле жазгъандыла?
   
2. 
   Алийланы У.Б. бойсуннган къош айтымлагъа не кёзден къарайды?
   
3. 
   Ахматланы И.Х. бойсуннган къош айтымлагъа не кёзден къарайды?
   
4. 
   Къарачай-малкъар тилни грамматикаларында бойсуннган къош айтымла къалай тинтиледиле?
   

Тутушда ким кючлю болса, ол хорлар. Ким жигит эсе, чаришде ол озар. Мени жырларгъа сюеме деригим келди. Къызгъанч бол дегеним сейир кёрюннген болур дейме. Таулада къар жаугъанча кёрюнеди. Бюгюн кибик эсимдеди: сен ол заманда сабий эдинг. Къолу уллу асыуду, аягъы уллу жарсыуду. Кёзюнде тереги болгъан кёзюнде чёбю болгъаннга кюле эди. Адамны керексиз ким махтай эсе, олду аны эшигин жапхан. Атабыз мени сакълап туругъуз дерикди. Ма мени айтырыгъым: меин списокну бек башына жазыгъыз, меин ызымдан жазыллыкъла да кёпдюле. Мен – сен письмосун окъугъанма. Кюн хар кюн юйде олтурурчады, малла да оруннга жыйылырчады. Атасы нени излесе, жашы аны анга табып бере эди. Не къайгъылары барды, не хата болгъанды деп сорама. Ол биле болурму эди: жюз жылдан сора жигит туудукъла Айгъа жетерлерин, аны сыйлы сын ташына баш ура, поэтге уллу хурмет этерлерин. Сен билгенни Хасан да биледи. Джангур джаумагъан джерде джукъ битмейди. Асхат сен ол жер иги жерди деген жерге кёчгенди. Жел къайдан урса, жауун андан жауады. Къартны жарасына туз сепмейим деп, Мазан башха сорлукъларын сормай къойду.

Сен юйде къалсанг, игиди. Туудукълары иги къылыкълы болсала, аппала бла аммала бек сюедиле. Мен сизден излеген жаланда олду: миллетигизни атын иги бла айтдыргъан къызла, жашла болугъуз. Кимни арбасына минсенг, аны жырын жырла. Туугъан журтун махтау бла ким айтдыралса, ол халкъда алгъышлы болур. Къырал борчун тынгылы толтурур деп, элде анга бек ышанадыла. Сиз къалай эсегиз да, биз да тюз алайбыз. Санга ненча алма жетген эсе да, манга да анча алма жетгенди. Тюздю: Халит сен айтхандан чыгъарыкъ тюйюлдю. Сен кимни сюе эсенг да, къууанчынга аны чакъырырса. Ишни болуму алайды: бир къауумугъуз чалгъы чаласыз, башхаларыгъыз дырын жыясыз. Санга къаллай чепкен керек эсе да, тюкенден аллай чепкен сатып алырла.

Къачаннга керек болсам, ол кезиуге арбазынга табылырма. Ол къалайда къыйын болса, анда ишлеп болгъанды. Элчиле Шабазны бек сюедиле, нек десенг ол хар заманда да жууукъ кёллю болуучуду. Аслан сёзюне кертичиди, аны себепли нёгерлери аны бек сюедиле. Мен бери андан келгенме, сизге тюбеп, жумушуму айтайым деп. Къаллай бир керек эсе да, былайда аллай бир турлукъбуз. Сен иги жашчыкъ болуп турсанг, ананг санга шахардан саугъа ала келликди. Жауун жауса да, ишчиле жумушларын бир такъыйкъагъа да артха салмайдыла. Кёп билсенг да, кёпден артыкъ билмезсе. Къыйналмасанг, бал да ашамазса. Обур Сатанай жер юсюнде чыкъгъан кырдыкланы, хансланы, тереклени тиллерин билгенди, аны себепли ауругъан нартлагъа кырдыкдан дарманла этип болгъанды. Мен аны санга ненча кере жибердим эсе да, сен аны анча кере къууандырдынг.

1. 
   Алиев У.Б. Синтаксис карачаево-балкарского языка. М.: Наука, 1973.
   
2. 
   Алиев У.Б. Избранные труды: В 3-х т. Т. І. Нальчик: Изд-во М. и В. Котляровых, 2012.
   
3. 
   Ахматов И.Х. Вопросы теории словосочетания и предложения в тюркских языках. Нальчик: Эльбрус, 2006.
   
4. 
   Грамматика карачаево-балкарского языка. Нальчик, 1976.
   

1. 
   Къыбыла Сибирьни тиллерини бойсуннган къош айтымларына жораланнган къаллай илму ишле бардыла, аланы кимле жазгъандыла?
   
2. 
   Къыбыла Сибирьни тюрк тиллерин тинтген алимле бойсуннган къош айтымлагъа не кёзден къарайдыла?
   
3. 
   Аланы илму ишлерини энчиликлери недеди?
   

Маллар хырағ кiр парарынаӊ хорыхчам. Сениӊ айтканыӊла (айтканыӊча) бис ончозын эттис. Сээӊ бурууӊ чедип келгениӊде эвес, а сен бисти баш удур сагындырбааныӊда. Ооӊ амырап турарыныӊ ужуру базала билдингир. Бо кезек кижи оортан салдынмааныныӊ ачызында, маӊаа мурнап келгени бо. Уулыӊ jозоры jаандап турганыныӊ шылтузы болбой олдеп, энези кокурлады. Саат чугаазын тондyргелекте, Козулина yзе кирипкен.манап олурардан аӊгыда, бис чyнy канчаар бис. Олор терлеп-бурлап чайлаардаӊ озо, ӧзӧктӧ баштапкы солдат Кумбус jанып келгени керегинде айдышкан. Машина чок болганыныӊ хараазында доп-дораан эмчиге чедирер ужурлуг турган аарыг кижи чок апарган.

Дьахталлар аан диэки эргиллибиттэрэ да, Людочка сыта да соҕа. Чугаһаттыҥ эрээри, чуолкайа суох. Эмээхсин өссө тугу саҥарар эбит диен, бары ах баран турбахтаатылар. Туттубатаҕым буолан баран, кыһын аҕабар маннык бэстилиэт алдьаммытын оҥорторбуттара. Ол икки ардыгар Хоос (ботуруона бyппyтэ). Бу сырыыга yс сиргэ yyтээннээхтэрэ улаханнык көмөлөстө. Аҕам бултаабыппыт нэдиэле ааспытын кэннэ, биир сарысарда, сымыыт хомуйса барарым туhунан, иhитиннэрбитэ. Мотоцикл иhэрин көрөн, эрдэттэн туормастаам-мын, ортуҥ. Өскөтө эрдэ көрсyспyттэрэ буоллар, иккиттэн биирдэрэ хотторон кyрэхтэhииттэн туоруохтаах этэ.