Кіріспе Ќазаќстан – Ќытай ѓасырлар тоѓысындаѓы саяси – экономикалыќ байланыстар

Кіріспе...........................................................................................................3-7

1. Ќазаќстан жєне Ќытай арасындаѓы саяси байланыстар..........8-38

2. Ќазаќстан жєне Ќытай арасындаѓы экономикалыќ

байланыстар...............................................................................39-47

Ќорытынды...............................................................................................48-51

АЌШ, Ресей, Жапония сияќты алып елдерді Ќытайдыњ экономикалыќ µсуі ѓана емес, сонымен ќатар Ќорѓаныс саласына ќ±йылѓан ќаржы кµлемі десек ќателеспейміз. 2004 жылы Ќорѓанысќа 26 млрд доллар бµлген Ќытай 2005 жылы 54 млрд доллар бµліп отыр. М±ндай кµрсеткіштер ењ алдымен АЌШ-ты ќатты сескендірді. ¤йткені ењ кµп єскер ±стайтын АЌШ ќорѓанысќа жылына 100 млрд доллар кµлемінде ќаржы бµледі .

Єлемніњ алып елдері сескене ќараѓан Ќытаймен кµрші орналасу Ќазаќстанныњ баѓы ма,єлде соры ма? Десек те,жоѓары да саралап µткен екі ел арасындаѓы тату-тєтті кµршілік ќатынастар, дипломатиялыќ жетістіктер, саяси т±раќтылыќпен бейбіт ќарым-ќатынасты реттейтін ќ±жаттардыњ кµњілге медеу екені рас. Сондыќтанда Ќытай Халыќ Республикасы Ќазаќстанныњ мемлекетік ќауіпсіздігі мен экономикалыќ дамуына єсер етуші негізгі сыртќы факторлардыњ бірі болып ќана ќоймай, Ќазаќстанныњ негізгі стратегиялыќ серіктеріне айналды.

Дегенмен, Ќазаќстан мен Ќытай арасындаѓы ќауіпсіздік,саяси жєне экономикалыќ салалардаѓы ынтымаќтастыќ ќазіргі кезењніњ талаптарына сай дамып отыр ма деген µзекті с±раќ туындайды.

Зерттелу дењгейі. Ќытай Халыќ Республикасыныњ соњѓы кездегі даму кµрсеткіштері д‰ниені д‰р сілкіндіріп жатќанда, б±л таќырыпта ќазаќстандыќ саясаткерлер мен экономистер аз толѓанып жатќан жоќ. Жђмыстыњ тарихнамасын екі топќа бљліп ќарастыруѓа болады.

Алдымен отандыќ зерттеушілерге тоќталатын болсаќ:

Осы саланыњ білікті маманы саналатын іскер, саясаткер дипломат Ќ.Ж.Тоќаевтыњ “Ќазаќстан Республикасыныњ дипломатиясы” ењбегі Ќазаќстанныњ халыќаралыќ ќатынастарыныњ ќазіргі к‰ндегі жай – к‰йімен танысуѓа м‰мкіндік берді. Ќ.С±лтановтыњ “Пробуждение гиганта”, “Реформы в Казахстане и Китае. Особенности. Сходства. Различия. Успехи. Проблемы” атты ењбектері мен бірќатар баспасµздерде жарияланѓан маќалалары кµптеген деректер бере алды. Ал елбасы Н.Назарбаевтыњ “Тарих толќынында”, “Сындарлы он жыл” атты ењбектерініњ Ќазаќстанныњ стратегиялыќ даму баѓыттары жайлы сілтеме беруде пайдаланылды. Дерек ретінде Ќазаќстан – Ќытай тату кµршілік жєне іскерлік ќатынастар жолымен 5 жыл. Ќ±жаттар мен материалдар жинаѓы.1992-1997 ж.ж; «Ќазаќстан сандарда» статистикалыќ жинаќ ќолданылды.

Шетелдік зерттеушілерге тоќталатын болсам, алдымен Фу Чжен Кун ењбегі Ќытайды терењірек зерттеуге м‰мкіндік берді. Ењбек “Геополитика Казахстана; Между прошлым и будущим” деп аталады. Ресейлік зерттеушілердіњ “Китай в мировой политике” атты ±жымдыќ ењбек пен З.Бжезинскийдіњ «Великая шахматная доска» атты ењбектер пайдаланылды.

Осы таќырыпќа байланысты туындаѓан кµптеген с±раќтарѓа жауапты баспасµз маќалаларынан ала алдым. Ењ кµп деректер «Егемен Ќазаќстан», « Казахстанская правда», «Независимая газета», «Правда» газеттері мен «Саясат», «Аќиќат», «Аль Пари», «Транзитная экономика», «Эхо планеты», «Экономика и жизнь», «За рубежом», «Международная жизнь», «Новое время» журналдары.

Екі ел арасындаѓы ќарым-ќатынастар туралы деректер мен аќпараттардыњ дені интернет желісінен де алынѓан.

Ж±мыстыњ маќсаты мен міндеті. Еліміздіњ геосаяси жаѓдайын ескере отырып,Ќазаќстанныњ сыртќы саясатындаѓы Ќытайдыњ алатын орнын айќындау. Осы маќсатќа орай мынадай міндеттер туындайды:

• 
  Ќазаќстан мен Ќытай арасындаѓы алѓашќы дипломатиялыќ ќатынастардыњ мањызын ашу
  
• 
  Саяси кездесулердіњ мањызы мен дѕрежесін айќындау
  
• 
  Шекаралыќ мєселесініњ шешім табуы
  
• 
  Екі жаќты экономикалыќ келісім-шарттар барысына тоќталу
  
• 
  Ќытай инвестицияларыныњ салынуы
  
• 
  Екі жаќты сауда байланыстарыныњ ж‰ргізілуі
  

• 
  Біріккен кєсіпорындарыныњ салынуы
  

Ж±мыстыњ ќ±рылымы. Ж±мыс негізгі ‰ш бµлімнен т±рады:

Кіріспе, негізгі бµлім, ќорытынды жѕне ќосымша, сілтемелер, деректер мен пайдаланылѓан єдебиеттер тізімі, кіріспеде ж±мыстыњ µзектілігі аныќталѓан. Жєне де маќсаты айќындалып, міндеттер ќойылѓан. Ж±мыстыњ зерттелу дєрежесіне тоќталып, тарихнамасы сµз етілген. Жалпы осы уаќытќа дейін б±л таќырып бойынша кімдер зерттеу ж‰ргізген, ќандай деректер мен ењбектер жазылѓан жєне ќандай єдебиеттер пайдаланыѓан. Жєне зерттелініп жатќан ж±мыстыњ ќамтитын хронологиялыќ шењбері аныќталып, кіріспеде осы аќпараттар берілген.

Негізгі бµлім екі тарауѓа бµлінген. Бірінші тарауда алѓашќы дипломатиялыќ ќарым- ќатынастардыњ орнауы жєне осы жолдаѓы кездескен ќарама- ќайшылыќтар барысына тоќталѓан. Екі жаќты саяси кездесулердіњ ж‰ргізілуі жєне нєтижелері мен дєрежесі. Шекаралыќ дау-дамай жєне мєселеніњ шешілуі. Екі ел арасындаѓы ынтымаќтастыќ жєне ќауіпсіздік шаралары. Саяси ±йымдарѓа м‰ше болуы жєне сол ±йымдардыњ ќызметіне тоќталу сияќты мєліметтер ќарастырылѓан.

Ал, екінші тарауда екі ел арасындаѓы экономикалыќ ќарым-ќатынастар, екі жаќты сауда байланыстары мен сауда айналымдары сµз етілген. Осы мєселелерге байланысты статистикалыќ аќпараттар ±сынылѓан. Жєне де Ќазаќстан экономикасыныњ дамуындаѓы Ќытай ыќпалыныњ зиянды жєне пайдалы жаќтары. Ќазаќстанѓа аѓылып келе жатќан Ќытай инвестицияларыныњ ењ кµп еніп жатќан салалары. Жалпы екі ел арасындаѓы ќаржы мєселелеріне тоќталып µтілген.

‡шінші бµлімде таќырыптыњ шын мєнінде µзекті мєселе екендігі дєлелденеді. Жалпы ж±мыстыњ маќсаты мен міндеті орындалады. Осы таќырып бойынша ±сыныстар келтірілген. Ж±мысќа ќорытынды ой айтылып, т‰йін келтірілген.

Ж±мыста келтірілген сілтемелер тізімі мен пайдаланылѓан деректер мен єдебиеттер тізімі соњѓы беттерде келтірілген.

Осы ж±мыстыњ мазм±нын ашатын кµрнекіліктер, кестелер, диаграммалар ќосымшада берілген.

Ќытай Халыќ Республикасы – Ќазаќстанныњ мемлекеттік ќауіпсіздігі мен экономикалыќ дамуына єсер етуші негізгі сыртќы факторларлардыњ бірі болып ќана ќоймай, Ќазаќстанныњ негізгі стратегиялыќ серіктерініњ бірі болып табылады. Б±ѓан бірнеше себептерді атап кµрсетуге болады.

Ќытай - Ќазаќстанныњ Тыныќ м±хит аймаѓына µтетін,ондаѓы елдермен байланыс орнататын “кµпірі” тєрізді, µйткені, ЌХР Ќазаќстан тауарын µткізетін ‰лкен сауда аймаѓы ѓана емес, Ќазаќстанныњ єлемніњ тез дамып келе жатќан аймаѓы Оњт‰стік жєне Оњт‰стік Шыѓыс Азияѓа шыѓатын “шыѓыс ќаќпасы” болып табылады. Саяси жєне экономикалыќ жаѓынан ЌХР ‰кіметі Ќазаќстанды “батысќа ќаќпа” деп атайды.¹

Ќазаќстан Республикасы мен Ќытай Халыќ Республикасы арасындаѓы дипломатилыќ ќатынас 1992 жылы 3 ќањтарда орнады. Біріккен мазм±ндамада былай делінген: “Екі ел халыќтарыныњ м‰дделері мен армандарына сєйкес ЌР ‰кіметі мен ЌХР ‰кіметі екі мемлекет арасында 1992 жылдыњ 3 ќањтарынан бастап елшілер дењгейінде дипломатиялыќ ќарым- ќатынас орнатуды ±йѓарды.

Екі ел ‰кіметтері егемендікті жєне аумаќтыќ т±тастыќты µзара ќ±рметтеу,бір-бірініњ ішкі істеріне араласпау,тењдік жєне µзара тиімлілік,сондай-аќ,бейбіт ќатар µмір с‰ру принцптері негізінде екі ел арасындаѓы достыќ жєне ынтымаќтастыќ ќарым-ќатынастарын дамытуѓа келісілді”².

1992 жылы аќпанда Ќытай Халыќ Республикасы Алматыда, Ќазаќстан Республикасы Пекинде µз елшіліктерін ашты.Ќытайѓа елшілік ќызметпен Мђрат Ѕуезав жіберілді.Ал 1995 жылы Ќуаныш Сђлтанов осы ќызметке таѓайындалѓан болатын.Ќазіргі кџнде Ж. Карибжанов Ќытайда елшілік ќызмет атќаруда.Ал Ќазаќстандаѓы Ќытай елшісі Чжан Сиюнь.

1992 жылы дипломатикалыќ ќарым-ќатынас орнатылѓан соњ,Ќазаќстан мен Ќытай екі жаќты ќарым-ќатынастардыњ ќ±ќыќтыќ базасын ќ±ру маќсатында наќты дипломатиялыќ іс-ќимылѓа кірісті.

1992 жылы Премьер-министр С.Терещенко ЌХР-ѓа ресми сапармен келді.Келіссµздер нєтижесінде Пекинде бірќатар ќ±жаттарѓа ќол ќойылды, олардыњ ішінен тµмендегілерді бµліп кµрсетуге болады:

• 
  Сауда - экономикалыќ жєне ѓылыми-техникалыќ ынтымаќтастыќ жµніндегі ‰кіметаралыќ комиссияны ќ±ру туралы келісім.
  
• 
  Ќызмет бабындаѓы істер бойынша сапарѓа ж‰ретін, барлыќ т‰рдегі паспорттардыњ иегерлері ‰шін визасыз режимді кµздейтін азаматтардыњ µзара сапарлары туралы келісім(кейінірек µзара сапарлардыњ визасыз режимі дипломатиялыќ жєне ќызмметтік паспорттардыњ иегерлері ‰шін ѓана саќталды).
  
• 
  Мемлекеттік шекара арќылы µткізу пунктерін ашу туралы келісім (Ќорѓас (Ќазаќстан) – Хоргос (ЌХР), “Достыќ” (Ќазаќстан)-“Алашанькоу” (ЌХР), “Бахты” (Ќазаќстан) – “Покиту” (ЌХР) µткізу пунктеріне халыќаралыќ мєртебе берілді).³
  

Біраќ тараптар жоѓары дењгейдегі диалогты жалѓастыруѓа м±ќтаж еді. 1993жылѓы ќазанда Ќазаќстан Республикасы Президентініњ ЌХР-ѓа сапары болды. Сол сапрадыњ барысында Н.Назарбаев жєне Цзян Цзэмин екі мемлекеттіњ µзара ќатынастарыныњ принцптерін айќындайтын т±њѓыш ресми ќ±жатќа - Ќазаќстан Республикасы мен Ќытай Халыќ Республикасы арасындаѓы достыќ ќатынастардыњ негіздері туралы бірлескен деклорацияѓа ќол ќойды.

Тараптар барлыќ даулы мєселелер бейбіт жолдармен шешілетінін,екінші тараптыњ ќауіпсіздігіне ќатер тµндіруі м‰мкін к‰ш ќолданудан немесе ќандай да бір нысанда болсын к‰ш ќолдану ќаупінен тартынатынын, ќандайда бір іс-ќимыл ќолданбайтынын ќуаттады.Тараптардыњ єрќайсысы екінші тарапќа ќарсы баѓытталѓан ќандайда бір єскери-саяси одаќќа ќатысудан,екінші тараптыњ мемлекеттік егемендігі мен ±лттыќ ќауіпсіздік м‰дделеріне н±ќсан келтіретін ќандайда бір ‰шінші тараппен шарт немесе келісім жасасудан бас тартатынын мєлімдеді. Деклорацияда Ќазаќстан мен Ќытайдыњ сауда-экономикалыќ ынтымаќтастыќтыњ дамуына ерекше мєн берілетіні атап µтілді. Шекаралыќ мєселелер бойынша кењес-ќытай келіссµздерінде ќол жеткізілген уаѓдаластыќтарды ќуаттаудыњ принцпі мањызды болды.⁴

¤зара ќабылдауѓа болатын,єділетті жєне ±тымды шешім ‰шін жалпыѓа бірдей ќабылданѓан халыќаралыќ ќ±ќыќ нормаларына сєйкес екі ел арасындаѓы ќазіргі шекара туралы шарттардыњ негізінде шешілмеген мєселелерді талќылауды жалѓастыру туралы уаѓдаластыќќа ќол жеткізілді. Н.Назарбаев 1994жылдыњ µзінде шекараны ќ±ќыќтыќ т±рѓыдан сипаттау туралы келісімге ќол ќоюды ±сынды,екі келісілмеген учаске кейінгі келіссµздерде ќаралатын болып шешілді.

Ќазаќстанныњ сепаратизмді жєне діни фундаментализмді ќабылдамайтыны туралы, сондай-аќ Тайвань аралыныњ Ќытайѓа тиесілігіне ќатысты біздіњ еліміздіњ принципті кµзќарасы туралы Н.Назарбаевтыњ ашыќ мєлімдемесі екі жаќты ќатынастарды дамытуда оњ сипатты рµл ойнады. Б±л Пекинде ынтымаќтастыќты дамытудаѓы шынайы м‰дделілік ретінде ќабылданды.

Сонымен бірге Президент Лобнорда жалѓасып отырѓан ядролыќ жарылыстар Ќазаќстан тарапынан алањдаушылыќ туѓызбай ќоймайтындыѓы туралы мєселе кµтерді жєне Лобнор мен Семей ядролыќ сынаќ алањдарын зерттеу ‰шін бірлескен сарапшылар тобын ќ±руды ±сынды.

ЌХР Мемлекеттік кењесініњ Премьері Ли Пэн 1994 жылѓы сєуірде Орталыќ Азия мемлекеттеріне сапарѓа шыќты, ол µзініњ Ташкенттегі сµйлеген сµзінде ЌХР мен осы елдер арасындаѓы ќарым-ќатынастардыњ принциптерін баяндады. Ол Ќытай мен Орталыќ Азия мемлекеттері арасындаѓы ќатынастар тату кµршілік пен бейбіт ќатар µмір с‰ру, µзара тиімді ынтымаќтастыќты дамыту жане ортаќ г‰лденуге жєрдемдесу; єрбір ел халќыныњ тањдауын ќ±рмет т±ту жєне бір-бірініњ ішкі істеріне араласпау; егемендікті сыйлау жєне аймаќта т±раќтылыќты ќолдау принциптері негізінде ќ±рылуы керек деп атап кµрсетті.⁵

Алматыда болѓан келіссµздердіњ нєтижесінде Н.Назарбаев пен Ли Пэн бірќатар ‰кіметаралыќ ќ±жаттарѓа ќол ќойды, олардыњ ішінде ЌР мен ЌХР арасындаѓы Ќазаќстан-Ќытай мемлекеттік шекарасы туралы келісім де бар. Б±л ќ±жат жалпы кµлемі 900 шаршы километр Сары-Шілде µзені ауданындаѓы жєне Шаѓан-Оба жеріндегі екі учаскені ќоспаѓанда, шекараныњ б‰кіл µн бойында шекара сызыѓыныњ µтуін айќындады. Осы арќылы µзара аумаќтыќ талаптар ќою негізінде жанжалдардыњ туындау м‰мкіндігі мейлінше азайтылды. Тараптар жалпыѓа бірдей ќабылданѓан халыќаралыќ ќ±ќыќ нормаларына сєйкес, тењ ќ±ќыќты консультациялардыњ, µзара т‰сіністік пен µзара ымыраѓа келу рухында келісілмеген учаскелерде мемлекеттік шекара сызыѓыныњ µтуі туралы мєселелерді шешу ‰шін келіссµздерді жалѓастыруѓа уаѓдаласты.

Сол жылы “Шыѓыс Т‰ркістанды азат ету майданы” деп аталатын іс-єрекеттіњ жандануына байланысты Синьцзянда шиеленісе т‰скен ішкі саяси жаѓдай Ќытай мен Орталыќ Азия мемлекеттерініњ ќарым-ќатынасына байланысты к‰нтєртібіне таѓы бір к‰рделі проблеманы - этникалыќ сеператизм проблемасын шыѓарды. Осы тенденциядан ±лттыќ ќауіпсіздікке ќатер тµнетінін єділетті т‰рде байќаѓан Ќытай ‰шін Орталыќ Азия мемлекеттері тарапынан, бірінші кезекте Ќазаќстан тарапынан сепаратизмді ыќтимал ќолдауѓа ќатысты бµлікте ЌХР-дыњ ішкі істеріне араласпау туралы сенімді кепілдіктер алу аса мањызды болатын.Осындай саяси жаѓдайда жоѓары дењгейде кезекті Ќазаќстан-Ќытай кездесуі болды. 1995жылѓы ќырк‰йекте Пекинде болѓан келіссµздер екі жаќты ынтымаќтастыќ перспективасына ќатысты барлыќ мєселелерге байланысты кµзќарастардыњ толыќ сєйкес келетінін паш етті. Тайвань, сондай-аќ ±лттыќ сепаратизм сияќты мєселелерде Ќазаќстанныњ кезќарасы µзгермейтіндігі жєне дєйекті болатындыѓы туралы Пекинге хабарланды. Н.Назарбаев Ќазаќстанда Ќытаймен µзара тату кµршілік ќарым-ќатынасќа айрыќша мањыз беретіндігін мєлімдеді.

¤з кезегіндегі жауап тєртібімен Ќытай басшылыѓы Ќазаќстанныњ ішкі істеріне араласпайтындыѓын, біздіњ еліміздіњ ќауіпсіздігі мен егемендігіне н±ќсан келетін ќандаи да бір іс-єрекет жасамайтындыѓын мєлімдеді жєне сауда-экономикалыќ ынтымаќтастыќты ±лѓайту ‰шін белсенді к‰ш-жігер ж±мсайтындыѓын ќуаттады. Барлыќ осы мањызды ережелер Бірлескен Декларацияда кµрініс тапты.

1996 жылѓы 4-6 шілдеде Ќазаќстан-Ќытай ќатынасында т±њѓыш рет ЌХР Тµраѓасы Цзян Цзэминніњ Алматыѓа ресми сапары болды. Екі мемлекет басшылары ќабылдаѓан бірлескен декларацияда XXI ѓасырѓа баѓдарланѓан µзара ќарым-ќатынастардыњ принциптері белгіленді. Тараптар Ќазаќстан мен Ќытай арасындаѓы тату кµршілік, достыќ жєне µзара тиімді ынтымаќтастыќ ќатынастарын µзара іс-ќимыл жасау жєне єріптестік дењгейіне кµтеруге бекем бел байлап отырѓандарын мєлімдеді, м±ныњ µзі “екі елдіњ халыќтарыныњ т‰бірлі м‰дделеріне жауап беріп ќана коймайды, сонымен бірге Азиядаѓы, сондай-аќ б‰кіл єлемдегі бейбітшілікке, т±раќтылыќќа жєне дамуѓа ќолайлы жаѓдай туѓызады”.⁶ Оныњ ‰стіне тараптар Ќазаќстан мен Ќытай арасындаѓы мемлекеттік шекара туралы 1994 жылѓы 26 сєуірдегі келісімді ќатањ т‰рде саќтай отырып, ыќтимал ќысќа мерзімдерде демаркациялыќ ж±мыстарѓа кірісуге жєне шешілмеген шекаралыќ мєселелер бойынша келіссµздерді жалѓастыруѓа міндеттеме алды. Екі елдіњ басшылары т±раќты саяси диалог пен т‰рлі дењгейлердегі консультацияларды жалѓастыруѓа уаѓдаласты.

Цзян Цзэминь Ќазаќстан ќауіпсіздігініњ кепілдіктері туралы Ќытай ‰кіметініњ мєлімдемесін ќуаттады, Ќазаќстан Республикасыныњ мемлекеттік тєуелсіздік пен егемендікті, аумаќтыќ т±тастыќты ќорѓау, саяси т±раќтылыќты саќтау жєне ±лттыќ экономиканы дамыту ‰шін ќолѓа алатын барлыќ к‰ш-жігеріне ќолдау жасайтынын білдірді.

Ќытай басшысыныњ сµздерініњ астары т‰сінікті болатын: Ќытай он бес жылѓа созылѓан реформалардан кейін к‰шейіп шыќты, ќайта жањѓырды жєне ќазір осы заманѓы єлемде айрыќша орынды иемденеді. Н.Назарбаевпен болѓан келіссµздер кезінде Ќытай армиясы Тайвань шыѓанаѓында µткізген жаттыѓуѓа Цзян Цзэминь сілтеме жасады. Оныњ сµзінен осы ауќымды єскери акция аралмен арадаѓы шиеленісті одан єрі терењдетпеудіњ жєне тіпті соѓыстыњ алдын алуѓа жаѓдай жасады, µйткені Тайвань тєуелсіздігін жариялауѓа к‰ш салып ж‰рген саясатшыларды тєубесіне т‰сірген кµрінеді. Ќытай басшысы сондай-аќ Пекин Ќазаќстанды тењ ќ±ќыќты жєне перспективалыќ єріптес ретінде ќарайтындыѓын атап кµрсетті.

Жоѓары дењгейдегі жиі кездесулер ынтымаќтастыќты дамытудаѓы екі жаќты м‰дделілікті ќуаттады.

Цзян Цзэминніњ (1996 жылѓы шілде) жєне Ли Пэнніњ (1997 жылѓы аќпан) жєне Н. Балѓымбаевтыњ (1997 жылѓы мамыр) Пекинге ќарымта сапарлары, сосын Цзян Цзэминніњ Алматыѓа (1997жылѓы ќырк‰йек) ќайталанѓан сапары µзара т‰сіністікті терењдетуге жєне екі жаќты ќатынастарды жања шептерге ілгерілетуге елеулі дењгейде жаѓдай жасады.⁷

2000 жылѓы шілдеде Ќытай Тµраѓасыныњ орынбасары Ху Цзинтао Ќазаќстанѓа ресми сапармен келді, оны кµп жаѓдайда Цзян Цзэминніњ м±рагері деп атайды. Ж‰ргізілген келіссµздер ынтымаќтастыќтыњ даму т±раќтылыѓын єйгіледі.

Екі жаќты ќарым-ќатынастардаѓы шетін таќырып - Ќытайда т±рып жатќан ќазаќтардыњ жаѓдайы. Ќытайда 1,5 миллионѓа жуыќ ќазаќтардыњ бар екендігі белгілі. Ќазаќстан басшылыѓы оларды жаппай кµшіріп єкелуді µзіне маќсат етіп отырѓан жоќ. Ондай саяси да, практикалыќ та ќажеттілік жоќ. Єњгіме олардыњ ќ±ќыќтарын ќамтамасыз ету, тілін, мєдениетін саќтау туралы болып отыр. Ќазаќтардыњ тарихи отанына ќайтып оралѓысы келетін тілегіне ќатысты айтсаќ, б±л мєселе екі елдіњ зањдарын ќ±рмет т±ту т±рѓысынан ќаралуы тиіс. Жоѓары дењгейде µткен келіссµздер барысында осындай кµзќарас басшылыќќа алынды. Аталѓан мєселе бойынша Н.Назарбаевтыњ бірнеше рет єњгімелесуініњ нєтижесінде Пекин мынадай кµзќарасќа тоќтады: Ќытай ‰кіметі кім µз еркімен Ќазаќстанѓа оралѓысы келсе оларѓа кедергі келтірмейтін болды.⁸

Трансшекаралыќ µзендер мен су айдындарыныњ су ресурстарын ±тымды пайдаланудыњ проблемасы б‰кіл єлемде айрыќша жылдамдыќпен к‰рделеніп келеді жєне кµп жаѓдайда мемлекеттер арасындаѓы шиеленіске себепші болып ж‰р. Осы мєселедегі Ќазаќстан-Ќытай ќарым-ќатынастарына келетін болсаќ, отандык, дипломатияныњ к‰ш-жігерініњ нєтижесінде Іле жєне Ертіс µзендерініњ суын ±тымды пайдалану проблемасы шиеленістіњ таќырыбына айналѓан жоќ; біраќ оны екі жаќты ќарым-ќатынаста єлі де басы ашыќ мєселе деп ќарауѓа болады.

Єњгіме мынада, Ертіс µзенініњ алабындаѓы су шаруашылыќ жєне экологиялыќ жаѓдайды сарапшылар алањдаушылыќ туѓызатынын жаѓдай деп баѓалайды. ¤зенніњ экономикалыќ мањызы б‰гінгі к‰ні елеулі т‰рде µсті. Ертіс алабыныњ Ќазаќстан шегінде ѓана 2,5 млн. адам т±рады, б±л аймаќта - ¤скемен, Семей, Павлодар сияќты ірі µнеркєсіптік орталыќтар орналасќан. Осы аймаќтаѓы энергетиканыњ, µнеркєсіптіњ жєне ауыл шаруашылыѓыныњ одан єрі дамуы аталѓан µзен ресурстарын пайдалануѓа тікелей байланысты. Сондыќтан Ќазаќстанныњ болашаќтаѓы экономикалыќ жєне экологиялыќ ќауіпсіздігі кµзќарасы т±рѓысынан Ќытаймен су ќатынастарын реттеу аса мањызды болып табылады. Трансшекаралыќ µзендердіњ су ресурстарын бірлесіп пайдалану мєселелерінде Ќытаймен ортаќ ±станым єзірлеу басты міндет екені сµзсіз.

Ќазаќстан ‡кіметі екі жаќты ќарым-ќатынастарды жолѓа ќоя бастаѓан кездіњ µзінде трансшекаралыќ µзендердіњ проблемасын кµтерді. 1992 жылы трансшекаралыќ µзендердіњ су ресурстарын бірлесіп єрі ±тымды пайдалану принциптерін ќ±ќыќтыќ сипатта бекітуге ќатысты ±сыныстар Ќытай тарапына берілді. 1994 жылы шекаралыќ µзендерде кеме ќатынасын іске ќосуды ќоса алѓанда, осы саладаѓы ынтымаќтастыќ туралы ‰кіметаралыќ келісім жобасыныњ ќазаќстандыќ н±сќасы Пекинге тапсырылды. Осындай жолмен бірќатар жылдар бойы ќазаќстандыќ тарап ќытайлыќ тарапты осы проблема бойынша келіссµздер процесін бастауѓа шаќырды, µйткені Шыњжањ-¦йѓыр автономды ауданыныњ м±най-газ орталыѓы (Ш¦АА) - Ќарамай ќаласына ќарай Ќара Ертістен тартылатын каналдыњ ќ±рылысын бастау туралы Пекинніњ жоспары белгілі болатын. Б±л объектіні іске ќосу Ќытай тарапыныњ суды алуын ±лѓайтар еді, демек Ертіс су балансы елеулі т‰рде µзгереді.

1997 жылы Ќазаќстан, Ќырѓызстан жєне Ресей трансшекаралыќ µзендердіњ мєселелері бойынша µздерініњ ортаќ жазбасын ќытайлыќ тарапќа жолдады. Мєскеу мен Бішкек б±л проблемадан тысќары ќала алмайтын, µйткені Ертіс Объ µзенініњ мањызды салаларыныњ бірі болып табылады, ал Ќырѓызстан аумаѓында Ш¦АА-ныњ Тарим ойпатыныњ 75 пайызын нєрлендіретін Сарыжас µзенініњ суы ќалыптасады. Ќытай тарапы бастапќы кезењде екі жаќты негізде келіссµздер ж‰ргізу ниеті туралы мєлімдеді.

Трансшекаралыќ µзендердіњ мєселесі Ќазаќстан мен Ќытай басшыларыныњ арасында жоѓары дењгейде т±раќты т‰рде талќыланды. 1997 жылѓы ќырк‰йектегі келіссµздер негізінде Президент Н.Назарбаев жєне Тµраѓа Цзян Цзэминь екі елдіњ сыртќы саяси ведомстволарына сарапшылардыњ ж±мыс топтарын ќ±руѓа жєне келіссµздерге кірісуге тапсырма берді. "Ќытай Ќазаќстанѓа н±ќсан келтіретін ештењені де ешќашан істемейді" деген Ќытай басшысыныњ мєлімдемесі дєтке ќуат болѓандай еді.⁹

1999 жылѓы наурызда Н.Назарбаев Цзян Цзэминьге жеке жолдау жіберді, онда екі елдін, кењ ауќымды ынтымаќтастыѓы шењберінде оныњ экологиялыќ аспектілері, атап айтќанда, Іле жєне Ертіс µзендерін ќорѓау жєне тиімді пайдалану мєселесі айрыќша мањызѓа ие болып отырѓаны атап кµрсетілді. Ол Ќытай басшысын трансшекаралыќ µзендердіњ тµњірегіндегі жаѓдайды реттеу ‰шін ш±ѓыл шаралар ќабылдауды, келіссµздерге дереу кірісуге шаќырды. Келіссµздердіњ нєтижесі осы саладаѓы ынтымаќтастыќ туралы тиісті келісімге ќол коюды кµздейтіндігі белгілі.

Ќытай тарапы Президент Н.Назарбаевтыњ жолдауына ќарымта ретінде сарапшылардыњ ќазаќстандыќ тобын консультациялардыњ бірінші раундына ќатысу ‰шін ЌХР-ѓа келіп ќайтуѓа шаќырды. Сарапшылардыњ кездесуі Пекинде 1999 жылѓы мамырда µтті. Ќытай тарабы да халыќаралыќ ќ±ќыќ негізінде трансшекаралыќ µзендердіњ су ресурстарын єділетті жєне ±тымды пайдалануды, µзара м‰дделерді ескеруді, бір-біріне жєне ќоршаѓан ортаѓа зиян келтірмеуді жаќтайтынын мєлімдеді. Ш¦АА-да су каналы ќ±рылысыныњ салу фактісін растап, Пекин оныњ ќ±рылысы кезінде Ќазаќстанныњ м‰дделері толыќ дењгейде ескерілгендігіне сендірді.

Сонымен Ќазаќстанныњ табанды к‰ш-жігерініњ нєтижесінде келіссµздер процесі дегенмен басталды. 1999 жылѓы ќарашада Алматыда µткен консультациялардыњ екінші раунды барысында Ќытай тарабы ЌР мен ЌХР ‡кіметтері арасындаѓы Трансшекаралыќ µзендерді бірлесіп пайдалану жєне ќорѓау саласындаѓы ынтымаќтастыќ туралы келісімге ќол ќоюѓа принципті т‰рдегі дайындыѓын ќуаттады. Тараптар трансшекаралыќ Іле жєне Ертіс µзендерініњ су шаруашылыќ объектілері туралы, сондай-аќ кµрсетілген су ќ±йылыстарыныњ су ресурстарыныњ жєй-к‰йі туралы т±раќты т‰рде аќпарат алмасуѓа уаѓдаласты.¹⁰

2000 жылѓы мамырда Пекинде консультациялардыњ ‰шінші раунды µтті. Ќытай делегациясы су ресурстарын техникалыќ пайдалану кезінде Ќазаќстанныњ м‰дделерін мейлінше есепке алу туралы уаѓдаластыќты дєйекті т‰рде ±станатынын атап кµрсетті. Тараптар трансшекаралыќ µзендерге ќатысты сарапшылардыњ бірлескен Ќазаќстан-Ќытай ж±мыс тобы туралы ережені бекітті. Аталѓан ќ±жат трансшекаралыќ µзендердіњ су ресурстарын ±тымды пайдаланудыњ жєне оларды ластану мен сарќылудан ќорѓау жµніндегі зерттеулерге жєне схематикалыќ єзірлемелерге негізделген бірлескен мониторингті µткізудіњ принциптерін реттейді. Екі жаќты консультациялардыњ барысындаѓы уаѓдаластыќтарды ескере отырып, трансшекаралыќ µзендердіњ суын бірлесіп пайдалану сияќты к‰рделі проблеманы шешуде елеулі прогреске ќол жеткізілгендігін атап айтуѓа болады. Сонымен бірге халыќаралыќ ќ±ќыќтыќ кµзќарас т±рѓысынан осы мєселені шекаралыќ-аумаќтыќ проблематикамен байланыстыру ќажеттігі туралы ±сыныс м‰лде негізсіз болып табылады. Егер ќазаќстандыќ дипломатия осындай жолмен ж‰ргенде сєтсіздікке ±шырар еді.

1999 жылѓы 23-27 ќарашада Президент Н.Назарбаевтыњ Ќытайѓа ресми сапары болды, оныњ нєтижесінде ‰шінші мыњжылдыќ ќарсањында екі елдіњ саяси жєне экономикалыќ µзара іс-ќимылыныњ басымдыќтары бекітілді. Мемлекеттер басшылары кµп ќырлы ынтымаќтастыќты одан єрі терењдетуге екі жаќты м‰дделілікті білдірді жєне µз елдерініњ ‰кіметтеріне барлыќ туындайтын проблемаларды уаќытылы шешуді тапсырды. Екі жаќты ќарым-ќатынастарда бар ізгілік пен µзара т‰сіністіктіњ ахуалын Ќытай басшысыныњ тµмендегідей мєлімдемесінен байќауѓа болады: "Халыќаралыќ жаѓдай ќандай љзгеріске т‰ссе де Ќытай барлыќ уаќытта Ќазаќстанныњ сенімді досы жєне ізгі кµршісі болады".¹¹

Келіссµздер барысында шекаралыќ мєселелерді реттеудегі екі елдіњ арасындаѓы жетістік Ќазаќстан мен Ќытайдыњ ±заќ мерзімді ынтымаќтастыѓы ‰шін ѓана емес, сонымен бірге к‰рделі мемлекет аралыќ проблемаларды жемісті т‰рде шешудіњ ‰лгісі болып табылатындыѓы атап µтілді. Н.Назарбаев пен Цзян Цзэминь трансшекаралыќ µзендерді бірлесіп пайдалану мєселелері бойынша ымыраѓа ќол жеткізуде байќалѓан оњ сипаттаѓы тенденцияларды атап кµрсетті, сондай-аќ ж‰к тасымалдау, автомобиль ќатынастары саласындаѓы, м±най саласындаѓы ынтымаќтастыќты одан єрі кењейтуді жаќтап пікір білдірді.

2001 жылѓы 12-13 ќырк‰йекте болѓан ЌХР Мемкењесініњ Премьері Чжу Жунцзидіњ Ќазаќстанѓа ресми сапары сауда-экономикалыќ байланыстарды одан єрі дамыту ‰шін ќолда бар м‰мкіндіктерді пайдалану жєне ќазіргі бар проблемаларды шешу кµзќарасынан туындады.¹² Келіссµздер кезінде тараптар екі жаќты катынастардыњ ќазіргі жай-к‰йіне кешенді т‰рде талдау ж‰ргізді, тауар айналымыныњ ќ±рылымын жетілдіруге жєне оныњ кµлемін ±лѓайтуѓа, µзекті проблемалар бойынша келіссµздер тетігін дамытуѓа баѓытталѓан б±дан былайѓы іс-ќимылды белгіледі. Ќазаќстан мен Ќытай ‰кіметтерініњ басшылары бірќатар келісімдерге ќол ќойды, оныњ ішінде Трансшекаралыќ µзендердіњ су ресурстарын бірлесіп ±тымды пайдалану жµніндегі комиссияны ќ±ру туралы, сондай-аќ ауыл шаруашылыѓы саласындаѓы ынтымаќтастыќ (ауылшар дєнді даќылдарыныњ карантині) туралы келісімдер бар. Премьер-министрлер ќол ќойѓан бірлескен мєлімдемеде 1993, 1995, 1996, 1997 жылдары ќол ќойылѓан, Ынтымаќтастыќ жєне єріптестік туралы декларациялардыњ ережелеріне сєйкес, тењ ќ±ќылыќ негіздегі тату кµршілік пен µзара тиімділік рухында тараптардыњ µзара іс-ќимыл жасауѓа ±мтылысы ќуатталды.

Сондыќтан ќазаќстандыќ дипломатияны ынтымаќтастыќты ±лѓайтудыњ ќосымша м‰мкіндіктерін іздестіру сияќты ‰лкен ж±мыс к‰тіп отыр.

Ќазаќстан-Ќытай ќатынастарына тєн сенім білдіру мен єріптестікті екі жаќты к‰ш-жігер ж±мсаудыњ мањызды нєтижесі десе болады. Аспан астындаѓы алып елге дєст‰рлі т‰рде к‰дікпен ќарау психологиясы ењсерілді, б±л жерде Ќытайѓа осындай кµзќарастыњ тегінен тегін ќалыптаспаѓаны т‰сінікті болса керек. 1994 жылѓы сєуірде Н.Назарбаевпен кездесуі кезінде Ли Пэнніњ мойындауы бойынша б‰кіл єлемде ‰лкен айдаћар сияќты Ќытайѓа саќтыќпен ќарайды, оныњ кез келген ќозѓалысы ќорќыныш ±ялатады.¹³

Біраќ мемлекетаралыќ ќатынастардыњ єлемдік тєжірибесі кµрсетіп отырѓанындай µзара к‰мєн келтіру жєне сенімсіздік білдіру, айналып келгенде, халыќтардыњ ќауіпсіздігі мен игілігі ‰шін теріс салдары болатын тікетіреске бастайды. М±ндай саясат Ќытай сияќты алыпќа ќатысты тіпті ќауіпті болар еді.

Кµршілерді тањдамайды, оларды Табиѓаттыњ µзі аныќтайды. Ќазаќ жєне ќытай тілдерінде айнымастай ±ќсас мєтелдіњ болуы да кездейсоќ емес. Єлгі мєтелде: “Жаќын кµршіњ алыс аѓайыннан артыќ” деген уаѓыз айтылады. Сондыќтан шынайы тату кµршілік, тењ ќ±ќыќтыќ жєне µзара тиімділік, бір-бірініњ ішкі істеріне араласпау кµршілес мемлекеттерге ќатысты анаѓ±рлым оњтайлы саясат екені дау тудырмайды. Ќазаќстан Президенті Ќытайѓа ќатысты тап осындай саясатты ж‰ргізіп келеді.

Ќытай баѓыты отандыќ дипломатияда лайыќты орын алатыны ќуантады. Басќаша іс-ќимыл жасау Ќазаќстанныњ ±лттыќ м‰дделеріне ќысым жасаѓанмен бірдей, µйткені Ќытаймен т±раќты жєне достыќ ќарым-ќатынастар болмаса, біздіњ мемлекетіміздіњ сыртќы саясаты толыќќанды болуы екі талай.

Сонымен бірге кез келген екі жаќты ќарым-ќатынастардаѓы сияќты Ќазаќстан мен Ќытайдыњ ынтымаќтастыѓында елеулі мєселелер, тіпті ќиындыќтар туындады, олар алдаѓы уаќытта да туындауы м‰мкін. Б±л табиѓи нєрсе. М±ндай ќиындыќтарды шиеленістіруге болмайды. Керісінше, біздіњ мемлекетіміздіњ ±заќ мерзімді м‰дделеріне н±ќсан келтірместен тиісті проблемаларды шешу ‰шін табанды к‰ш-жігер ж±мсау ќажет.

Жоѓарыда айтып µткен екі ел арасындаѓы саяси ќарым-ќатынастардыњ нєтижелі болуына шекара мєселесі аз кедергі болѓан жоќ. ¤йткені жас тєуелсіз мемлекеттіњ мемлекеттігініњ негізін айќындайтын белгілерініњ бірі – мемлекеттік шекараны кµршілес мемлекеттермен бейбіт дипломатиялыќ жолмен шешу Ќазаќстан ‰шін мањызды шаралардыњ бірі болды. Ќазаќ-ќытай шекарасы мєселесінде Кењес Одаѓынан м±ра болып ќалѓан кейбір таласты жерлер мєселесін кµрші мемлекетпен достыќ ќарым-ќатынас орната отырып шешудіњ мемлекет ‰шін мањызы зор болды.

1964 жылдан бері Ќытай ‰кіметі XIX ѓасырдыњ аяѓы мен XX ѓасырдыњ басындаѓы белгіленген шекаралыќ сызыќты наќты емес деп есептеді, яѓни ол Кытай єлсіз, Рссей мыќты держава кезінде ж‰ргізілді, сондыќтан да ЌХР-діњ ќазіргі ‰кіметі оны ќайта ќарауѓа тырысќан болатын. Нєтижесінде алѓаннан кемін жалпы кµлемі 34000 шаршы шаќырым болатын 19 учаскеде б±рынѓы Кењес республикалары — Ќазаќстан, Ќырѓызстан, Тєжікстан жєне Ќытай арасында территориялыќ таластар туды.¹⁴

Кµлемі 2235 шаршы шаќырым болатын 11 учаске шекараныњ ќазаќ-ќытай бµлігіне, кµлемі 3728 шаршы шаќырым 5 учаске ќытай-кырѓыз бµлігіне жєне кµлемі 28430 шаршы шаќырым 3 учаске кытай-тєжік бµлігіне келді. Ќытайдыњ ќол астында 19 учаске оныњ ішінде шекаралыќ ќазаќ-ќытай бµлігінде кµлемі 200 шаршы шаќырым 1 учаске болды. Ќырѓызстан мен Тєжікстанныњ баќылауында кµлемі 230 шаршы шаќырым жµне 2800 шаршы шаќырым бір-бір учаске болды. Б±дап µзге 11 учаскеге екі жаќтыњ да адамдары кіре алатын, оныњ 8 учаскесі ќытай-ќазаќ шекарасында.¹⁵

1994 жылы сєуірде Ќытай премьерініњ Ќазаќстанѓа сапары кезінде Н.Назарбаев пен Ли Пэн ќазаќ-ќытай мемлекеттік шекарасы жµнінде келісімге ќол ќойды. Б±л ќ±жат к‰рделі мєселені шешудіњ ењ алѓашќы ќадамы болды. Шекаралыќ мєселелерді шешу Президент Н.Назарбаевтыњ 1993 жылы ќазанда К.ХР-ѓа жасалѓан бірінші ресми сапарыныњ негізінде єњгіме болѓан.¹⁶

Президент Н.Назарбаев 1994 жылдыњ µзінде-аќ шекараны зањдастыратын екі жаќты келісімге кол коюды, ал келісілмеген екі аймаќты кейінгі келіссµздерге ќалдыруды ±сынѓан болатын. Н.Назарбаев ќарулы к‰штерді ќысќарту мен шекара аймаѓында сенімділікті ныѓайту шаралары жµнінде келіссµздер ж‰ргізуге жаќсы баѓа берді: “Ќазаќстан Ќытайѓа ±лы держава ретінде ќарайды”, — деп атап кµрсетті президент.¹⁷ ¤з кезегінде: “Ќазаќстан мен Ќытай — Азияда елеулі орын алатын мемлекеттер”, - деп отырып, ЌХР тµраѓасы Цзянь Цземинь Ќазаќстанмен достыќ пен ынтымаќтастыќты ныѓайтуѓа барлыќ м‰мкіндіктерді жасайтынын мєлімдеді.¹⁸

Цзянь Шеминь Н.Назарбаевтыњ шекараны зањды бекіту туралы ±сынысын ќуаттады. “Ќытайдыњ, — Ќазаќстанѓа ешкандай территориялыќ талабы жоќ шекаралыќ мєселелер бізге тарихтан ќалѓан. Оларды келіссµздер арќылы шешуге болады”, — деп атап кµрсетті ЌХР басшысы.¹⁹

Ел басшыларыныњ б±л пікірлері Пекинде 1993 жылы 18 ќазанда ќол ќойылѓан “¤зара достыќ ќатынастар негіздері туралы” ЌР мен ЌХР-дыњ бірлескен декларациясыныњ 13-бабындаѓы: “Тараптар шекара мєселелері жµніндегі б±рыныраќ кењес-ќытай келіссµздерінде ќол жеткен уаѓдаластыќтарды маќ±лдайды жєне екі елдіњ арасындаѓы ќазіргі шекара туралы шарттар негізінде халыќаралыќ ќ±ќыќтыњ жалпы ж±рт таныѓан нормаларына сєйкес, тењ ќ±ќыќты кењесулер, µзара т‰сіністік жєне µзара ќабылдауѓа боларлыќтай, єділ жєне тиімді шешімін табатындай µзара тµзушіпік рухында шешілмеген мєселелерді талќылауды жалѓастыра береді” деген ќаѓидаѓа негізделген еді .²⁰

1994 жылѓы ќ±жат бойынша шекара сызыѓы т‰гелдей аныќталды, тек екі кішігірім учаске — Алматы облысыныњ Алакµл ауданындаѓы Сарышілде µзенініњ ањѓарында кµлемі 315 шаршы шаќырым учаске мен Шыѓыс Ќазаќстан облысыныњ Зайсан ауданындаѓы Шоѓан-Оба мен Баймырза сулары ауданындаѓы кµлемі 629 шаршы шаќырым учаске ќалѓанын Сыртќы істер министрі Ќ.Тоќаев мєлімдеген болатын.²¹

Енді осы шешілмеген мєселелер жµнінде ж±мыс ж‰ргізіле бастады. Осы арада ЌХР-дыњ Ќазаќстанѓа ќауіпсіздік кепілдемесін беруі екі ел арасындаѓы тату кµршілік жаѓдайды ныѓайта т‰сті. Елбасы Н.Назарбасвтыњ 1995 жылѓы 9 аќпанда осыѓан орай жіберген жауап хатында былай делінген: “ЌХР басшылыѓыныњ б±л ќадамы Ќытайдыњ ѓаламдыќ ќауіпсіздікті ќамтамасыз етудегі жоѓары жауапкершілігіне кує болып отыр, біздіњ мемлекеттеріміз бен халыќтарымыздыњ арасындаѓы достыќ пен µзара т‰сіністіктіњ айќын мысалы болып табылады”.²²

1995 жылы ќырк‰йекте Н.Назарбаевтыњ ЌХР-ѓа сапары кезінде ќол ќойылѓан ЌР мен ЌХР арасындаѓы µзара достыќ ќатынастарды одан єрі дамыту мен терењдету туралы бірлескен декларацияныњ І‡ бабында: “ЌР мен ЌХР арасындаѓы мемлскеттік шекара туралы 1994 жылы 26 сєуірде ќол ќойылѓан келісімді ќатањ саќтау, тез арада шекараны белгілеуге кірісу, ќалнан мєселелерді талќылауды жалѓастыру”, жµнінде айтылѓан.

1996 жылы 26 сєуірде Шанхайда Ќытай, Ресей, Ќазаќстан, Ќырѓызстан жєне Тєжікстан мемлекеттерініњ басшылары єскери сала бойынша шекара мањындаѓы сенімді ныѓайту туралы бес мемлекеттіњ тарихи келісімін ќабылдады. Келісім бойынша осы келісімге ќол ќойѓан мемлекеттерде шекара бойында ірі єскери жаттыѓулар µткізуге 100 шаќырым аймаќта артиллерия мен басќа да ±шырѓыш ќ±ралдарды ќолдануѓа тыйым салынды. Келісімде оныњ ‰шінші елдерге ќарсы баѓытталмаѓаны, єскери одаќтыњ жања т‰рі емес екендігі, бар болѓаны ќырѓи-ќабаќ соѓыстан кейін аймаќтаѓы бейбітшілік жаѓдайын саќтау маќсатындаѓы єлемдегі жања тєртіпті орнатудыњ моделі екені атап кµрсетілген. Кейіннен бекітілген келісім ЌХР мен ЌР арасындаѓы шекаралыќ мєселелерді шешуде позитивті рµл ойнады.

Шанхай келісімі жµнінде ЌР президенті Н.Назарбаев: “Єскери сала бойынша шекара мањындаѓы сенімді ныѓайту туралы бес мемлекетті басшылары ќол ќойѓан б‰гінгі келісім Азия-Тыныќ м±хит аймаѓындаѓы м±ндай єскери-саяси денгейдегі жєне географиялыќ масштабтаѓы т±њѓыш ќ±жат болып табылады. М±ндай мазм±ндаѓы акт Азия-Тыныќ м±хит аймаѓыидаѓы жєне т±тастай алѓанда б‰кіл планетадаѓы бейбітшілікті ныѓайту ісіне оњ єсер етеді”, — деп мєлімдеген болатын.²³

Шекара мєселелері 1996 жылы шілдеде Цзянь Цземиньніњ Алматыѓа сапары кезінде де назардан тыс ќалмады. Бірлескен декларацияныњ 3-бабында: “Тараптар Ќазакстан мен Ќытай арасындаѓы 1994 жылѓы 26 сєуірде ќол койылѓан мемлекеттік шекара туралы келісімді катањ саќтай отырып, барынша ќысќа мерзімдер ішінде жоѓарыда аталѓан келісімде кµзделген шекарадаѓы демаркациялыќ ж±мыстарѓа кіріседі жєне басќа да ќалѓан шекаралыќ мєселелер бойынша келіссµздерді жалѓастыруѓа єзірлігін білдіреді” — делінген.

ЌХР тµраѓасы Ќазаќстан парламентінде сµйлеген сµзінде б±л мєселеге таѓы да тоќталды. “Кытай мен Ќазаќстан жаѓы ќазірдіњ µзінде Ќытай мен Ќазаќстан арасындаѓы мемлекеттік шекараны белгілеу ж±мыстарын ж‰зеге асыруѓа єзірленіп жатќанын ерекше атап µту керек. Ќытай, Ресей, Ќазаќстан, Ќырѓызстан жєне Тєжікстан арасындаѓы шекара ауданында єскери саладаѓы сенімді ныѓайту туралы келісімге ќол ќойылуы арќылы, сондай-аќ, шекара аудандарындаѓы єскери к‰штерді ќыскарту жµніндегі келіссµздерде оњ ілгерілеу болѓанына ќарай біздіњ шекарамыз бейбітшілік пен тыныштыќ достыќ пен ынтымаќтастыќ шекарасы болды. Б±л біздіњ ортаќ тарихи жењісіміз”. - деп Шанхай келісімініњ мањыздылыѓын таѓы бір атап µтті.²⁴

Ќазаќ-ќытай шекарасы мєселесін шешу ЌХР Мемлекеттік Кењесініњ премьері Ли Пэнніњ 1997 жылы 24 ќырк‰йекте Ќазаќстанѓа екінші сапары кезінде жалѓасын тапты. Бірќатар ќ±жаттармен ќатар Ы.Назарбаев пен Ли Пэн Ќазаќстан-Ќытай мемлекеттік шекарасы туралы бірінші ќосымша келісімге ќол койды. Б±л - 1994 жылѓы келісімініњ жалѓасы болды. Шекара мєселелері жµнінде 10 раундты келіссµзден кейін 1997 жылдыњ ќырк‰йегінде барлыќ мєселелердіњ шешілмегенін екі жаќта мойындады. Мысалы: єлі екі учаске талас жаѓдайында болатын.

Істеліп жатќан шараларѓа ќосымша ретінде шекараны демаркациялауды жалѓастыру жµнінде шешім ќабылданды, яѓни 502 жања шекара белгісін орнату белгіленіп, оныњ 248-ін Ќазаќстан, 254-ін Ќытай ќоюѓа тиіс болды. Шекараны демаркациялау ќажеттігі ж‰з жыл б±рын белгіленген шекараныњ кейбір т±сы піспеушілік туѓызатындыѓынан, ал кей жерлерде ќателіктер кеткендіктен туындаѓан еді. Оныњ ‰стіне шекара аз зерттелген єрі ќиын территорияда ж‰ргізілген, ортаќ шекараныњ 60 пайыздан кµбі таулы жерлермен µтеді, кµптеген белгілер уаќыттыњ ±заќтыѓынан ќазіргі кезде жоѓалѓан, кейбір учаскелерде табиѓи µзгерістер болѓан. Оныњ ‰стіне азамат соѓысынан кейін кењес ‰кіметіне орны жоќ шекараны ќорѓауѓа тура келді, нєтижесінде кµптеген учаскелерде шекара µзгерген.

1998 жылы 4 шілдеде Ќазаќстан-Ќытай мемлекеттік шекарасы жµнінде ±заќќа созылѓан келіссµз пpoцеci аяќталды. ЌХР тµраѓасы Цзянь Цзэминьніњ Ќазаќстанѓа келген екі к‰ндік сапары кезінде екі ел басшылары шекараны т‰пкілікті белгілеген жєне ортаќ шекарадаѓы екі таласты учаске жµнінде мєселені шешкен тарихи келісімге ќол ќойды.²⁵

Ал енді таласты шекаралар кайдан пайда болѓанына тоќталып µтейік. Б±ѓан ЌР Сыртќы істер министрі Ќ.Тоќаевтыњ 1998 жылѓы 15 шілдедегі “Казахстанская правда” жєне 1999 жылѓы 15 наурыздаѓы “Новое поколение” газеттеріне берген с±хбаттары жауап береді.

1917-1922 жылдар аралыѓында тарихи жаѓдайлардыњ к‰шімен мемлекеттік шекара ќараусыз ќалды. Кµптеген шекара баѓандары жойылды, сондыќтан Кењес µкіметіне белгісі жоќ шекараны ќорѓауѓа алуѓа тура келді. Мысалы: Маќаншы мен Алакµл аудандарында жиырмадан астам шекара белгілері жоѓалса, Жаркент ауданында Ќорѓас µзенініњ бас жаѓы мен Алакµл ауданында (Сарышілде µзені мањында) шекара Ќытайѓа ќарай 10-15 шаќырымѓа дейін жылжыѓан. Таѓы бір мысал: Текеалѓан тµбесінен Ќорѓас µзенініњ саѓасына дейінгі учаскеде (Алматы облысы ¦йѓыр ауданы) 1911-1914 жылдары Ресей шекарашылары аѓаш баѓандарды тас баѓандарѓа ауыстырѓанда шекараны Ќытайѓа ќарай 2 шаќырымѓа жылжытќан.

“Таласты” деп танылѓан учаскелер 1987 жылы КСРО мен Ќытай арасындаѓы келіссµздер басталѓаннан кейін аныќталѓан болатын. Жалпы кµлемі 34000 шаршы шаќырым территория карталар алмастырѓанда сєйкес келмеді.²⁶

Ќазаќстан территориясына Кењес Одаѓынан м±рагерлікке ондай учаскелердіњ екеуі ќалды. Біріншісі — Алматы облысыныњ Алакµл ауданындаѓы Сарышілде µзені ауданындаѓы учаскеніњ жалпы кµлемі 315 шаршы шаќырым болатын биіктігі 1800-ден 3600 метрге дейінгі таулы мекен. Оњт‰стік-Шыѓыс бµлігінде шабындыќтар мен жеке орман шоѓырлары бар, т±рѓылыќты халќы жоќ жер. Шолаќ асуынан Сарышілде µзеніне дейінгі учаске бµлігін Ќазаќстан жаѓы шµп дайындау мен маусымдыќ мал ±стауѓа пайдаланып келген.

Б±л учаскедегі шекара 1864 жылѓы Шєуешек хаттамасыныњ 3-бабымен белгіленген: “Алтан-Тэбиш тауыныњ шыѓыс сілемдерінен шекараны батысќа ќарай жалпы атпен Алатау деп аталатын, Алтан-Тэбиш. Со-даба таѓы басќа таулардыњ ‰лкен ќыратымен шекара сызыѓын ж‰ргізу. Осы аймаќтыњ µзендері оњт‰стікке аѓатын барлыќ жерлер Ќытайѓа тиесілі”.²⁷

Келіссµз протоколында шекара оњт‰стікке аѓып жатќан Сарышілде µзенін кесіп µткені жайлы ештеме айтылмаѓан. Кењес карталарында шекара сызыѓы ењ негізгі: келіссµз ќ±жатымен салыстырѓанда Ќытай жаѓына 15 шаќырым жылжыѓан, яѓни, Жоњѓар Алатауыныњ ортањѓы басты су айырыѓынан емес, оњт‰стік сілемінен ж‰ргізіліп, Сарышілде µзенін кесіп µтеді. Б±ны 1982-1984 жылдары КХР-мен шекара сызыѓын тексеру жµніндегі кењес ‰кіметініњ комиссиясы мойындаѓан болатын.

Екінші учаске—Шыѓыс Ќазаќстан облысыныњ Зайсан ауданындаѓы Шоѓаноба жєне Баймырза асуларындаѓы кµлемі 629 шаршы шаќырым учаске. Учаске жері 1800-2500 метр.биіктіктегі тау жотасы, Шоѓаноба жєне Керегетас µзендерініњ салаларымен тілімденген. Учаскеніњ негізгі бµлігі жайылымдардан т±рады, Шыѓыс бµлігінде орман шоѓырлары бар, территорияда екі шекара заставасы мен орманшылар мекені бар, т±рѓылыќты мекен жоќ.

Б±л учаскедегі шекара да 1864 жылѓы Шєуешек хаттамасыныњ 2-бабында былай айќындалѓан: “…шекараны Сауыр тауларына тіреп, одан єрі алдымен оњт‰стік батысќа ќарай, сосын Тарбаѓатай жотасымен ж‰ргізу...”.²⁸

Шекара сызыѓыныњ µтуіне дау туѓызып отырѓан жайт: Сауыр жотасы шекара сызыѓы б±рылѓаннан кейін Ќазаќстан территориясына ќарай созылып жатыр да, Тарбаѓатай ќыратына 34 шаршы шаќырым жетпейді. Екі ќыраттыњ ортасында Шоѓаноба µзені салаларымен ќалып ќояды. Шєуешек хаттамасы б±л жерде су айырыѓы бойынша шекараны наќты кµрсетпеген, ал Хабарасу хаттамасы (1870 ж.) бойынша орысша жєне манчжурша текстерде айырма бар. Орыс тіліндегі текст,бойынша Шоѓаноба µзенініњ су айырыѓы бойынша Шоѓаноба Керегетас, Баймырза асуларында ‰ш шекара белгісін ќою кµрсетілген, ал манчжур тіліндегі тексте батысќа ќарай шекараныњ жалпы баѓыты кµрсетіледі де, шекаралыќ белгілерді асуда емес, аттас шатќалдарда орнату жµнінде-айтылады. Кењес уаќытында шекара негізсіз т‰зетіліп, су айырыѓынан ќытай жаѓына 1 шаќырым кіріп кеткен. Оњт‰стік-батыс бµлігін 1979 жылдан бастап КСРО ‰кіметініњ р±ќсаты бойынша ќытай жаѓы малдыњ жазѓы жайлауы ретінде пайдаланып келген.

1998 жылы 4 шілдеде ќол ќойылѓан ќосымша келісім бойынша Сарышілде µзен ауданындаѓы учаскеде, µткен ѓасырдаѓы келісімге негізделген Ќытай жаѓыныњ дєлелдерініњ мыќтылыѓын есептей отырып, Ќазаќстаннын ‰лесіне Сарышілде µзенініњ шыѓыс бастауынан Черемхова µзеніне ќ±йылар жеріне дейінгі сол жаѓалауы, Черемхова µзенініњ б‰кіл ањѓары жєне осы ањѓарѓа Ќазаќстан жаѓына кіретін Шолаќ асуы ауданы, жалпы кµлемі 95 шаршы шаќырым территория тиді. Ќытай Сарышілде µзенініњ оњ жаѓалауы, сондай-аќ оныњ сол саласы Ќ±лаѓансай бастауыныњ ауданына ие болды.

Шоѓаноба мен Баймырза асулары ауданындаѓы учаскеде ќазаќ жаѓыныњ дєлелдерініњ артыќшылыѓына орай, Ќазаќстанѓа батысынан Сауыр жотасыныњ онт‰стік етегінен Шоѓамоба асуына дейінгі жер, Ж‰ректау жотасы жєне Шоѓаноба мен Керегетас озендерініњ салалары мен ањѓарлары, жалпы кµлемі 442 шаршыі шаќырым территория тиесілі болды. Оныњ ‰стіне Ќазаќстан жаѓында екі шекара заставасы, орманшылар мекені, барлыќ ормандар мен кµшпелі мал шарушылыѓы аудандарыныњ кµбі ќалды. Ќытайѓа Адырбай жєне Талдыайрыќ µзендерініњ жоѓарѓы аѓысындаѓы ањѓарлары, сондай-аќ Баймырза асуы ауданындаѓы Тарбаѓатай жотасыныњ оњт‰стік етегі жалпы кµлемі 187 шаршы шаќырым жер берілді.

Осылайша келісілмеген екі учаскеніњ 944 шаршы шаќырым жалпы кµлеміне Ќазаќстанѓа — 537 шаршы шаќырым (56,9%), Ќытайѓа — 407 шаршы шаќырым (43,1%) тиді.²⁹

2002 жылы 10 мамырда Ќытай Халыќ Республикасына сапары барысында Ќазаќстан Республикасыныњ мемлекеттік хатшысы — Сыртќы істер министрі Ќ.Тоќаев ЌХР Мемлекеттік кењес премьері орынбасары Цянь Циченмен жєне сыртќы icтер министрі Тан Цзя Сюанмен кездескен болатын. Екі мемлекетгік сыртќы саяси ведомстволарыныњ басшылары ЌР мен ЌХР арасындаѓы мемлекеттік шекара сызыѓын демаркациялау жµніндегі хаттамаѓа ќол ќойды. Б±л ќ±жат екі ел арасындаѓы кµптен шешімін таппай келе жатќан шекара мєселесін шешу ‰рдісіне н‰кте ќойды. Хаттама мен оѓан ќосымша ќ±жаттарѓа сєйкес, Ќазаќстан-Ќытай шекарасыныњ жалпы ±зындыѓы 1782 шаќырым, оныњ 1215 шаќырымы ќ±рлыќтаѓы шекараѓа, ал 566 шаќырымы µзен-кµлдердегі шекарамен µтеді. Шекара сызыѓы 599 шекара белгілерімен белгіленген.

Шекараны аныќтау нєтижесінде, екі жаќ б‰кіл ±зындыѓында зањды бекітілген шекараѓа ие болды. Б±л, єрине, шекарада ќалыпты жаѓдайдыњ т±раќтауына, сенімніњ беки т‰суіне, сондай-аќ XXI ѓасырѓа баѓытталѓан Ќытаймен тату кµршілік ќарым-ќатынастыњ дамуына себін тигізері аныќ.

Азиялыќ мемлекеттердіњ ќауіпсіздік саласындаѓы жемісті ынтымаќтастыѓыныњ анаѓ±рлым кµрнекті мысалы “Шанхай бестігініњ” ќызметі болды (2001 жылѓы маусымнан бастап -Шанхай ынтымаќтастыќ ±йымы).³⁰ Ќытайдыњ, Ќазаќстанныњ, Ресейдіњ жєне Орталыќ Азияныњ басќа да мемлекеттерініњ µзара іс-ќимылы сенім білдіруді ныѓайтуѓа жєне єскери текетірес дењгейін тµмендетуге ќатысты проблемаларды шеше білудіњ ‰лкен дєлелі бола алады. Шанхай ынтымаќтастыќ ±йымыныњ ќызметіне негіз болѓан Шанхай мен Мєскеуде ќол ќойылѓан келісімдердіњ єлемдік дипломатияда б±рын соњды ‰лгісі болѓан жоќ. Демек олардыњ аймаќтаѓы т±раќтылыќтыњ кепілі ретінде ќызмет ететіндей практикалыќ ќ±ндылыѓы бар.

Шанхай келісімініњ шењберінде шекаралыќ проблемаларды реттеу жєне бастапќы сенім білдіру шаралары жµніндегі ж±мыстыњ басталуы 1990 жылдыњ сєуір айына тура келеді, сол кезде Кењес-Ќытай шекарасы ауданында ќарулы к‰штерді µзара ќысќартудыњ басшылыќќа алынатын принциптері мен єскери салада сенім білдіруді ныѓайту туралы КСРО ‡кіметі мен ЌХР ‡кіметі арасындаѓы келісімге ќол ќойылды. Сол уаќытта б±л Сенім білдіру мен ќарулы к‰штерді ќысќарту туралы бірыњѓай келісім болады деп кµзделді. Барабар н±сќа ретінде Еуропадаѓы єдеттегі ќарулы к‰штер туралы шарт пайдаланылды, егер еуропалыќ келісім оѓан ќатысушы мемлекеттердіњ б‰кіл аумаѓында ќолданылса, біз сµз етіп отырѓан келісім шекаралыќ аймаќта ѓана ќолданылды.

Парасатты т‰рде т±жырымдалѓан м‰дделердіњ негізінде осы саладаѓы ынтымаќтастыќтыњ тµмендегідей принциптері белгіленді:

• тату кµршіліктіњ жєне достыќтыњ ±заќ мерзімді ќарым-ќатынасын ныѓайту жєне дамыту;

• шекара ауданында ќауіпсіздік пен т±раќтылыќты ныѓайту;

• Азия-Тыныќ м±хит аймаѓында жєне б‰кіл єлемде бейбітшілікті ќолдау;

• біржаќты єскери ‰стемдікті болдырмау;

• шекара ауданында орналасќан ќарулы к‰штерді ќысќарту жєне шектеу, оларѓа бірыњѓай ќорѓаныс сипатын беру.

КСРО ыдыраѓаннан кейін осы ерекше мањызды келіссµздерді жалѓастыру ‰шін Бірлескен тарап делегациясы ќ±рылды, оныњ ќ±рамына Ќазаќстан Республикасы, Ќырѓыз Республикасы, Ресей Федерациясы жєне Тєжікстан Республикасы енді. Одан кейінгі келіссµздерде єскери саладаѓы сенім білдіруді ныѓайтатын саяси шешімдер ќабылданды.

Алайда шешім ќабылдау барлыќ уаќытта оњайѓа т‰скен жоќ. Б±л ењ алдымен келіссµздердіњ басты таќырыбына - ќысќарту процесі аяќталѓаннан кейін ќалатын жеке ќ±рамныњ, ќару-жараќтыњ жєне єскери техниканыњ шекті дењгейін айќындауѓа ќатысты болды. Пікірлердегі белгілі бір алшаќтыќ ж±мыс ырѓаѓын елеулі т‰рде бєсењдетті. 100 километрлік аймаќта саны аз єскері мен єскери техникасы бар Ќытай тарапы біржаќты ќысќартуды талап етті. Жєне де ТМД елдері єскерініњ ‰лкен бµлігі тап осы шекаралыќ аймаќта тарихи жєне географиялыќ т±рѓыдан ќалыптасып кеткен орналасуы ескерілмеді. Осы мєселені шешудіњ ќытайлыќ н±сќасы Ќытайдыњ шектес єскери округтеріндегі єскерлердіњ негізгі бµлігін Келісім ќолданысынан тыс саќтап ќалуды кµздеді.

Келіссµздерді т±йыќќа тіремес ‰шін Бірлескен тарап делегациясы шекара ауданындаѓы єскери саладаѓы сенім білдіру шараларына ќатысты мєселелерді жеке ќ±жатќа кµшіруді ±сынды. Тынымсыз дипломатиялыќ ж±мыстыњ нєтижесінде тиісті келісімге бес мемлекеттіњ басшысы 1996 жылѓы 26 сєуірде Шанхайда ќол ќойды.³¹

Одан єрі келіссµздер ќысќарту, шектеу, баќылау мен тексерудіњ деректерімен алмасу мєселелеріне ќатысты ж‰ргізілді. Ќытай Бірлескен тараптыњ шекті дењгейлерге ќатысты ±сыныстарымен келісті. 1997 жылы 24 сєуірде Мєскеуде ќол ќойылѓан Ќарулы к‰штерді ќысќарту туралы келісім бірт±тас ќ±жат болып табылады, оныњ мынадай ќосымшалары бар:

• Келісімді ќолданудыњ географиялыќ шектері туралы хаттама, оѓан географиялыќ шектерді белгілейтін сызыќтар т‰сірілген жєне осы сызыќтардыњ µтуініњ мєтіндік сипаттамасы бар карталар ќоса тіркеледі;

• Келісім шењберінде деректер алмасудыњ санаттары мен ‰лгілерін белгілейтін аќпарат алмасу туралы хаттама;

• Баќылау жасау объектілерінде, ќысќарту орындарында жєне Тараптардыњ инспекторлары кµрсеткен аудандарда верификациялыќ іс-шараларды ж‰ргізуді ±йымдастыру жєне оныњ тєртібін егжей-тегжейлі ќарайтын баќылау мен тексеру жасау туралы хаттама;

• Келісім ќамтитын ќару-жараќ пен єскери техниканы ќысќартуды ж‰ргізудіњ наќты т‰рлері мен єдістерін белгілейтін ќысќарту тєртібі туралы хаттама.³²

Шекара ауданында сенім білдіру шараларын ныѓайту жєне ќарулы к‰штерді ќысќарту туралы келіссµздер процесі Ќазаќстан-Ќытай мемлекеттік шекарасын делимитациялау процесімен, сондай-аќ даулы учаскілерге ќатысты проблемаларды шешумен тыѓыз байланысты болды. Осындай жолмен кµп жаќты келісімді жасасу екі жаќты Ќазаќстан-Ќытай шекаралыќ проблемаларын реттеуге жєрдемдесті. Шанхай мен Мєскеуде ќол ќойылѓан, аталѓан келісімдердіњ пайдасы мен мањызы осыдан кµрінеді.

Шекара ауданындаѓы сенім білдіру шаралары жєне ќарулы к‰штерді ќысќарту туралы уаѓдаластыќтар єлемдік практикада тењдесі жоќ ‰лгі болып табылады. Б±л уаѓдаластыќтарды єлемдік ќоѓамдастыќ оњ баѓалады. Тµтенше мањызды жаѓдай мынадан кµрінеді, халыќаралыќ ќ±ќыќтыќ т±рѓыдан алѓанда бєсењдік процесіне Ќытай тартылды.

Т‰пкі нєтижесінде аталѓан келісімдер шекаралас елдерге Еуразияныњ ±лан-байтаќ аумаѓындаѓы ќауіпсіздікке ќатысты мєселелердіњ анаѓ±рлым кењ ауќымы бойынша келіссµздерге кірісуге м‰мкіндік берді.

1998 жылѓы 3 шілдеде Алматыда Шанхай жєне Мєскеу келісімдеріне ќатысушы бес мемлекет басшыларыныњ кездесуі µтті. Міне, тап осы кездесуден кейін “Шанхай бестігі” деп аталатын ±йым µмірге келді.³³ Оѓан ќатысушылар осы ќ±жаттардыњ екі жаќты жєне кµп жаќты ынтымаќтастыќты, аймаќтаѓы ќауіпсіздікті ныѓайтуѓа оњ ыќпалын тигізгенін атап µтті. Делегациялар басшылары бес мемлµкеттіњ µзара іс-ќимылы єскери-саяси жєне шекара мєселелерімен шектелмеуі тиіс деген пікір білдірді. ¤йткені ќауіпсіздік пен ынтымаќтастыќтыњ проблемалары бойынша т±раќты механизмді ќалыптастыру ќажеттігі пісіп-жетілді.

Сыртќы істер министрлері ќол ќойѓан Алматы кездесуіне ќатысушылардыњ бірлескен мєлімдемесінде “ќырѓи-ќабаќ соѓыс” аяќталѓаннан кейін туындаѓан ќауіпсіздіктіњ ныѓайып келе жатќан жања т±жырымдамасы туралы айтылды. Сыртќы саяси ведомстволар басшылары бес мемлекеттіњ арасындаѓы µзара іс-ќимылдыњ ашыќ сипаты бар екендігін жєне басќа елдерге ќарсы баѓытталмаѓандыѓын атап кµрсету ќажет деп тапты.

Тараптар аймаќтаѓы наќты болмыстарды негізге ала отырып, ќауіпсіздік мєселесі бойынша екі жаќты жєне кµп жаќты консультацияларды белсенді т‰рде ж‰ргізуге уаѓдаласты. Кездесуге ќатысушы бес мемлекет XXI ѓасырда жалпыѓа бірдей бейбітшілік пен г‰лдену ‰шін жања єділетті жєне ±тымды халыќаралыќ саяси сондай-аќ экономикалыќ тєртіп ќ±ру ќажет деп мєлімдеді. Олар тату кµршілік, достыќ жєне ынтымаќтастыќ ќатынастарын б‰кіл Еуразиялыќ кењістікте т±раќтылыќтыњ, ќауіпсіздіктіњ жєне дамудыњ т±раќты ж±мыс істейтін факторына айналдыруѓа бекем бел буѓандарын білдірді.

1999 жылѓы тамызда болѓан “Шанхай бестігініњ” Бішкек мєжілісі мањызды саяси оќиѓа болды. Оныњ ќатысушылары сенім білдіру тетіктерін єзірледі, олар мыналарды кµздейді: єскери ќызметтіњ транспаренттілігі жєне оны шекара алабында азайту; шекаралыќ мєселелерді реттеу жєне єскери ќызмет туралы т±раќты аќпарат алмасу. Бес мемлекеттіњ басшылары кµп тараптылыќ осы заманѓы дамудыњ ортаќ ‰рдісі болып табылады жєне халыќаралыќ жаѓдайдыњ ±заќ мерзімді т±раќтылыѓына жєрдемдеседі деген пікір білдірді.³⁴

1999 жылы Ќарулы к‰штерді ќысќарту туралы келісімніњ к‰шіне енуіне байланысты оѓан ќатысушылар 100 километрлік географиялыќ аймаќтардаѓы жеке ќ±рам, ќару-жараќ жєне єскери техника туралы ресми аќпарат алмасуды ж‰зеге асырды. М±ндай акцияныњ азиялыќ дипломатиялыќ практикада ±ќсас н±сќасы жоќ. Сондыќтан аймаќтаѓы ќарусыздану процесі практикалыќ нєтижелерге айналды деп кєміл сеніммен айтуѓа болады. Ќазаќстан ‰шін б±л єсіресе мањызды, µйткені єњгіме шекара арасындаѓы ќытайлыќ тарап іс-ќимылыныњ толыќ ашыќ ж‰ргізілетіндігі туралы болып отыр.

Аталѓан келісімдерді орындау маќсатында 2000 жылы инспекциялар µткізілді, олар, сµз жоќ, “Шанхай бестігіне” ќатысушы мемлекеттердіњ ќарулы к‰штерініњ арасында ашыќ ой-ниеттіњ ныѓаюына жєне µзара сенім білдірудіњ µсуіне ыќпал етті.

Соњѓы уаќытта “Шанхай бестігі” шењберіндегі ынтымаќтастыќта жања элементтер кµзге т‰суде. Аймаќтаѓы к‰рделеніп келе жатќан жаѓдай, терроризм мен экстремизмніњ таралуы, есірткімен жєне атыс ќаруымен сауда-саттыќтыњ кењеюі азиялыќ мемлекеттер арасындаѓы µзара ќарым-ќатынастарды кешенді т‰рде ќайта ќарауды талап етті.

2000 жылѓы сєуірде Астанада µткен Ќорѓаныс министрлерініњ кездесуі жєне 2000 жылы Душанбеде µткен “бестіктіњ” саммиті жања ќауіп-ќатерге ќарсы іс-ќимыл жасау жµнінде тиісті елдердіњ батыл шараларѓа бару дайындыѓын паш еткен мањызды оќиѓалар болды. Саммит ќорытындылары бойынша ќабылданѓан Душанбе декларациясында “бестікке” ќатысушылар µз аумаѓын барлыќ ќатысушы мемлекеттердіњ егемендігіне, ќауіпсіздігіне жєне ќоѓамдыќ тєртібіне н±ќсан келтіретін ќызмет ‰шін пайдалануѓа жол бермейтіндігін ќадап айтты.³⁵

2001 жылѓы 15 маусымда Шанхайда Ќазаќстан, Ќытай, Ќырѓызстан, Ресей жєне Тєжікстан Президенттерініњ ќатысуымен “Шанхай бестігі” мемлекеттер басшыларыныњ кезекті кездесуі µтті.

ШЫ¦-ѓа м‰ше алты мемлекеттіњ басшылары Санкт-Петербургте Ђйымныњ ќызметін жандандыруѓа жєне µзара іс-ќимылдыњ аясын кењейтуге ќатысты мєселелерді тар шењберде талќылауѓа м‰мкіндік алды. Осы заманѓы халыќаралыќ жаѓдаяттыњ µзекті проблемалары тµњірегінде тыњѓылыќты пікір алмасылды. Ќауіпсіздікті ќамтамасыз етудіњ мєселелерімен ќатар, экономикалыќ ынтымаќтастыќтыњ, транзиттік-кµліктік єлеуетті тиімді т‰рде іске ќосудыњ перспективаларына мђќият кµњіл бµлу форумныњ ерекше сипатына айналды, б±л жерде ШЫ¦ мемлекеттерініњ кµпшілігініњ ашыќ тењізге шыѓатын жолы жоќ екендігі ескерілді. Осындай жоспарларды наќтылау ‰шін Н.Назарбаев сауда-экономикалыќ ынтымаќтастыќтыњ тиісті баѓдарламасын єзірлеуді ±сынды.

Саммиттіњ ќорытындысы бойынша Ќазаќстанныњ, Ќырѓызстанныњ, Ќытайдыњ, Ресейдіњ, Тєжікстанныњ жєне ¤збекстанныњ Президенттері негізге алынатын ‰ш ќ±жатќа ќол ќойды, олар - Шанхай ынтымаќтастыќ ±йымыныњ хартиясы, Аймаќтыќ террорѓа ќарсы ќ±рылым туралы келісім жєне ШЫ¦-ѓа ќатысушы мемлекеттер басшыларыныњ декларациясы. Алѓашќы ќ±жат айрыќша назар аударуды талап етеді, µйткені ол ¦йымныњ µзінше бір Жарѓысы болып табылады. Осы ќ±жатты ќабылдамас б±рын сарапшылыќ дењгейде тынымсыз ж±мыс ж‰ргізілді, соныњ нєтижесінде ¦йым оныњ µзіне тєн барлыќ рєміздерімен бірге толыќќанды халыќаралыќ форумныњ мєртебесін алды. Президент Н.Назарбаев атап кµрсеткеніндей, ынтымаќтастыќ ‰шін ашыќ ±йым ретінде Хартияда ШЫ¦-ѓа ќатысудыњ т‰рлі басќышыныњ кµзделуі мањызды болып табылады. Б±л ¦йымныњ єлеуетін еселеу ‰шін жєне диалогты дамыту ‰шін кењ м‰мкіндіктер ашады.

Батыл т‰рде ілгерілеудіњ дєлелі ретінде аймаќтыќ террорѓа ќарсы ќ±рылымды ќ±ру туралы шешімді ќарауѓа болады. М±ны осындай ќ±былыстарды басынан кешкен елдердіњ -Ќырѓызстан мен Тєжікстанныњ басшылары єсіресе атап кµрсетті.

Т±тас алѓанда, жоѓары дењгейдегі Санкт-Петербург кездесуінен кейін ШЫ¦ оѓан ќатысушы елдердіњ мєселелердіњ кењ ауќымы бойынша ынтымаќтастыѓын ќамтамасыз етуге баѓытталѓан толыќќанды халыќаралыќ ±йым ретінде µмірге келді деп ныќ сеніммен айтуѓа болады. Форумныњ ќорытындылары д‰ниеж‰зілік ќоѓамдастыќтыњ басќа да м‰шелері тарапынан ‰лкен ќызыѓушылыќ туѓызды, ¦йым Азия ќ±рлыѓындаѓы ќазіргі заманѓы халыќаралыќ ќатынастарда елеулі фактор ретінде танылды. Осы айтылѓандар ынтымаќтастыќ пен ќауіпсіздіктіњ мањызды міндеттерін шешуде ШЫ¦ мемлекеттері ж±мсап жатќан к‰ш-жігердіњ кµкейкестілігін таѓы да ќуаттай т‰седі.