Балалар іс-әрекетіндегі қабылдау мүшелерін дамыту

Бала “өзінің қолдарымен” заттарды тануға үйренеді. Мысалыға, оларға сырты тегіс емес немесе бұдыр-бұдыр нәрселермен қапталған заттарды тану жатады.

Балалар үш түрлі ереже арқылы қолмен қандай заттарды сезінгенін түсіну қажет:

• 
  Тақтайшаның үстін сипап отырып, балалар мұғалімге сол затты атау керек;
  
• 
  Мұғалімнің басшылығымен тақтайшалардың үстіндегі әр түрлі бейнелерді тауып көрсету;
  
• 
  Оқытушының негізгі сұрағы бойынша балалар тақтайшалардың үстін анықтау керек.
  

• 
  Әр түрлі түстерді ажыратуға үйрету үшін түрлі түсті жіптер оралған катушка пайдаланылған. Ең алдымен балаларға қарама-қарсы түстерді таңдатады. Сонымен бірге осы жіптерді жақсылап қарайды, ұстап түстерін ажыратады. Кейін балаларды бірдей түсті жіптермен таныстырады. Мысалы, екі катушка қызыл жіппен, тағы екеуін көк және бір сары түсті бар катушкалар таңдалады. Ең алдымен балаларға түсті атап көрсетеді, кейіннен түстері бірдей катушкаларды көрсетеді. Бекітуден кейін осы бес катушкаларды араластырады да оқытушының сұрауымен атап отырады. Қызықты құбылыс, түстерді тануды оқытудан кейін оларды жекелей жұмыс істеуі үшін жалғыз қалдырады.
  

• 
  Балалардың жылу мен суықты түйсіну үшін олардың саусақтарын ыдыстағы әр түрлі температурадағы суға салады.
  
• 
  Ауырлылықты түйсіну үшін бірдей өлшемді, бірақ әр түрлі тақтайшаларды пайдаланған. Ұлдар мен қыздар тақтайшаларды қолына алып тұрып, ауырлылықты сезінумен қатар қандай ағаштан жасалғанын атауы қажет.
  

Осы ойын арқылы М.Монтессоридің бақылауы бойынша оқытушы мен оқушы арасындағы қарым-қатынас арта түседі.

Монтессори мектебінде оқу мен жазу жазуды үйретуге аса көп көңіл бөлген. Оның ойынша, баланы ерте жастан оқып және жазу жазуды үйретудің қажеті жоқ. Ең қолайлы уақыт 6 жас деп есептеген. Бірақ кей жағдайда Монтессори, бұл ережені бұзып, балаға 4 жастан әріп танытып, 5 жастан оқытуды үйреткен.

Монтессори балалардың сыртынан бақылап, жазудағы ең қиын элемент ол таяқша салу деп есептеген. Сондықтан бұны, бала өзі дайын болмағанша үйретудің қажжеті жоқ деп есептеген.

Дайындық кезеңі. Бұл кезеңде балаларға әріп үйретіледі. Бұл үшін тегіс қолданылады, үстіне тегіс емес әріптің графикалық түріне келтірілген қағаз қойылады. Қағаз бетін сипап, бала әріптің графикалық түрін елестетеді. Егер бала қай әріп екекнін айта алмаса, онда бала саусақтарымен сипап әріптерді таниды.

Әріптерді үйретудің үш тәсілін қолдануға болады:

• 
  Әріптерді таныстыру, мұғалімнің көмегімен бала әріптерді саусақтарымен сипап жүргізеді.
  
• 
  Мұғалім балаға әріп бейнеленген әріп көрсетіледі. Егер бала қателессе, онда баламен жұмыс тоқтатылады. Себебі, бала қабылдауға әлі дайын емес.
  
• 
  Мұғалім алфавит ішінен әріп таңдайды, ал бала оны тануы қажет.
  

Қорыта айтқанда, өз беттілік пен тәуелсіздік балаға еркіндік береді.

Монтессоридің балабақшасында ойыншықтар ең басты емес. Олардың орнын кубиктер, пластинкалар, моншақтар, жіптер сияқты әр түрлі нәрселер ауыстырады. Бұндағы ең басты міндет – қол моторикасын, тактильді есте сақтау іскерліктерін оқыту. Мектепке дейінгі балалардың негізгі іс-әрекеті ойын емес, “еркін жұмыс”, заттармен өзбетімен жұмыс істеу болып табылады. Педагог әлсіз енді ғана өмір жолына тұрып келе жатқан балаларға өз беттілікке, өзіндік жауапкершілікке тәрбиелеуі тиіс. Соған сәйкес, бала өзін-өзі дамытады.

Мектепке дейінгі жастағы балаларға арналған тренингтер

Үрейді жеңуге байланысты тренингтер

   Мақсаты: үрей сезімімен танысып, үрей кейіпінің мимика және пантомимика арқылы бейнелеу және үрейді жеңу.

     №1. "Сәлем, қоян!".

Жүргізуші қоянның түрін келтіреді. Балалар кейіпкерді таниды, ал жүргізуші, қоянның қалай секіретінін, қалай сәбізді жейтінін, қалай қорқатынын (құйрықтары мен алдыңғы аяқтарын дірілдетіп) балаларға келтіруін сұрайды.

 №2. "Қорқақ қоян".

№4. "Мейірімді мысық, ызалы мысық".

Жүргізуші ертегіні баяндайды: " Ерте, ерте, ертеде – үрей өмір сүріпті. Барлығы одан қорқып, ешкім онымен ойнағысы келмепті. Іші пысып, жалғыз қалған үрей , достарды іздеуге аттанады. Бірақ, ешкімді кездестірмейді. Өйткені, барлығы одан қорқатын. Ал енді үрейді салып көрейік. Ол қандай? Балалар үрейдің суретін салып, бір-біріне көрсетеді.

1		Түрпіленген_қосарлы_бейнелер»'>«Түрпіленген қосарлы бейнелер»	Ойын қораптан және 10 түрпіленген бейнелері бар карточкадан тұрады.Олар қосарланған бірдей түстен, әр түрлі құрылымнан, бірақ қалпы ұқсас болып келеді. Карточкалардың өлшемі 12смx12см	2 жастан – 5 жасқа дейін	Мақсаты: қолымен ұстап көрсетілген суретті, түсін атап, оның екінші жұп суретін табу. Ойынның қызметі әр түрлі.
2		Түрпіленген алфавит	Ойын 33 түрпіленген әріптен тұратын, ағаштан жасалған карточкаларды құрайды. Әріптер ашық көк түсті және қызыл түстермен боялған. Ашық көк түсті әріптер дауыссыз дыбыстарды, ал қызыл түсті әріптер дауысты дыбыстарды білдіреді.Ағаш карточкалардың өлшемі 9смx9см.	3 жастан – 7 жасқа дейін	Нақты мақсаты: ·        Әріптерді атап қызығушылығын дамыту. ·         Оқытуға үйрету. ·         Сөйлеуді дамыту. Жанама мақсаты: ·         ұсақ моториканы дамыту.
3		Бүлдіршін – кітап	Ойын үш нұсқалы ағаштан жасалған кітапшалардан тұрады: «ойыншықтар», «жеміс пен көкөністер», «аңдар». Ағаш тақташалары баумен бекітілген. Көлемі 12смx12см.	1,5 жастан – 3 жасқа дейін	Мақсаты: кітапта салынған бейнелерді қарап, оларды бір сөзбен айту. Бейнелер бойынша шағын әңгіме құрау.
4		Математикалық қорапша	Көлемі 15смx15смx10см, ағаш қорапшадан тұрады. Қорапша екі бөлімге бөлінген(қызыл және көк) және 10 ағаш шариктерден, жылжытып ашатын қақпағынан тұрады. Қақпағы тез ашылу үшін тұтқасы да бар.	4 жастан – 7 жасқа дейін	Мақсаты: онға дейінгі сандарды үйрету. Яғни, шариктерді қорапшаның қақпағына қойып лезде тартып ашып қалу керек. Шариктер екі нұсқаға бөлініп шашылады(мысалы: 2және8),соны санап бірнеше рет қайталау керек.
5		«Неден құралған?»	Түрлі бояумен боялған ағаш тақтайшалар ойыны. Олар көк түсті және төртке бөлінген. Тақтайшада сурет бақаның кішкенесінен ересегіне дейін бейнеленген. Соларды құрастыру қажет.	3 жастан – 7 жасқа дейін	Мақсаты: логикалық ойлауын дамыту, сарғыш түстермен танысу, көру жеделдігін дамыту

1. 
   М.Монтессори идеясы бойынша психикалық дамуында ауытқушылығы бар балалардың даму жүйесінің негізі неде?
   
2. 
   Монтессоридің әдістемесін қазіргі кездегі балалардың қабылдауы мен сезгіштігін дамытуға қолдануға бола ма?
   
3. 
   Монтессори балалардың еркіндік пен тәуелсіз болуды дамытуға қандай тәсілдер қолданылады?
   
4. 
   М.Монтессори бөлген жас ерекшеліктер неше кезеңнен тұрады?
   
5. 
   М.Монтессоридің еңбектері қалай аталады?
   
6. 
   Түйсікті дамытуда балалардың іс-әрекеті қалай сипатталады?
   

1. 
   Балалардың мектепке даярлығы
   
2. 
   Педагогикалық тәрбиеден босаңсыған балалар
   
3. 
   Бастауыш сынып оқушыларында қорқыныш пен үрейдің көрініс беруі
   
4. 
   Оқушылардың педагогикалық тәрбиеден босаңсуының алдын алу
   
5. 
   Коррекциялық бағдарлама үлгісі
   
6. 
   Бастауыш сынып оқушыларына арналған ойындар
   

Бала мектепке келгенде физиологиялық және әлеуметтік жағынан жетілген, ақыл-ой және эмоционалдық-еріктік дамуы белгілі бір дәрежеге жеткен болуы керек. Оқу іс-әрекеті қоршаған орта туралы белгілі бір білімнің болуын, қарапайым түсініктердің қалыптасқандығын талап етеді. Балада ойлау операциялары болуы керек, қоршаған орта заттары мен құбылыстарын жалпылай және жекелей білуі керек, өз іс-әрекетін жоспарлап, өзін-өзі басқара білуі керек. Баланың оқуға деген жағымды қатынасы, мінез-құлқын өзі реттеуі және берілген тапсырманы шешуде ерік күшін көрсете білу қабілеті маңызды болып келеді. Сонымен қатар вербальды қарым-қатынас жасау іскерлігі, қол моторикаларының дамуы да маңызды болып келеді. Сондықтан «баланың мектепке даярлығы» деген түсінік – кешенді, кең ауқымды және бала өмірінің барлық сферасын қамтиды.

Баланың оқуға даярлығының мәнін, құрылымын және компоненттерін түсінуге байланысты оның негізгі критерилері мен параметрлері анықталады. Бірақ мектепке келген балалардың әрқайсысының қабілеттері мен даму деңгейлері әр түрлі, бұл дегеніміз мектепте оқуға дайын балалармен қатар мектепте оқуға әлі де дайын емес балалар да келеді. Олар өз іс-әрекеттерін жоспарлай және бақылай алмайды, оқу мотивациясы төмен, басқа адамды тыңдай алмайды және ұғым формасындағы логикалық операцияларды орындай алмайды. Көп жағдайларда мұндай мектепке дайын болмау педагогикалық босаңсуға әкеліп соғады да, мұғалімдерге олармен жұмыс істеу қиынға соғады.

Мектеп табалдырығын аттау – бала өміріндегі дағдарысты кезең. Оқушының басты ерекшелігі оның оқуы - міндетті және қоғамдық маңызы бар іс-әрекет. Оқушының өмірі қатаң, әрі барлық оқушылар үшін бірдей ережелер жүйесіне бағынышты. Оның негізгі құрылымы білімді игеру болып табылады. Жаңа қарым-қатынас типі, яғни оқушы мен оқытушы арасындағы қарым-қатынас жүйесі қалыптасады. Баланың сабақ барысында алған бағасы мұғалімнің оқушыға деген тұлғалық қатынасы емес, оның білімінің объективті өлшемі болып табылады. Сыныптағы балалардың қарым-қатынасы ойын барысында қалыптасатын қарым-қатынастан өзгеше болады. Мұғалімнің қойған бағасы мен оқудағы жетістіктерді негізгі өлшем ретінде қабылдайды. Сонымен қоса, міндетті іс-әрекетке бірлесіп қатысу жалпы жауапкершілікке негізделген қарым-қатынас типін туғызады. Бірінші сынып оқушыларының қол моторикасын дамыту үшін «көркем жазу» дәптері пайдаланылады. Бала әріптерді жазуды үйренбестен бұрын әр түрлі өрнек сызықтарды жазып үйренеді. Мысалы өрнек жазулар мынадай формада болуы мүмкін:

Балалардың мектепте алатын білімі ғылыми сипатта болады. Егер бұрындары бастауыш сыныптағы оқыту - ғылымдарды жүйелік меңгеруге дайындық сатысы ретінде болса, қазір бірінші сыныптан бастап ғылымды меңгерудің негізі болып саналады. Балалардың оқу жұмысын ұйымдастырудың негізгі формасы – сабақ. Сабақ барысында барлық оқушылар басқа іспен айналыспай, мұғалімнің айтқанын орындауы керек. Бұл талаптар тұлғаның жан-жақты дамуына, психикалық қасиеттеріне, білімдері мен іскерліктеріне қатысты. Оқулары жемісті болу үшін балаларда ең бастысы танымдық қызығушылық болуы керек.

Баланың мектепке психологиялық даярлығын тексеруде баланың ерік сапаларының даму деңгейіне басты назар аударылады. Алты-жеті жасар балалар өз мінез-құлықтарын басқара алып, мектеп пен мұғалім қойған талаптар жүйесін қабылдауы керек. Сонымен қатар баланың ақыл-ой даму деңгейін тексеру де маңызды болып келеді. Балада қоршаған дүние туралы белгілі бір білім қоры болуы тиіс: заттар мен олардың қасиеттер, тірі және өлі табиғат құбылыстары, адамдар және олардың еңбегі мен басқа да қоғамдық өмір туралы. Мектепке даярлықта баланың тұлғалық қасиеттері де ерекше орын алады, яғни баланың сынып ұжымына еніп, өз орнын табуы, бірлескен іс-әрекетке қосылуы.

Педагогикалық тәрбиеден босаңсыған балалар

Бастауыш сыныпта педагогикалық тәрбиеден босаңсуға мектептік факторлар өз әсерін тигізеді: талаптардың қатаңдығы, оқу тапсырмаларының көп берілуі, оқу нәтижесін төмен бағалау. Бұдан келіп дидактикалық босаңсу туындайды.

Педагогикалық тәрбиеден босаңсыған бала тұлғасына мынадай сипаттама беруге болады: қарым-қатынас, іс-әрекет және өзіндік сана субъектісі ретінде толық дамымау және қоршағандармен өзара әрекеттестікте адекватты емес белсенділік таныту. Бастауыш сыныптағы педагогикалық тәрбиеден босаңсыған балалардың өзіндік бағалауы әдетте адекватты емес болып келеді – тым жоғары, немесе тым төмен. Олар әлеуметтік бейімделуінің нашарлығымен, тым өкпешілдігімен, сенімсіздігімен, тұлға аралық қарым-қатынастағы әлсіз интуициямен ерекшеленеді және олардың мінез-құлқында жағымсыздық, қырсықтық, эгоцентризм жиі көрініс береді.

Педагогикалық тәрбиеден босаңсыған балалар сәтсіздіктерге тез жауап қайтарады, өздеріне сенімсіз, көңіл-күйлері тұрақсыз, жаңа жағдайларға бейімделулері күрделі. Ересектермен қарым-қатынас барысында мұндай балалар қорқытуға сезімтал, ұялшақ, жасқаншақ келеді.

Педагогикалық тәрбиеден босаңсыған балалар өз жағдайларын агрессивтілік арқылы түзетуге тырысады, өзіне назар аударту мақсатында қауіпті әрекеттер де жасауы мүмкін. Бастауыш сыныптағы педагогикалық тәрбиеден босаңсыған балалар қоршағандардың қарым-қатынасына сезімтал болады, өздеріне деген ересектердің қарым-қатынасын олар ең алдымен мұғалімнің бағалаушы әрекетімен («жаман оқушы», «үлгерімі төмен», «қабілетсіз», «нашар оқиды») байланыстырады. Әдетте балалар жаңа іс-әрекетін, яғни оқуларын ересектердің жағымды бағалауына («жарайсың», «ақылды») бағдарланады. Педагогикалық тәрбиеден босаңсыған балалар өздерін ақылсыз, нашар оқушы, қоршағандарға жағымсыз, сүйкімсіз сезінеді. Бұл сезімдер баландағы үрейді күшейтеді, оларды әлеуметтік жасқаншақ етеді және жетістікке деген ұмтылысын төмендетеді.

Мектептік үрей барлық бастауыш сынып оқушыларына тән болғанымен, ол әркімде әртүрлі көрініс беруі мүмкін.

Психологиялық-педагогикалық коррекция – бұл педагогикалық тәрбиеден босаңсыған бала тұлғасына оны қарым-қатынас, іс-әрекет және өзіндік сана субъектісі ретінде қалпына келтіру мақсатында жүргізілетін психологиялық-педагогикалық әсер ету тәсілдерінің жиынтығы. Бала мектеп табалдырығын аттаған кезден бастап мектепке бейімделуіне кешенді көмек көрсетілсе баланың педагогикалық тәрбиеден босаңсуының алдын алуға болады деген тұжырымдар да аз емес. Бірінші сынып оқушыларының мектепке тез бейімделіп кетуіне мына ойын септігін тигізеді:

- Сәлеметсіңдер ме балалар! Менің ата-жөнім ...Бүгін біз бірінші рет кездестік және де ешкім бір-бірін танымайды. Енді бізге не «істеу керек?

- Дұрыс. Бізге танысу керек. Мен 1-2-3 сандардан кейін әркім өз атын айтады, ал егер мен «тыныш» деген сөзді айтсам бәріміз ауыздарымызды алақанмен жауып қоямыз.

- Сендерге барлық аттар естілді ме? Неліктен? (барлығы шулады)

(мұғалім балалардың артынан жүріп, ақырындап бір баланы көрсетеді. Бұл баланың атын кім есте сақтады, сол қолды көтеріп айтады және де сол жақта және оң жақта тұрған көршелердің аттарын айтады.. Барлық балалар хормен қайталайды.)

• 
  диагностикаға, алдын алу жұмыстарына және коррекцияға кешенді және жүйелі көзқарас;
  
• 
  баланың тұлғалық, жас ерекшеліктерін және оның дамуының педагогикалық жағдайдағы спецификасын есепке алу;
  
• 
  кәсіби компетенттілік және қызметтерді бөлу;
  
• 
  бала тұлғасындағы жағымды қасиеттерге сүйеніп, оны дамытудың гормонизациясына бағыт-бағдар;
  
• 
  педагогикалық және психологиялық әдістердің бірізділігі және бірін бірі толықтырып тұруы;
  
• 
  дифференциалданған бағыт.
  

1. 
   оқу-танымдық ойын іс-әрекеті мотивациясы мен қалыптасуына байланысты:
   

• 
  ойынның таным сипаты;
  
• 
  эмоционалдық қайғыру жағдайын тудыру;
  
• 
  шұғылданушылық;
  
• 
  өмірлік тәжірибеге сүйену;
  
• 
  оқу-танымдық іс-әрекеттегі жетістік жағдайлары.
  

2. 
   балаларды тәрбиелеу ұжымының өмірі мен іс-әрекетін ұйымдастыруға байланысты:
   

• 
  тұлғалық және топтық перспектива жағдайын тудыру;
  
• 
  ұжымдық ойындар;
  
• 
  ұжымдық бірдей талаптар қою;
  
• 
  ұжымдық сайыстар;
  
• 
  ұжымдық өз-өзіне қызмет көрсету.
  

3. 
   әр түрлі жағдайлардағы қарым-қатынас және өзара әрекетке байланысты:
   

• 
  сынау;
  
• 
  педагогикалық талап қоюшылық;
  
• 
  педагогикалық алдын алу;
  
• 
  қайғыға ортақтасу;
  
• 
  сендіру;
  
• 
  сыйлау;
  
• 
  тартысты жағдайларды шешу;
  
• 
  әрекетті талдау;
  
• 
  түсіністік;
  
• 
  сенім.
  

4. 
   психологиялық –педагогикалық әсер етуге және балада белсенділікті қалыптастыруға байланысты:
   

• 
  қуанышты күту;
  
• 
  сүйіспеншілікке, аяушылыққа, ар-ұятқа, әдемілік сезіміне бетбұрыс;
  
• 
  өзін жақсы көруге, өзін сыйлауға бетбұрыс;
  
• 
  үлгі, түсіндіру;
  
• 
  сендіру;
  
• 
  талап қою;
  
• 
  қысымды басу.