Фарс ч1алнаан гъафи гафар

Табасран ч1алнан лексикайиз варит1ан кюгьне вахтари гъафи жара ч1аларин гафарикан садар фарс ч1алнаан гъафи гафар ву.

Фарс ч1алнаан гъафи гафар гизафси ариш-веришнан, дявдин терминар, жюрбежюр шей'арин, тадарукарин (ит1ру шей'арин) ва гь.ж. мутмйирин ччвурар ву. Месела: сурсат, гьунар, нукар, душман, лишан, мармар, каманча, келем, кюмек, кьути, кабаб, зирек, зегьер, дере, дасмал, хара (парча), багьа, аьзар ва гь.ж.

Фарс ч1алнаан табасаран ч1алназ хайлин инсанарин ччвурарра дуфна: Зугьраб, Гюлизар, Тевриз, Навруз, Пир, Назир, Нияз ва гь.ж.

Саб жерге гафарихъди фарс ч1алнаан табасаран ч1алназ бязи суффиксар ва инкарвалин префиксар дуфна (-дан, -бан, -на, бей- ва гь.ж.), месела: чай – чайдан, хюрч – хюрчабан, чара – бейчара, абур – бейабур, бахт – бедбахт, хуш – нахуш ва гь.ж.

Амма гьаму суффикса рва преффиксар табасаран ч1алнаъ гизафси гъарагъундар ва дурар асулш табасаран ч1алнаъ хусуси суффиксарси бегьем аннамиш ап1ури имдар.

Табасаран ч1алнаъ ухди гъафи гафарин арайиъ аьраб гафари аьхю йишв бисура. Аьраб ч1алнаан гъафи гафар гизафси диндихъди аьлакьа айидар ву. Фицики табасаранари мусурман дин аьрабарихьан кьабул гъап1уб ву. Дидланра гъайри аьраб ч1алнаан табасаран ч1алназ гизафси илимдин термина рва жямяаьтлугъ – социал меселйирихъди аьлакьалу вуйи гафар гъафну, месела: дин, зиярат, шариаьт, Аллагь, суваб, гуннагь, дуаь, сабур малайик, инсан, жямяаьт, китаб, гьюжат, гьамбал, гьязур, хабар, хусуси, гьисаб, шарт1, аьлим, мюгьюббат, табиаьт, мулк, мажлис, вахт, йисир, мертеба, инсаф, файда ва гь.ж.

Аьраб ч1алнаан ихь ч1алназ иллагьки гизаф инсанарин ччвурар гъадагъна: Мюгьюммед, Рамазан, Аьбдуллагь, Салман, Селим, Гьава, Гьябибат, Сакинат, Саимат, Зарият ва гь.ж.

Аьраб ч1алнаан гъафи диндин ва саб бязи илимдин терминар гьамусяаьтди ишлетмиш ап1ури имдар, месела: малкам (чернила), жумла, мут1ялим (учениый), т1яаьм ва гь.ж.

Швнуд сад аьсрариинди гъуншдиин алди гъаши азербайжан халкьдинна табасаран халкьдин сигъ вуйи аьлакьа ади гъахьну ва азербайжан ч1алну табасаран ч1алназ аьхю вуйи тясир гъап1ну.

Азербайжан ч1алнаан табасаран ч1алназ жюрбежюр дуланажагъдин гафар ва илимдин терминар гизаф дуфна: аш, авчи (стрелок), агъ, адахлу. Ад, алчагъ, арх, багъ, балабан, юлдаш, буйругъ (приказ), бурж, буш, гюзел, гюрчег, дюз, ери (качество), игит, гъуша (параллельно), илхи (гьяйвнарин лиж), ягълу (жирный), чардагъ (паж), гъирмаж, гъизилгюл, ариш-вериш, гъашкъа, челег ва гь.ж.

Азербайжан ч1алнаан гъушу вахтнан формайиъ айи глаголар гъадагъну, дурарихъ кюмекчи глаголар хъаъри, табасаран ч1алнаъ саб жерге ктикьу глаголар арайиз дуфна: ахтармиш ап1уб, бегелмиш хьуб, аннамиш ап1уб, гюрюшмиш хьуб, табшурмиш ап1уб, дюзмиш ап1уб ва гь.ж.

Дидланра гъайри, табасаран ч1алназ бязи азербайжан суффиксарра дуфна ва дурар лап гизаф яркьуди ишлетмиш шула (-лу, -лугъ, -суз, -чи ва гь.ж.), месела: ад – адлу, адсуз; бахт – бахтлу, бахтсуз; буш – бушлугъ; аьраба – аьрабачи ва гь.ж.

Азербайжан ч1алнаан табасаран ч1алназ хайлин инсанарин ччвурарра дуфна: Анабажи, Дашдемир, Назлу ханум, Багьа, Бажи, Бейбала ва гь.ж.

Табасаран ч1алназ фарс, аьраб, азербайжан ч1алариан гъафи гафарикан улхруган, саб вазият к1ваин дюбхну ккунду: бязи вахтари аьраб гафар фарс ч1алнаан ва гизафси аьраб ва фарс гафар азербайжан ч1алнаан дуфнайи дюшюшарра ц1иб дар, фицики думу ч1алари чпи-чпиз хайлин зурба тясир дап1на. Амма мицисдар дюшюшар гьарган якьинди тяйин ап1уб читин ву, фицики думу месела илим жигьатнаан лазим вуйи саягъниинди ахтармиш дап1ну адар.
Урус ч1алнаан гъафи гафар

Урус ч1алнаан табасаран ч1алназ саб бязи гафар гьелем XIX аьсрин аьхирариъ ва XX аьсрин сифте к1улариъ гъюз хъюгъну. Му гафар гизафси табасаранариз таниш дару жюрбежюр яшайишдин, шей'арин ччвурар вуди гъахьну: пит, ути, ишик1, астакан, курушка, устул, паднус, айрупалан, вагъун ва гь.ж.

Амма урус ч1алну табасаран ч1алназ октябрин революцияйихъан мина, иллагьки табасаран ч1алниинди урхуб-бик1уб арайиз гъафихъан мина, зурбади тясир ап1уз хъюгъну. Уьмрин жюрбежюр дюшюшарихъди аьлакьалу вуди табасаран ч1алназ урус ч1алнаан лап гизаф гафар гъафну, мисалназ: революционер, совет, партизан, пулемет, броневик, ферма, коммунист, район, партия, география, физика, литература, глобус, фонетика, грамматика, предложение, подлежащее, приложение, космос, спутник, космонавт ва гь.ж.

Саб хайлин урус ч1алнаан гъафи асул урус ва интернационал гафари табасаран ч1алнаъ ишлетмиш ап1ури гъаши аьраб ва фарс гафарин йишв гъибисну, месела: инкъилаб – революция, эдебият – литература, диванхана – суд, чарпас – кровать, меденият – культура, сиясат – политика, фягьла – рабочий, сира – парта, табашин – мел, мектеб – школа, дафтар – тетрадь ва гь.ж.

Табасаран ч1алнаъ саб жерге гафар , чиб урус ч1алнаъ фици дюзмиш духьнаш, аьйна гьаци табасаран ч1алназ илт1ик1ну аьмалназ дуфнайи терминарра арайиз дуфна: местоимение – ччвурнан ерин, прямая речь – диш улхуб, косвенная речь – чап улхуб ва гь.ж.

Мицисдар гафариз калькйир к1уру.

Табасаран ч1алниинди урхуб-бик1уб арайиз гъяйиз, жара ч1алариан гъафи гафар халкьди чаз ерхьруганси, яна дурар бабан ч1алнан фонетикайин гъурулушдиз табигъ ап1ури, ушвниан адаури гъахьну. Натижайиъ бязи гафар табасаран ч1алнаъ хайлин дигиш хьуваликк ккуркьну, месела: хушгелди – хош гялдин (аз.ч1.), фикир – фикрун (аьраб ч1.). пич – печь (урус ч1.) ва гь.ж.

Гьаму жюрейин гафар литературайин ч1алнаъра гьадму саягъниинди, яна чиб халкьди ушвниан фици адауруш, гьаци дик1ура. Амма, табасаран ч1алниинди урхуб-бик1уб арайиз гъафихъантина, урус ч1алнаан гъадагъу гафар, аьдат вуди, дигиш дарап1ди – чиб урус ч1алнаъ айиси дик1уб кьабул дап1на: словарь, запятая, щетка ва гь.ж.

Му ляхнин гизаф зурба эгьемият а, фицики мицисдар гафар бабан ч1алниинди саб жюре, урус ч1алниинди жара жюре дик1бу школайиъ урхурайи баяр-шубариз гизаф читинвалар хурийи. Гьаддиз лигну улихьди дигиш дап1ну дик1урайи бязи гафарра гьамус дигиш дарап1ди дик1уб кьабул дап1на, фицики дурар ч1алнаъ гизаф яркьуди ишлетмиш шула ва гъурху адмйири дурар урус ч1алнаъси ушвниан адаура, месела: астакан – стакан, устул – стол ва стул, вагъун – вагон, подлежащий – подлежащее ва гь.ж.

Урус ч1алнаан гъафи гафар дигиш дарап1ди дик1уб себеб вуди, гьадму гафарихъди табасаран ч1алназ чаз хас дару сесер дуфна (ы, щ, о ва гь.ж.).

Табасаран ч1алназ урус ч1алнаан гъафи гафар аьгъю ап1уб читин дар, фицики дурар багарихьди гъафидар ву ва ихь вари халкьдиз гьамусяаьтди урус ч1ал аьгъю дубхьна. Аьраб, фарс ва тюрк ч1алариан гъафи гафар, гьадму ч1алар аьгъдарди гъашиш жара ап1уб читин шулу. Амма бязи лишнариз лигну гьадрарра аьгъю хьуб мумкин ву. Месела, вари гьадму ч1алариан гъафи гафарик – табасаран ч1алназ хас вуйи саб жерге сесер (ч1, ц1, цц, кК, п1 ва гь.ж.) кади шулдар. Аьраб ч1алнаан гъафи гафарик гизафси –ат (-ет) суффикс кади шулу, дурарик п, г сесер кади шулдар, фицики дурар гьадму ч1алнаъ айи сесер дар.

Азербайжан ва фарс ч1алнаан гъафи гафарик хусуси префикса рва суффиксар кади шулу (-лу, -суз, -миш, -чи, на-, бей-, -кар, -дар ва гь.ж.).
Чиб ишлетмиш ап1бан жигьатнаан гафар

группйириз жара хьуб

Табасаран ч1алнан гафар чиб ишлетмиш хьпан жигьатнаан 3 йишв'ина жара шула:

1) чиб инсанарин саб тяйин вуйи пайнан улхбаъ ишлетмиш ап1ури шлу гафар (диалектизмйир, профессионализмйир, жаргонизмйир ва гь.ж.);

2) чиб ч1алнаъ ишлетмиш ап1ури имдру, кюгьне духьнайи ва ц1ийиди арайиз дуфну имбу гафар (историзмйир, архаизмйир, неологизмйир);

3) чиб ч1алнан жюрбежюр стилариъ ишлетмиш ап1ру ва чпихъ жюрбежюр саягънан тясирлувал хъайи гафар (илимдин ч1ал, шаирвалин ч1ал, халкьдин улхбан ч1ал ва гь.ж.).
Диалектизмйир ва профессионализмйир

Табасаран ч1алнаъ швнуб саб гъуларин нугъатар а. Дурар тахминан кьибла (нит1рихъ) ва кафари (сугъакк, гъурна, этек) диалектариз жара шулу. Мурарикан литературайин ч1алнан бинайиз нит1рихъ ч1алнан диалект гъадабгъна.

Мялум вуйиси, литературайин ч1алну вари халкьдин ч1ал артмиш хьпаз аьхю тясир ап1уру. Диди халкьдин ч1ал жанлу, шикирлу ва девлетлу хьпан бадали уьмуми къайдйир яратмиш ап1уру. Амма диалектарианра литературайин ч1алназ сикин дарди жюрбежюр гафар гъягъюра. Дицдар гафариз диалектизмйир к1уру.

Табасаран ч1алнан диалектизмйирин 3 жюре улупна:

1) чиб литературайин ч1алнан нугъатнаъ адру гафар хьпазх лигну, ваяя айи гафар жюрбежюр себебариан дюз дяргърудар хьпаз лигну, гьадрарин еринаъ ишлетмиш ап1бан бадали, литературайин ч1алназ кьабул дап1найидар, месела:

литературайин диалектизмйир

хярт1 - гуг

яркур - гьар

гъарпуз - гъабагъ

аьгъдруб - аьйдруб

дяхин - джяхин

диф - джиф

2) жюрбежюр писателари, шаирари чпин эсерариъ ишлетмиш ап1урайи гафар, келемйир.

3) шаирари, писателари чпин эсерариъ иштирак шулайи игитарин ватан, юрт, дурарин къанажагъдин дережа улупуз ишлетмиш ап1урайи гафар.

Диалектизмйирт1ан башкъа ч1алнаъ сяняаьткарвалин гафарра (профессионализмйир) ишлетмиш шула. Му гафар инсанарин кесп, пише, сяняаьткарвал мялум ап1руган ишлетмиш шула.

Профессионализмйир вуди ихь ч1алнаъ гьамцдар гафар улупуз шулу:

1. 
   нежбер, хут1ил, дуруц, йицар, юркквагъ, чумуркки, т1ил, к1арча, ч1вури, мукьу ва гь.ж.
   
2. 
   халачи, халачачи, дуркьар, чешне, мурслар, рангар, к1арк1ар, тур, рягъ, гиршал, гъирипал, лизи ва гь.ж.
   

Табасаран ч1алнаъ лексикайиъ гьамусяаьт яркьуди ишлетмиш даршулайи гафарра алахьуру. Мурарикан бязидар инсанарин арайиъ зат имдру вая ц1ибт1ан ишлетмиш ап1ури имдру шей'арихъди аьлакьалу ву.

Ч1алнаъ зат ишлетмиш ап1ури имдру, чиб тарихдиз гъушу гафариз историзмйир к1уру.

Гафар тарихдиз гъягъюб чпи улупурайи мутмйир арайиан терг хьпазди аьлакьалу ву.

Табасаран ч1алназ историзмйир асас вуди аьраб ва фарс ч1алариан дуфнайидар ву.

Дурар диндихъди ва диндин шарт1арихъди аьлакьайиъ шулу.

Табасаран ч1алназ дуфнайи гьамцдар историзмйир улупуз шулу: кьади, минбар, диванбеги, кавха, бегар, ряйан (жарарихъ лихуб), уьзден (мют1югъ даршлу).

Бязи историзмйир хусуси табасаран ч1алнан гафар ву: ч1имир, декку ва гь.ж. Му аьлатар инсанари хюрч ап1бахъди, чпи уьрхбахъди аьлакьа айидар ву.

Амма саб бязи гафари улупурайи мутму, учв уьмриъ имишра, думу улупурайи гаф учв кюгьне шулу ва дидин йишв'ина гизафси жара гаф ишлетмиш ап1уру, мицисдар гафариз архаизмйир к1уру, месела: деллег (парикмахер), сиясат (политика), малкам (чернила), дюшлюг (пенжек), ингибаш (куртка), аьзархана (больница), танафус (перемена), мектемудур (школайин директор).

Мисалариан рякъюрайиси, архаизмйирин гизафси йишв урус ч1алнаан дуфнайи гафари дибисна.

Аьжиримжи вахтари табасаран ч1алназ лап кьанди арайиз удуч1ву гафарра гъюз хъюгъну, месела: космос, космонавт, рекетер, перестройка, бизнесмен. Мицисдар ч1алназ гъюрайи гафариз неологизмйир к1уру.

Фразеологияйин гьякьнаан гъаврикк ккауб

Гафар предложенйириъ гафарин ибарйириз сат1и шулу. Гафарин ибарйир 2 жюрейиндар шулу:

1. 
   азаддар;
   
2. 
   дурумлудар.
   

Гьаму ибарйириъ айи гафарикан гьарубдин к1ул'инди гъавриъ ахъуз шулу ва дурар, чиб гьаму ибарйириъ айит1ан гъайри жара гафарихъдира ишлетмиш ап1уз шулу: мич1ли мик1, зарб мик1, яман мик1.

Мицисдар ибарйириз азад ибарйир к1уру ва предложениейиъ дурарикан гьаруб к1ул'инди предложениейин член вуди шулу (Лисунган мани мик1 хъиву).

Эгер ухьу Эрзи машнаан Лизи мяхси гъахьи предложение гъадабгъиш, мушваъ Лизи мях к1уру дурумлу ибара а, фицики гьаму кьюб гафнан мяна чиб сат1иди гъадагъган жараб шула.

Мицисдар дурумлу, чиб жара гъап1ган, чан мянайин сабвал дигиш шлу ибарйириз фразеологияйин ибарйир к1уру. Хъа лексикологияйин илимдин гьамцдар ибарйирикан улхру цирклиз фразеология к1уру.
Фразеологияйин ибарйирин жюрйир

Фразеологияйин ибарйирин дурумлувал яна дурариъ айи гафар чиб-чпихьан жара ап1уз дережа гьарган сабсиб шулдар. Чпик кайи гафарин арайиъ айи аьлакьалувалин дережайиз лигну фразеологияйин ибарйир швнуб-саб жюре шулу. Аьдатнан фразеологияйин ибарйирин мяна чиб к1ул'инди гъадагъишра дудубгнади шулдар, месела: дархи баб, силбар хътирчуб ва гь.ж.

Амма гьацдар фразеологияйин ибарйир аки, дурариъ айи гафар чиб-чпихьан жара гъап1иш, дурарин мянайин гъавриъ ахъуз шулдар. Мицисдар чиб лап сигъди аьлакьалу вуйи гафарикан ибарат вуйи ибарйириз идиомйир к1уру.

Табасаран ч1алнаъ идиомйирин мисалар вуди гьамцдар хуз шулу: кьюркьлин ц1а, дегь замана, ху ап1уб ва гь.ж.

Дюзмиш духьнайи терминарра фразеологияйин ибарйирин саб жюре ву: рукьан рякъ, гъвандин ритин, чвлин тум, ккергъбан школа ва гь.ж.

Абйирин гафарна мисаларра фразеологияйин ибарйирикан гьисаб шула: ц1игь гъип1урин гугахъ ц1а; гъап1ури ип1ур, дарап1ури дирип1ур; дархи бабан ярхи гарччил; аьжализ мажал шулдар ва гь.ж.

Къайд ап1уб лазим вуки, фразеологияйин ибарйирин жюрйир гьарган чиб-чпихьан рягьятди жара ап1уз шулдар, фицики дурар ишлетмиш ап1бахъна садар тмундариз дюнмиш шули шулу.
Табасаран ч1алнан словарар

Ч1алнан лексикайин девлетлувал жюрбежюр словарари тяйин ап1уру. Чпин вазифйириз дилигну, словарар швнуб-саб жюрейиндар шулу, месела: гафарин гъаврикк ккаърудар (толковый словарар), гафар фици арайиз гъафидар вуш улупрудар (этимологияйин словарар), кьюб ч1алнандар, орфографияйиндар, терминариндар, фразеологияйиндар ва гь.ж.

Табасаран ч1алназ гьелелиг вари жюрейин словарар адар. Табасаран ч1алнан гьамцдар словарар а: орфографияйин словарь (дюзмиш гъап1дар А.Гьяжиев, Б.Ханмагомедов ва Т.Шалбузов), школьйириз вуйи табасаран ч1алнанна урус ч1алнан словарь (дюзмиш гъап1ур А.Гьяжиев), табасаран ч1алнан терминарин словарь (К.К.Курбанов), табасаран ч1алнан фразеологияйин словарь, табасаран ч1алнан синонимар, антонимар, омонимарин словарь (дюзмиш гъап1ур В.Загьиров) ва табасаран ч1алнаан урус ч1алназ словарь (дюзмиш гъап1дар Б.Ханмагомедов, К.Т.Шалбузов. 2001).

Фонетикайин гьякьнаан гъаврикк ккауб

Гьарсаб гаф сесерикан ибарат ву, месела: лизи – 4 сеснакан, халачи – 6 сеснакан ибарат ву.

Эгер ухьу гъаз к1уру гафнаъ у сес дивиш жара гаф арайиз гъюру, месела: гъаз – гъуз, гъам – гъум.

Чиб гафнан мяна дигиш хьпахъди аьлакьалу вуйи гьамцдар сесериз фонемйир к1уру, хъа дурар аьгъю ап1ру илимдиз фонетика к1уру.

Сесер ухьу ушвниан адаурахьа ва ухьуз дурар ерхьурахьуз, хъа гьярфар ухьу дик1урахьа ва ухьуз дурар рякъюрахьуз. Сесер ухьу бик1баъ гьярфариинди улупурахьа. Бик1баъ сесер улупру ишарйирин – гьярфарин гьякьнаан вуйи илимдиз графика к1уру.

Табасаран ч1алнан гьамусяаьтдин алфавитдиъ 46 гьярф а. Дурарикан 12-диз ачухъ сеснан гьярфар к1уру: а, аь, е, ё, и, о, у, уь, ы, э, ю, я.

33 гьярфназ ачухъ дару сеснан гьярфар к1уру. Хъа саб гьярфназ –ь- (гъюдли ап1бан ишарайиз) саб сесра уллупру гьяф к1уру (думу анжагъ урус ч1алнаан гъафи гафариъ сесерин гъюдливал улупбан бадали ишлетмиш ап1уру).

Дупну ккундуки –ъ- (гьямзайи) табасаран ч1алнаъ дюднин лал сес тувру: хулаъ, хянаъ, беъли, мяъли).

Алфавитдиъ айи гьярфармкан, чпин дюзмиш хьувализ лигну, 33 гьярф сажлидар, 13 гьярф ктикьдар ву.

Ктикьу гьярфар сажлидарихъди –ъ-, -ь- ва I (к1инт1) хъаъри дюзмиш духьнайидар ву (кь, хъ, хь, к1, п1), месела: к1ари, мархь, кьалу.

Табасаран ч1алнан сесерин кьадар гьярфарин кьадарт1ан хайлин артухъ ву. Гьаддиз саб жерге гьярфар кьюкьюб сес улупбан бадали ишлетмиш ап1уру. Тмуну терефнаан табасаран ч1алнан орфографияйиъ саб сес кьюб жюрейиинди дик1ру дюшюшарра а.

Ачухъ сесер. Табасаран литературайин ч1алнаъ 9 ачухъ сес а: а, аь, о, э, и, у, ы, уь. Аьхиримжи гьярфну табасаран ч1алнаъ 2 сес улупура:

1) к1вант1арин сес (уьл, уьрдег, уьру);

2) к1алхандин сес (уьж, уьмур, уьрхуб).

Гьаму асас 9 сес улупурайи 8 гьярфналан гъайри, табасаран алфавитдиъ 4-сан ачухъ сеснан гьярфар а : я, ю, е, ё. Дурариз йотламиш дап1найи гьярфар к1уру, фицики дурари й (йот) сес гъушмиш дугьнайи а, у, э, о, аь, ва уь сесер улупуру: ятагъ (йатагъ), юхсул (йухсул), ергуб (йэргуб), ёлка (йолка), ярхишин (йаьрхишин), юкь (йуькь) ва гь.ж.

Табасаран литературайин ч1алнаъ урус ч1алнан гафарикди гъафи щ сесра кади вари 56 ачухъ дару сес а.

1. Ухьу кудухнайи 33 ачухъ дару сеснан гьярфариинди 36 сес улупура, фицики г, з, ж гьярфари Кью-кьюб ачухъ дару сес улупура: гаргар (колокольчик) – гаргар (овес), заз – зав, жилир – жакьв.

2. Хьуб сес асас гьярфар кьюжал ап1биинди шула кк, пп, тт, чч, цц.

15-сан сес шула алфавитдиъ айи асас гьярфарихъ в хъап1биинди: чв, гв, гъв, ч1в, ччв, жв, шв, кьв ва гь.ж. Жв гьярфну кьюб сес тувра: Жвулли – рижв.

Ухьу зиихъ ктуху 15 сесназ лабиалламиш дап1найи сесер к1уру. Дурар гьам дюзди дик1уз, гьам дюзди урхуз аьгъяди ккунду, фицики гизаф дюшюшариъ лабиал хъап1биинди гафнан мяна гьюдюхюру: гар (скорлупа) – гвар (кувшин), гъан (убийство) – гъван (камень).

Хъа саспи гафар лабиал хъадарди гъадагъган мянасуз шулу: акв, гъваъ, махъв, жви, швеъ, ччвур ва гь.ж.

Ь – гъюдли ап1бан ишарайи табасаран ч1алнаъ урус ч1алнаъси сесер жара ап1бан роль уйнамиш дап1надар (разделительный мягкий знак дар).

Табасаран ч1алнаъ думу урус ч1алнаан гъафи гафариъ ва табасаран ч1алнан кьюжли (ктикьу) гьярфариът1ан адар.

Табасаран ч1алнаъ гафариъ сесер жара ап1бан роль уйнамиш ап1урайи хусуси ишара а. Дидиз опостроф к1уру.

Опостроф гьамцдар дюшюшариъ дивру:

1) гафнан кьялаъ ачухъ сесналан ккебгърайи слог жара ап1бан бадали: хил'ан, ул'ан.

2) чав асас [в] сес улупурайи в гьярф жара сес лабиалламиш ап1урайи в гъюдрубгбан бадали: нач'вал, уж'вал, гуч1'вал, гъуш'ва ва гь.ж.

3) я гьярфну гафнан кьялаъ вая аьхириъ к1ул'инди вуйи слог [йа] арайиз хурайи дюшюшариъ: дюн'я, Ягь'я, Ругъ'яйиз ва гь.ж.

Эгер гаф ц1арнаан ц1арназ опостроф али йишв'ан кьат1 дап1ну гъахури гъабшиш опостроф дивурдар: к1ул'ин – к1ул-ин, хил'ин – хил-ин.

Ачухъ дару сесер асас вуди гьамцдар жигьатариз лигну жара шулу:

1. 
   чиб арайиз гъюбаъ дихну ва фишфишну иштираквал ап1баз лигну;
   
2. 
   чпин арайиз гъюбан саягъназ лигну;
   
3. 
   чиб арайиз гъюру йишваз лигну.
   

1) дихнандар (санантар) ва

2) фишфишнандар (шумнйир).

Сабпи сесерик фишфишт1ан дих артухъ кади шулу, кьюбпидарик дихт1ан фишфиш артухъ кади шулу вая дурар ялгъуз фишфишнакан ибарат вуди шулу.

Дихнан сесер табасаран ч1алнаъ 4 ву – [м], [л], [н], [р]. Вари миди вуйи ачухъ дару сесер фишфишнандар ву. Фишфишнандар чпин нубатнаъ 2 йишв'ина пай шула:

1. 
   зилдар (в, б, г, д ва гь.ж.);
   
2. 
   лалдар (ф, п, к, т ва гь.ж.).
   

1) жуфт сесер (б-п, д-т, з-с ва гь.ж.);

2) спирантар (в, ф, с, з, ж ва гь.ж.);

3) аффрикатар (ц, ч, дз, дж ва гь.ж.).

1) Жуфт сесериз жараси хъякьдарра к1уру, фицики дурар ушвниан адаъруган сес арайиз хурайи гьендемар хъяркьнайи гьялнаъ шулу. Хъа дюдниан гъафи дихну дурар сабпну ачмиш ап1уру. Гьаддиз жуфт сесер жикъидар, зигуз даршлудар вуди шулу.

2) Хъа спирантар ярхидар, кьаназ зигуз шлудар вуди шулу, фицики дурар ушвниан адаъруган улхбан гьендемарин арайиъ биц1и ара ади шулу.

3) Аффрикатар к1уруш жикъивализ лигну чиб жуфт сесериз багахь вушра гьаддиинди тафавутлу шулаки, дурар ктикьу сеснан хасият хъайидар ву (ц [тц], ж [дж]). Гьаддиз дурариз ктикьу сесерра к1ури шулу.

Жуфт ва аффрикат сесерикан лалдар, чиб ушвниан адаъруган фишфишнан гужалвализ дилигну, хъанара 3 йишв'ина жара шула:

1. 
   нефес хъайидар (п, т, к ва гь.ж.);
   
2. 
   нефес хътрудар (пп, тт, кк ва гь.ж.);
   
3. 
   абруктивар (п1, т1, к1 ва гь.ж.).
   

1) к1вант1ариндар;

2) мелзнандар;

3) к1алхандиндар;

4) дюдниндар.

1) К1вант1ариндар, чиб арайиз гъюруган к1вант1арина силбари гъабхурайи иштираквализ лигну, кьюб йишв'ина пай шула:

а) ялгъуз к1вант1ариндар (м, б, п, пп, п1);

б) к1вант1аринна силбариндар (в,ф).

2) Мелзнан сесер, чиб арайиз гъюрайиган, мелзнан за шулайи пайназ лигну 3 йишв'ина пай шула:

а) мелзнан к1ак1нандар (н, л, р), (т, тт, т1);

б) мелзнан кьялан (й);

в) мелзнан кьаблиндар, хъа мелзнан кьаблиндарра 2 йишв'ина пай шула: дериндарудар (г, к, кК, к1, гг, хь) ва дериндар (гъ, х).

3) К1алхандин (хъ, гъ, къ, кь ва гь.ж.).

4) Дюдниндар (ъ,гь).

Чпин ччвурариан рякъюрайиганси гьаму сесер к1алхандиъ вая дюдниъ арайиз гъюра.

Мелзнан ва дюднин сесер чиб арайиз гъюруган к1вант1ар уч хьпаз ва дархьбаз лигну лабиалдариз (шв, чв, ч1в) ва лабиал дарудариз (ш, ч1, ч) ва гь.ж. жара шулу.

хъайидар хътрудар

г [г] – ачухъ дару сес, фишфишнан, жуфтар, зилуб, мелзнан кьаблин, дерин даруб, лабиалуб.

а [а] – ачухъ сес, кьялхъян жерге, асккан гьял, лабиал даруб, ударение алиб.

р [р] – ачухъ дару сес, дихнануб, мелзнан, мелзнан к1ак1нануб, лабиал даруб.

л [л] – ачухъ дару сес, дихнануб, мелзнан, мелзнан к1ак1нан, лабиал дару.

и [и] – ачухъ сес, улхьан жерге, заан гьял, лабиал дару, ударение алиб.

ж [ж] – ачухъ дару сес, фишфишнан, спирант, зилуб, мелзнан, мелзнан к1ак1нан, лабиал дару.