-сыныптағы “Еңбекке баулу” пәнін оқытуда оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытудың әдіс-тәсілдері

Бастауыш сынып оқушыларының бірегей өнім. бұйым жасауы оның шығармашылық іс-әрекеті. Жұмыс барысында оқушы игерген білімін, іскерлігін, әдістерін өзінше дербес түрде қолданады, сонымен бірге оларды алмастыруды, белгілі бір әдістерін құрамдастыруды өзі ойластырады, шешім қабылдайды. Жұмыстың мұндай алуан түрлілігі өз күш-жігерін жан-жаұты байқаудае өткізу әр баланың дербес қабілетін ашуына мүмкіндік беріп, оны дамытужағдайларымен қамтамасыз етеді. Уақыт талабына сай оқушының шығармашылық қабілетін дамытуда әр түрлі әдіс- тәсілдерді қолдануға болады. Ой шапшаңдығын, сөз байлығын дамытуда жасаған затқа сәйкес өлең шумақтарын құрастыруда бала екі-үш буынды сөздерге ұйқас сөздер тауып, өлең шығарады. Оқушы өзінің жетістігін көріп қуанады, сабаққа қызығушылығы артады. Педагогика саласындағы оқыту әдістерін түгел дерлік еңбекке баулу сабақтарында өз орнымен пайдаланып, сабақтың мазмұнын арттыруға болады.

“Еңбекке баулу” пәні бойынша 1998 жылы жарық көрген білім стандарты қайта жетілдірілді. Ол профессор, педагогика ғылымдарының кандидаты Олжабек Сатқановтың қатысуымен жүргізілді. Стандарттың жаңа нұсқасы ғылыми негізде зерттеліп, пәннің базалық білім мазмұны сақталды. Жаңа нұсқадағы “Еңбекке баулу” пәнінің мақсаты-білім беру мәнінің жаңа бағытына сәйкес іс-әрекеті негізінде оқушылардың жеке тұлғасын, шығармашылығын қалыптастыру деп айқындалды, сонымен бірге, баланың дене қимылын, сезімдерін, эстетикалық талғамын, ақыл-ой өрісін дамыту, яғни жеке тұлғаны дамытудың құралы болу, “Табиғат- Адам- Заттық орта” арасындағы өзара байланысты түсінуге зор маңыз беру. Осыған орай мынадай міндеттерінің желісі түзілді:

• 
  дуниенің үйлесімді бірлігі туралы және онда адамның жасанды түрде пайда болатын заттық ортасымен бірге алатын орны туралы түсінігін қалыптастыру;
  
• 
  заттар мен құбылыстарға деген эстетикалық түйсік қалыптастыру;
  
• 
  жеке тұлғаның жасампаздық мүмкіндіктерін, шығармашылық және сезімталдық қабілеттерін дамыта түсу;
  
• 
  ақыл-ой қабілетін жетілдіру, ұтымды логикалық, қисынды ойлау қабілетін дамыта беру;
  
• 
  баланың еңбекке мотивтік сапаларын дамыту;
  
• 
  іс жүзіндегі шеберлікті қалыптастыру арқылы екі қолдың қимыл әрекетін, көзбен мөлшерлеу қабілетін және басқа да сапалық қасиеттерді дамыту.
  

• 
  өзіне-өзі қызмет етуді үйрету;
  
• 
  ауыл шаруашылығы еңбегіне баулу;
  
• 
  техникалық еңбекке баулу;
  
• 
  көркем еңбекке баулу.
  

Балаларды өзіне-өзі қызмет етуге баулу бірінші сыныптан басталады. Келесі сыныпта оның мазмұны күрделенеді. Балалар шаруашылық, тұрмыс еңбегіне бейімделеді, қажетті іскерліктері дамиды.Еңбектің бұл түрі отбасы тәрбиесімен ұштастырылып отырады.

Өзіне-өзі қызмет ету еңбегіне үйретудің тәрбиелік әрі қоғамдық маңызы зор. Мектепте ұйымдастырылған мұндай еңбек түрібаланың дұрыс қалыптасуына әсерін тигізеді, олардың мәдениеті мен көркемдік талғамдарын тәрбиелеуге негіз болады.

Ауыл шаруашылығы еңбегіне баулу. Оқу-тәжірибе үлескісіндеатқарылатын жұмыстарымен таныстыру. Жас еркешеліктеріне қарай атқарылатын жұмыстарды саралау. Пәнаралық байланысқа көңіл бөлінеді.Мысалы: дүниетану, ана тілі, математика, т.б. Үлескіде өткізілетін сабаққа қойылатын жалпы талаптар мен олардың өзіндік ерекшеліктеріне көңіл аударылады.

Техникалық еңбекке баулу. Мұнда қағаз және қатырма қағазбен істелетін жұмыстар мен құрастыру жұмыстары қамтылған. Бағдарламада қағаз және қатырма қағазбен жұмыс істеуге көбірек сағат бөлінеді. Әр түрлі бұйымдар, құралдар, ойынға қажетті жабдықтар, тұрмыстық заттар жасауға үйретіледі.

Қатырма қағаз- қағазға қарағанда қалың әрі тығыз материал. Қатырма қағаздың қалыңдығы әр түрлі. Қатырма қағаздың ағаш ұнтағынан істелген ақ және қоңыр түстілері, сабанан, ескі шүберектен дайындалған мықты түрлері болады.

Балаларға қағаздың шығу тарихы және қағаз жасайтын машина жайлы қосымша түсінік берілуі керек. Қағаздың көп қажет болуына байланысты қағаз өнділісі дамыды. Біздің өмірімізде қағаз пайдаланылмайтын сала жоқ. Қағазды басқа материалдармен ауыстыруға болмайды. Себебі, оның берік, жұқа, жоғары диэлектрлік сияқты т.б. қасиеттері бар. Еңбекке баулу сабақтарында оқушыларды қағаз бен қатырма қағаз жөніндегі осындай деректермен таныстырудан соң қарапайым операцияларды пайдаланып, бұйымдар әзірлеу, үлгі бойынша әзірлеу, бүктеп – қаттау және көрсетілген сызық бойымен кесу жұмыстары жүргізіледі. Сызбадағы кесілетін сызық, бүктейтін жер және көмекші сызықтарды таба білумен таныстырудың да мәні зор.

Көркем еңбек блогында ермексазбен жұмысоқушыларды мүсіндік шығарма жасаудың жлодарымен таныстыру мақсатында жүргізіледі. Қарапайым бұйымдарды жасату арқылы оқушылардың көркемдік талғамын арттыру мақсаты да көзделеді.

Матамен жұмысты бастамас бұрын оқушыларға матаның түрлерін, оның қалай пайдаланылатыны жайлы қысқаша түсінік беріледі. Осы мақсатта мақта, жүн, жібек, жасанды талшықтардан тоқылатын маталармен таныстырылады.

Қолданбалы қолөнер- халық өмірі және тұрмысымен бірге жетіліп, біте қайнасқан өнер. Шеберлердің қолынан шыққан қолөнер туындылары элементтерімен таныстыру. Оқушылардың практикалық жұмыстарында бұл элементтерді қағазды қолдана отырып жасату.

Оқушылар алдымен әр алуан материалдарды сапалы өңдеп үйренуі тиіс. Өйткені оларды сонда ғана көз тартарлық тамаша заттар жасап шығару үшін қажетті құрал ретінде шығармашылықпен пайдалана алады. Бағдарлама мәтінінде барлық құрамдас нәрселер “минимум бойынша” көрсетілген, ал одан да көп “максимум бойынша пайдалана беруге шек қойылмайды.”

Тапсырмалар өздерінің орындалу мүмкіндіктеріне қарай үш түрлі деңгейді қамтиды. Олар::

• 
  оқулықтағы үлгілер деңгейіндегі тапсырмалар;
  
• 
  оқушылардың өздері дербес атқара алатын жұмыстар деңгейіндегі тапсырмалар;
  
• 
  оқушылардың біліміне, қабілетіне қарай қойылатын талаптарды орындап шығуына болатын ықтимал деңгейдегі шығармашылық тапсырмалар.
  

Балаларға экскурсия дегеніміз әрқашан әлдебір жаңалықтар ашу болып табылатынын көрсету және түсіндіру қажет. Еңбекке баулу пәні тұрғысынан қарағандағы негізгі жаңалық балалардың санасына табиғаттағы нәрсенің ьарлығы да пайдалы әрі әсем екенін жеткізіп, сіңіре білу. Бұл ретте қай саланың болса да өзегін жарып өтетін алтын арқау табиғаттың бәрі де сұлу, бәрі де қажет болуы тиіс деген өктем талабы болуы тиіс.

Балалармен топтық, жұптық жұмыс істеудің орны ерекше. Олардың жеке өздерінің бақылау қабілеттерін және материалдармен кез-келген дербес жұмыс істеу “тәжірибе” жасап көруін, сондай-ақ бейнелей білу шеберлігін бірте-бірте байқап, бағалап, көтермелеп отырады. Сөйтіп, оқушылардың кеңістікте белгілі бір мақсатқа бағытталған ойлау қабілеті қалыптасады.

Баланың ұсақ бұлшық еттерін қозғалысқа келтіретін кіші моторикасы қалыптасады (саусақтарымен жұмыс істеу дағдысы пайда болады). Мұндайда оқушылардың көңілін көтере дем беріп, мақтап қойған дұрыс.

Өңделетін материалдармен олардың сәнділік және технологиялық қасиеттерімен танысуды одан әрі үнемі жалғастырып отырамыз. Балалардың жеке-жеке дербес жасаған шығармашылық жұмыстарын біріктіріп, белгілі көзделген ойға бағыттаймыз. Олар комбинациялық-логикалық сипаттағы суреттемелерді жасап, орындап шығу жөніндегі міндеттерді шешуді үйренеді.

Мақсат көздеу - әлдеқайда күрделі кешенді процесс болып табылады. Мұның өзі дайын конструкцияға талдау жасауда ғана емес, сонымен қатар ең алдымен кез-келген конструкция мен оның атқаратын қызметінің ерекшелігі арасындағы белгілі бір тәуелділікті орнатуды да көздейді. Мақсат көздеу ең алдымен нағыз саналы ізденімпаздықты, проблеманы шешу тәсілін, мәселеге шығармашылық тұрғыдан келуді қамтиды.

Оқытудың бүкіл курсы бір-бірімен өзара байланысты тақырыптардың біртұтас жүйесі болып табылады. Ол тақырыптар оқушылар сыныптан сыныпқа көшкен сайын бірте-бірте күрделі бола түседі, сонымен қатар адамдардың практикалыққызметінің алуан түрлі қыруар байланыстарын ашып көрсетеді. Сөйтіп оқушылар тақырыптардағы проблемаларға әртүрлі деңгейде бойлап еніп, біртұтас курстың әр түрлі сатысында өз білімдерін көтере алады.

Оқытудың мазмұнындағы ең басты мәселе адамзаттың материалдық мәдениетте көрініс тапқан адамгершілік- эстетикалық және әлеуметтік – тарихи тәжірибесін меңгеру болып табылады. Оқушылар қол еңбегі сабақтарында тап сондай заттарды жасайтын болғандықтан, балалардың басты назарын заттар әлеміне аударамыз. Аса маңызды кәсіби-практикалық білім мен шеберлік атаулы осы бағдарламаның құрамдас элементтері болып табылады.

Бастауыш мектептегі оқу кезеңінде балалардың мүмкін болғанша әр түрлі заттар жасалатын сан алуан материалдарды игеруіне және олармен жұмыс істеп, өңдей білуге үйренуіне тура келеді. Технология тек құрал болып табылғанымен де, бұл құралды пайдалана білуді толық игеру керек. Бұлай етпеген жағдайда оқушылардың шығармашылықпен жұмыс істеуінде ілгері басушылық елеулі түрде қиындықтарға тап болады. Бала дайын үлгі бойынша белгі салып алудың негізгі тәсілдерін тиянақты түрде игеріп алуға (мұның өзі жалпы базалық қабілеттің бірі болып табылады және ол қызметтің сан алуан түрлерін атқару барысында әрқашан қажет болады), қолмен атқарылатын жұмыстарды сапалы әрі дәлме-дәл орындауға, сондай-ақ практикалықжұмыс ретін саналы әрі сауаттықұра білуге, яғни еңбекті ұйымдастырудың қажетті мәдениеті мен ережелерін мұқият сақтауға міндетті.

Осы бағдарламаға сәйкес білім мазмұнын оқушы санасына меңгерту сабақ процесінде оңтайлы жаңа технологияларды және әдіс-тәсілдерді дұрыс таңдап, қолдануды қажет етеді.

Еңбекке оқушыларды дағдыландыру қарапайым жұмыстар жасаудан басталады да бірте-бірте күрделеніп отырады.

Мен өзім жұмыс істейтін Жамбыл ауданы Абай атындағы орта мектепте осы жаңа технологиялар мен соған сәйкес әдістер мен тәсілдердің тиімділігін анықтау үшін арнайы ішінара зерттеу жүргіздім.

Зерттеу нысынам етіп өзім жетекшілік ететін 2 “Ә” сыныбын алдым.

Қолданылғанған жаңа технология-Ж.Қараевтың “Деңгейлеп саралап оқыту” технологиясы және “Оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлау” технологиясының стратегиялары.

2-сынып, еңбекке баулу сабақтарынан сабақ жоспарлары.

1-сабақ.

Сабақтың тақырыбы: Қошқармүйіз оюы.

Сабақтың мақсаты: а) білімділік мәні:

оюдың түрлері, шығу тарихы туралы әңгімелеу.

Ою-өрнек туралы мақал-мәтелдер жаттау.

Қиындылардан ою құрастыру, атын атау.

шығармашылығын, ойын, сөздік қорын дамыту.

қазақтың ұлттық ою-өрнегімен таныстыра отырып

халық өнерін қастерлеуге үйрету; ұқыптылыққа,

еңбексүйгіштікке, татулыққа тәрбиелеу.

сызбалар, күйтабақ, үлгі-қалыптар, т.б.

1. 
   Балалардың назарын сабаққа аудару. Еңбек сабағына қажетті құрал – жабдықтарын жабдықтарын ( түрлі-түсті қағаз, қайшы, желім, қатты қағаз, қарындаш, т.б.) түгендеу.
   
2. 
   Ой шақыру ( ою сөзіне ассоциациялық аймақ құру).
   

өрнек бөрік

3. 
   Мағынаны тану. Сабақтың мақсатын және тақырыбын хабарлау.
   

• 
  Балалар, бүгінгі сабағымызда осы ою түрлерімен, соның іщінде “Қошқармүйіз” оюының жасалуымен танысамыз.
  

Өнер- таусылмас азық, жұтамас байлық демекші, қазақтың қолөнері де өзінің төлтума бітім қасиетімен, көркемдік мән-мағынасымен шын мәнінде халқымыздың ғасырлар талғамынан өткен асыл қазынасы. Оның бірі – ою-өрнек. Ертеде халқымыз тұтынған нәрселерінің бәрін оюмен әшекейлеп безендірген.

Ою дегеніміз – бір нәрсенің пішінін ойып алу. Қазақ халқы жері от, суы мол жайылым қуып, кең сахарада көшіп жүріп, жер-суының қадір-қасиетін жетік білген, жайлы қоныс іздей жүріп, өсімдік қасиетін мол байыптаған. Халқымыздың өлең-жырында, ән-күйінде, ою-өрнегінде аққудың әні, тоты құстың тілі жүретіні сондықтан. Күйтабақтан табиғатта кездесетін әр түрлі дыбыстарды тыңдату. Ою-өрнектерде халық дүниетанымы, оның өзін қоршаған орта мен сұлулық туралы түсінігі бейнеленген. Оюдың қандай да бір бейнесінің, түсінің болмасын танымдық өзіндік мәні бар. Мысалы: көк түс- аспанды бейнелесе, ақ түс- пәк тазалық, қуаныштың, бақыттың белгісі; күлгін түс- білімнің, даналықтың; қызыл түс- оттың, күннің белгісі; жасыл түс- жастық пен көктемнің; Қара түс- жердің, берекенің нышаны деген ұғымдары бар.

Қандай өрнекті болмасын, адам баласы өзін қоршаған дүниеден алатыны ежелден мәлім.

Оюлардың тарихы туралы “кубизм” стртегиясы арқылы түсіндіру.

Текшенің алты жағына оюдың түрлерінің атарын жазып,

сол оюлар туралы мағлұмат беру. Олар: “түйе” оюы, “тұйық” ою, “қолтықша” оюы, “құс қанаты” оюы,“ қошқармүйіз” оюы, “күн” оюы.

4) Практикалық жұмыс. “Қошқармүйіз” оюының жасалуын суреті мен үлгі бойынша көрсету. Кітапта көрсетілген суретке назар аударту.

5. 
   Жасалған жұмыстарды жинақтап, көрме ұйымдастыру.
   

1. 
   Ою деген не?
   
2. 
   Ою нені бейнелейді?
   
3. 
   Қандай ою түрлерін білесің?
   

және оларды пайдаланып әр түрлі заттарды

жасауға болатынын меңгерту.

ә) оқушылардың саусақтарының моторикалық

ептіліктерін,ойлау белсенділігін, шығармашылық

қиялын дамыту.

б) ұқыптылыққа, ұйымшылдыққа, инабаттылыққа

тәрбиелеу.

жасалған аппликация, үлгі-қалыптар, т.б.

Балалардың назарын сабаққа аудару. Қажетті заттарды түгендеу. Сабақта қауіпсіздік ережелерін сақтауды еске түсіру.

ІІ. Кіріспе.

Сабақтың тақырыбы мен мақсатын таныстыру. Фигураларды еске түсіру.

1. 
   Ойын “ Қай топ тапқыр? ” Ережесі:әр топ өзіне берілген фигураларды ерекшеліктеріне сәйкес топтастыру.
   

І топ.

ІІ топ.

ІІІ топ.

Мұғалім фигуралардан аппликация жасап көрсетеді. (аппликация туралы түсінік өткен сабақтарда меңгертілген, практикалық жұмыс жасалған.)

2. 
   Үлгі- қалыптарды тарқатып, түрлі-түсті қағаздан фигураларды қию.
   
3. 
   Өздері қиған фигуралардан өзіне ұнаған, қалауынша аппликация жасау. Жасаған жұмыстарынан әр топ көрме ұйымдастырады.
   
4. 
   Әр топқа өздерінің білім деңгейінің көлеміне қарай деңгейлік тапсырмалар беріледі:
   

2-деңгей: Үлгі қалыпсыз қиып, 3-5 элементтен тұратын аппликация жасау.

3-деңгей: Әр түрлі фигуралардан кем дегенде 7-10 элементтен тұратын аппликация жасау.

5) Ойын “ Бағдаршам” Шарты: бағдаршамның әр шамына жасырылған тапсырманы орындау керек. Үш топ өздері ұнатқан түсін таңдайды.

Қызыл - дөңгелектен қандай заттар жасауға болады?

Сары - мына үшбұрыштардан не жасар едің?

Ж
асыл – Бағдаршам не үшін қажет? Ол қандай фигуралардан тұрады?

ІҮ. Қорытынды кезең.

Ой толғаныс. Үш топ үш затты сипаттайды: доп, парта. сызғыш(үшбұрышты).

Осы сабақтарда жаңа технологияларды пайдаланып, сабақтың мазмұндылығы мен сапасын арттыруға болатынына көзіміз жетті.

Деңгейлеп оқытудың әсерінен төменгі деңгейдегі оқушылар келесі деңгейге өтіп. сол деңгейге қатысты тапсырмаларды орындауға ұмтылады. Шығармашылықпен жұмыс жасауға қызығып, қиялы мен еңбек іскерліктерін арттырады.

Сын тұрғысынан ойлау арқылы балалардың сөздік қоры, тіл байлығы, ойлауы дамыды, байланыстырып сөйлеу қабілеті өсті.

В.Белов өзінің “Татулық” деп аталған кітабында: “Әр баланың ойнағысы келеді, яғни шығармашылықпен өмір сүргісі келеді” деген. Әр баланың бойында бар шығармашылық қабілетті оятуға, өзін-өзі түсініп, шамасын біле алуына, шығармашылық алғашқы қадамын жасап, өмірін қуанышты, бақытты, толымды етуіне көмектесу-сабақтарды әр түрлі формадаұйымдастырып соған ықпал жасау мұғалімнің шеберлігін, педагогикалық сауаттылығын талап етеді.

Қазіргі қоғамға қажетті мамандардың бойында тез бейімделетін, епті. тапқыр, шапшаң, ерекше ойлы, қабілетті, қиындықтан шыға алушылық, аадамдармен тіл табысқыш қасиеттердің барлығы да шығармашылық жолдан бастау алады.

Адамның шығармашылық қабілеттері, жоғарыда айтқанымыздай, мектепке келген күннен бастап, үлкендердің басшылығымен көрініс тауып, одан әрі дамытылып отырады.

Әрине, бұл жұмыстар сабақ үстінде, оқыту процесінде үнемі, үздіксіз жүріп отырады. Оқыту кезінде баланың тиянақты білімі, табандылығы, білім дағдысы, көрегенділігі, қырағылығы, идеяларын іске асыруы, болжау қабілетінің дамуы байқалады, ғылыми ізденісі дамиды. Оқушыны қызықтыру, ойландыру, барлық жауаптарды тыңдау, талдау жасау кезеңдерінің тәртібі сабақ үстінде бірізділік жүйемен жүруі тиіс. Сонда ғана бала ізденушілік, зерттеушілік мүмкіндігіне ие болады.

Барлықоқушылар үшін білімнің базалық минимумы қамтамасыз етіледі. Әр жеке тұлғаның шығармашылық қабілетінің және еңбек іскерліктерінің дамуына кең жол ашылады. Әр түрлі формада ұйымдастырылған оқыту әдістері оқушылардың ақыл-ойларын, шығармашылық дамыту мәселесін шешеді. Сонымен бірге білім сапасын төмендегідей білім деңгейіне көтереді деп ойлаймыз:

• 
  әлемдік ізгілікті көзқарасы мол;
  
• 
  құқықтық мәдениеті жоғары;
  
• 
  терең сапалы білімді;
  
• 
  жоғары деңгейлі мәдениетті;
  
• 
  денсаулығы мықты жеке тұлға қалыптасады.
  

Осы тақырып бойынша біздің мынадай ұсынысымыз бар:

1. 
   Еңбекке баулу курсына қазіргі заманға сай дизайндық білім негіздері енгізілсе;
   
2. 
   Вариативті сағаттар есебінен технология пәніне қосымша сағат берілсе.
   

1. Ж.Б.Қоянбаев “Педагогика” Алматы, 2002

2. 
   Бастауыш білімнің міндетті мемлекеттік стандарты. Алматы, 1998
   
3. 
   І Республикалық педагогикалық кеңестен. Астана, 2001
   
4. 
   ҚР Конституциясы, ІІ бөлім, 30-бап.
   
5. 
   Т.А.Ильина. Педагогика. Алматы, 1977.
   
6. 
   И.П.Волков. Педагогикалық ізденіс. Алматы, 1989.
   
7. 
   С.Б.Бап-Баба. Жалпы психология. Алматы, 2003.
   
8. 
   В.Белов. Татулық. Алматы, 1978.
   
9. 
   Қ.Жарықбаев. Жантану негіздері. Алматы, 2002.
   
10. 
    А.Тұрғынбаева. Дамыта оқыту технологиялары. Алматы, 2000.
    
11. 
    Ұ.Жазықбаева. Жаңа адамды тек жаңашыл ұстаз тәрбиелейді. Шымкент,2000.
    
12. 
    Т.Ш.Оралбекова Технология оқулығы. Алмвты, 2003
    
13. 
    Т.Ш.Оралбекова Әдістемелік құрал (технология), Алматы, 2003.
    
14. 
    Педагогическая энциклопедия. ІІІ том
    
15. 
    Президенттің Қазақстан халқына Жолдауы. Астана, 2004.
    
16. 
    Бастауыш мектеп. 2001,8. Н.Мұқанова
    
17. 
    Бастауыш мектеп. 2002,10. Г.Әлмұханова.
    
18. 
    Бастауыш мекиеп. 2003.1. Ж.Рүстемова.
    
19. 
    Бастауыш мектеп. 2003,4-5. А.Әбішева, Ж.И.Сардарова.
    
20. 
    Бастауыш мектеп. 2003,9. С.Дүйсебаев.
    
21. 
    Қазақстан мектебі. 2002, 1,2,5. ( 55-67 б)
    
22. 
    Тәрбие құралы. 2004.